Την Πέμπτη 30 Σεπτεμβρίου θα λάβει χώρα στο Ιταλικό Επιμορφωτικό Ινστιτούτο της Αθήνας μία Ημερίδα που αποτελεί μέρος μεγάλου διεθνούς συνεδρίου με θέμα τον Δάντη και την Ελλάδα, χρηματοδοτούμενο από το Ιταλικό υπουργείο Πολιτισμού, το οποίο αρχίζει από την Ιταλία (Σαλέρνο, Ραβέννα, Μιλάνο), μεταφέρεται στην Κύπρο (Λευκωσία), και ολοκληρώνεται στην Αθήνα. Το συνέδριο αυτό τελείται με την ευκαιρία της επετείου του Έτους Δάντη στην Ιταλία και παγκοσμίως (700 χρόνια από την εκδημία του, 1321-2021).
Η Ημερίδα της Αθήνας, που διοργάνωσε η Κρητικιά καθηγήτρια Ιστορίας της Νεότερης Ευρωπαϊκής Τέχνης στο Πανεπιστ. του Σαλέντο (Ιταλίας) Χρύσα Δαμιανάκη, είναι αφιερωμένη στην επίδραση που άσκησε ο Δάντης, ειδικά το μέγιστο ποιητικό έργου του «Η Θεία Κωμωδία», στο έργο των Καζαντζάκη, Πρεβελάκη, Καβάφη και Σικελιανού.
Ομιλητές θα είναι ο καθηγητής της νεοελληνικής λογοτεχνίας στο πανεπ. της Ρώμης Κριστιάνο Λουτσιάνη (μεταφραστής στα Ιταλικά και του Ερωτόκριτου του Κορνάρου), ο οποίος θα μιλήσει για την επίδραση του Δάντη στον Καβάφη και στον Καζαντζάκη, η Δρ. Παρασκευή Βασιλειάδη, υπεύθυνη του Αρχείου του Ιδρύματος και Μουσείου Ν. Καζαντζάκη (Μυρτιά), η οποία θα παρουσιάσει το αρχειακό υλικό που διαθέτει το μουσείο σχετικά με τη μελέτη του Δάντη από τον Καζαντζάκη. Κατόπιν η κ. Δαμιανάκη θα πραγματευθεί την επίδραση που άσκησε η Θεία Κωμωδία στον «Νέο Ερωτόκριτο» του Παντελή Πρεβελάκη, το τελευταίο έργο της ζωής του μεγάλου λογοτέχνη και εθνικού συγγραφέα. Συνάμα, η φιλόλογος Δρ. Μαντώ Μαλάμου θα εξετάσει το πεζογραφικό και ποιητικό έργο του Σικελιανού υπό το φώς της επίδρασης που άσκησε ο Δάντης στον μεγάλο Ζακυνθινό λογοτέχνη και ποιητή, ενώ ο καθηγητής του Πανεπ. Αθηνών Ευριπίδης Γαραντούδης θα σχολιάσει τις ελληνικές μεταφράσεις της Θείας Κωμωδίας από τα μέσα του 19ου αιώνα, ως τις μέρες μας.
Ιδιαίτερα σημαντικό για την Κρήτη είναι η αναφορά στο έργο των Καζαντζάκη και Πρεβελάκη, δεδομένου μάλιστα ότι ποτέ μέχρι σήμερα δεν είχε εξεταστεί από την φιλολογική κριτική η επίδραση του Δάντη στους Καζαντζάκη και Πρεβελάκη, παρά το γεγονός ότι η επίδραση αυτή ήταν η μεγαλύτερη που άσκησε ποτέ ξένος λογοτέχνης στο συγγραφικό έργο τους. Αυτό η διοργανώτρια, κα Δαμιανάκη (πνευματικό παιδί του Παντελή Πρεβελάκη), το είχε διαπιστώσει προ πολλού, και όπως επισημαίνει, βρήκε τώρα την ευκαιρία να υλοποιήσει την ιδέα προσθέτοντας στο μεγάλο διεθνές συνέδριο το πάνελ με τους ομιλητές που προαναφέρθηκαν, ενώ η ίδια θα πραγματευθεί και πάλι πτυχές του Νέου Ερωτόκριτου του Πρεβελάκη, για τον οποίο έχει ήδη δημοσιεύσει άρθρα και βιβλία.
Το λινκ του Ιταλικού Μορφωτικού Ινστιτούτου της Αθήνας, από το οποίο μπορούν οι ενδιαφερόμενοι να παρακολουθήσουν την εκδήλωση στην ελληνική γλώσσα είναι: https://www.youtube.com/c/SocietàFilellenicaItaliana
Ο Άρτος των Αγγέλων: Η επίδραση της «Θείας Κωμωδίας» στο έργο του Παντελή Πρεβελάκη
Παρακάτω, η καθηγήτρια Ιστορίας της Νεότερης Ευρωπαϊκής Τέχνης στο Πανεπιστήμιο του Σαλέντο (Ιταλίας) Χρύσα Δαμιανάκη αναλύει την επίδραση της Θείας Κωμωδίας του Δάντη στο έργο τόσο του Νίκου Καζαντζάκη όσο και του Παντελή Πρεβελάκη:
Ζούμε στο μεταίχμιο μιας ιστορικής εποχής όπου η μοίρα των ανθρώπων ορίζεται σχεδόν ολοκληρωτικά από εξωτερικούς παράγοντες. Η απόφαση να εντείνει κανείς την εγρήγορση, και να συστηματοποιήσει τον ενδιάθετο λόγο είναι παρά ποτέ αναγκαία. Ελάχιστοι συγγραφείς στις μέρες μας εμπνέονται από την ψυχική συμμετοχή τους στη δοκιμασία του λαού τους και στη μοίρα του. Οι περισσότεροι διακονούν πιστά την ατομικότητα, που για τούτο αποβαίνει νοσηρή. Με την ευκαιρία της ημερίδας, αφιερωμένης στην επίδραση του Δάντη στην νεοελληνική λογοτεχνία, έχουμε ενώπιον μας δύο εθνικούς συγγραφείς, τον Καζαντζάκη και τον Πρεβελάκη, το έργο των οποίων είναι τόσο μια οντολογική μαρτυρία για τον άνθρωπο γενικά, όσο και αντιπροσωπευτικό του ίδιου του ήθους τους, ακριβώς επειδή εξερεύνησαν την εσωτερική πραγματικότητα του ανθρώπου. Ως κριτήριο της δημιουργίας τους θεώρησαν το φως που ρίχνει στην ψυχή του ανθρώπου η ενασχόληση με τον Λόγο. Είδαν τις λέξεις σαν σφραγισμένα μυστικά που μόνο ο μυημένος και καλλιεργημένος αναγνώστης μπορεί ν’ αποσφραγίσει, και πίστεψαν ότι «όσο περισσότερες λέξεις μπάσεις στη συνείδηση του αναγνώστη τόσο πληρέστερα θα δικαιωθείς». Σ’ αυτά τα κύρια γνωρίσματα του έργου τους, αν προσθέσουμε την έλξη του απόλυτου και την μυστική τάση προς την υπέρβαση, θα έχουμε τα «οδόσημα» της πορείας τους που τους τοποθετεί ως συνεχιστές της πορείας μεγάλων στοχαστών και λογοτεχνών του παρελθόντος, μάλιστα του Δάντη Αλιγκιέρη.
Πράγματι ο Δάντης καθόρισε τα ιδανικά των δύο Κρητικών λογοτεχνών. Πολλά τεκμήρια και προσωπικές μαρτυρίες, όπως εκείνα που φυλάσσονται στο Αρχείο του Μουσείου Καζαντζάκη και παρουσιάζονται για πρώτη φορά από την Παρασκευή Βασιλειάδη, ή εκείνα που απαντώνται στα «Τετρακόσια Γράμματα του Καζαντζάκη στον Πρεβελάκη» (1965), αποκαλύπτουν την μεγάλη επίδραση που άσκησε, κυρίως με την «Θεία Κωμωδία», ο μέγιστος των Ιταλών ποιητής στο ποιητικό έργο των δύο Κρητικών λογοτεχνών. Τόσο ο Καζαντζάκης όσο και ο Πρεβελάκης θα βρουν στη Θεία Κωμωδία την μεγάλη νεροπηγή της ποιητικής έμπνευσης, αλλά θα την αξιοποιήσουν διαφορετικά. Το μεγαλεπήβολο πνεύμα του Καζαντζάκη θα εμπνευστεί από τον μύθο του δαντικού Οδυσσέα (Ιnfernο, Canto XΧVI, στίχ. 90-142), που δεν είναι ο νοσταλγός Οδυσσέας του Ομήρου, αλλά ο φιλόδοξος ήρωας που ποθεί να υπερβεί τα όρια της ανθρώπινης τόλμης (Στήλες του Ηρακλέα) και να αναμετρηθεί με τα δαιμόνια του καιρού του για να αποκτήσει γνώσεις και αρετή («[…] per seguir virtute e canoscenza»). Κατά τον Δάντη, οι κοσμικές (επιστημονικές) και θεολογικές γνώσεις θα ρίξουν φως στη ψυχή του Οδυσσέα, -του κάθε αγωνιστή που προμαχεί για ιδέες – χαλκεύοντας το ήθος του και οδηγώντας τον στη κατάκτηση των αρετών. Αυτές θα τον καταστήσουν ικανό να συλλάβει την ουσία των πραγμάτων και θα διευρύνουν την συνείδησή του.
Τον δαντικό Οδυσσέα θα προσλάβει ο Καζαντζάκης, αλλά την έννοια της θεάρεστης αρετής («alta virtù»), που κατακτάται από «τον πάθει μάθος» κατά τον Αισχύλο, ο Κρητικός ποιητής θα την μετατρέψει σε ανταρσία, κυριευμένος από τον πόθο να περιγράψει τη δική του πνευματική οδύσσεια. Ενδόμυχoς λόγος του θα γίνει η ψυχική εξέλιξη του Μονιά, που ξεμοναχιασμένος (αλλά έμπλεος από τα δαιμόνια του καιρού του) θα ποθήσει να δώσει «συγχρονισμένη μορφή στα αιώνια πάθη του Θεού και του ανθρώπου», στην ουσία όμως, στα δικά του πάθη. Η Οδύσσεια (1927-1938) θα φανερώσει την θεομαχία του νέου επικού, και θα προσδιορίσει την κοσμοθεωρία του ως τον στίβο του αγώνα του φυγόκεντρου Οδυσσέα -που θα είναι ολόκληρη η γη- συμπυκνώνοντας έτσι το υπαρξιακό πρόβλημα μιας διάπυρης ψυχής.
Κατ’ αντίθεση προς τον Καζαντζάκη, ο Πρεβελάκης θα οδηγηθεί στον Δάντη εμφορούμενος από την πίστη του στην παιδευτική αποστολή της τέχνης ως μέσου σύλληψης του ολικού μεγέθους της ζωής και της ιερότητάς της. Στον Δάντη θα αναγνωρίσει τον «αποστολικό ζήλο να μεταλαμπαδεύσει στους συγχρόνους του, σε λαϊκή γλώσσα, τη θεολογική και φιλοσοφική παιδεία που είχε κατακτήσει, και να καταστεί praeseptor Italiae», παιδευτής του λαού του. Αυτό τον σκοπό θέτει ως κριτήριο της συγγραφικής δημιουργίας του και ο ίδιος ο Πρεβελάκης, επειδή είχε εξαρχής συνειδητοποιήσει ότι ο Έλληνας συγγραφέας απευθύνεται σε ιστορικό λαό. Κινούμενος, προς τούτο, από την προσήλωσή του στις ρίζες του, μάλιστα στην Κρητική αναγέννηση και στον ελληνολατινικό ανθρωπισμό, που είχε μελετήσει και θεωρούσε ως εσωτερικό ρυθμιστή του μορφωμένου ανθρώπου, ο Πρεβελάκης θα αντλήσει δύναμη από την πνευματική εμπειρία του Δάντη. Τούτο εμφαίνεται περισσότερο στο τελευταίο έργο του, το μακρόπνοο ποίημα «Ο Νέος Ερωτόκριτος» (1985), και για την ακρίβεια στα άσματα «Το Κράτος του Ζόφου»,«Οι Νύχτες των Βασάνων» και «Ο Πόνος των Αθώων», με την κατάβαση στον Άδη του πρωταγωνιστή Ρωτόκριτου και την συμμετοχή του στα πάθη των ψυχών. Ο χαρακτήρας του Ρωτόκριτου, που θα γίνει φανερός από τις εξομολογήσεις του ποιητή στα εννέα άσματα του ποιήματος, θα ελκύσει όσους προσπαθούν να κρατήσουν τη ζωή τους σε πνευματική εγγρήγορση, αγωνιζόμενοι να την εξυψώσουν πάνω από τη φθορά των δεόντων και των συμφερόντων, αλλά κυρίως των διαβλητών παθών. Ο λόγος εδώ, όπως και στην Θεία Κωμωδία, είναι ηθικός, λόγος καθαρός περί δουλείας και ελευθερίας του πνεύματος, και το κεντρικό νόημα είναι ο χριστολογικός διαλογισμός ενός ήρωα που η συνείδησή του είναι ανέκαθεν κατακτημένη, όπως ακριβώς και του Δάντη, από το πνεύμα του τόπου του.
Κάτω από το λιγοστό αυτό φως, μπορεί κανείς να υποπτευθεί την ειδοποιό διαφορά της πρόσληψης του Δάντη από τους δύο Κρητικούς συγγραφείς. Ωστόσο είναι σημαντικό να τονισθεί ότι πολλοί από τους συλλογισμούς για το θείο, την ηθική ελευθερία, τη ζωή, τα διαβλητά πάθη, τα φρονήματα της σάρκας και του πνεύματος, την κάθαρση, τον έρωτα και τον θάνατο, ακόμα και το υποσυνείδητο, που αναπτύσσει ο Καζαντζάκης στους 33.333 ιαμβικούς δεκαεφτασύλλαβους της Οδύσσειας, και ο Πρεβελάκης στους 4.670 ομοιοκατάληκτους δεκαπεντασύλλαβους του Νέου Ερωτόκριτου, πηγάζουν από την Θεία Κωμωδία. Στο μεγαλειώδες ποίημα οι δύο Κρητικοί ποιητές θα θαυμάσουν πέρα από την Πίστη που ιεραρχεί τον κόσμο, το αδρό ποιητικό ύφος του ποιητή, την αυστηρή αίσθηση του μέτρου, την πειθαρχία στην έκφραση και κυρίως την στέρεη δομή του έργου. Στο «Εσωτερικό Διάγραμμα» που προτάσσει στη μετάφρασή της Θείας Κωμωδίας ο Καζαντζάκης, για να αποτιμήσει τις πραγματοποιήσεις του ποιητή, γράφει: «[…] τ’ ορατό σώμα που έδωκε ο Δάντης στ’ όραμά του [είναι] σώμα μαθηματικά αρχιτεχτονημένο, όπου η φαντασία είναι σκληρά υποταγμένη στον αυστηρό νου του δημιουργού». Ο Πρεβελάκης θα υπερκεράσει τον «Γέροντά» του Καζαντζάκη ομολογώντας στην αρχή του Νέου Ερωτόκριτου (Α΄ Άσμα, «Το Βασίλειο του Θεού», στίχ. 49-50) ότι το χρίσμα της ποίησης του το έδωσε ο Δάντης:
Κ’ ένας κριτής αγέλαστος πνοή μου ’χει φυσήξει
ποιητής που μίτρα παπική και στέμμα είχε ποθήσει.