Η Κρήτη την 3η και 2η π.Χ. χιλιετία ήταν σε περίοδο ακμής, δύναμης, πολιτισμού, ενώ μετά το 1000 π.Χ., με το τέλος του Μινωικού πολιτισμού, σε περίοδο πολιτιστικής κάμψης και παρακμής, λόγω της επικράτησης των Δωριέων. Οι Δωριείς που αποίκισαν την Κρήτη, αναμειγνύονται με τον γηγενή πληθυσμό και αρχίζει ο εκδωρισμός της Κρήτης. Αναφέρεται στη μεταμινωική αυτή εποχή, ο βασιλιάς Ετέαρχος στην πόλη Αξώ του σημερινού Μυλοποτάμου. Η νοοτροπία και τα ήθη έμοιαζαν με των Σπαρτιατών, με τους οποίους είχαν φίλιες σχέσεις. Διέφεραν μόνο στην αγάπη στη φιλοξενία, σε αντίθεση με τη μισοξενία των Σπαρτιατών. Κυριαρχεί η στρατιωτική νοοτροπία και οι διαρκείς συγκρούσεις των Κρητικών πόλεων μεταξύ τους, με αποτέλεσμα να παρακμάσουν οι τέχνες, τα γράμματα και ο πολιτισμός.
Η ενασχόληση των Κρητών την περίοδο αυτή, με τη μισθοφορία, (επειδή ήταν περιζήτητοι πολεμιστές), τις ληστείες και τις απάτες, είχαν δημιουργήσει ηθική χαλάρωση, γι’ αυτό είχαν κακή φήμη στους άλλους Έλληνες (κρητίζειν). Από αυτά τα δεδομένα προέρχεται και η προτροπή του Αποστόλου Παύλου προς τον πρώτο επίσκοπο Κρήτης Τίτο, αργότερα, να τους προσέχει γιατί δικός τους σοφός είχε πει (εννοούσε τον Επιμενίδη), ότι «Κρήτες αεί ψεύται, κακά θηρία, γαστέρες αργαί και η μαρτυρία του είναι αληθινή»: (Βλ. Προς Τίτον,1,12). Ψεύτες τους Κρήτες τους αποκαλούν και άλλοι συγγραφείς της αρχαιότητας π.χ. ο Καλλίμαχος (3ος π.Χ. αιώνας), ο Ηφαιστίων ο Γραμματικός (2ος π.Χ. αιώνας), για διάφορους λόγους όπως, επειδή έλεγαν ότι ο Δίας γεννήθηκε και πέθανε στην Κρήτη και έδειχναν τον τάφο του, ενώ ήταν αθάνατος, ή επειδή ο Ιδομενέας κράτησε περισσότερα λάφυρα για τον εαυτό του μετά την άλωση της Τροίας, όταν κληρώθηκε για να τα μοιράσει, κατά τον Αλεξανδρινό συγγραφέα Πτολεμαίο τον Χένο ή γιατί υποστήριζαν ότι και η θεά Αθηνά γεννήθηκε στην Κρήτη κλπ. Βέβαια υπάρχει και το λογικό παράδοξο στην άποψη αυτή που υποστηρίζει:
Ο Επιμενίδης λέει ότι οι Κρήτες είναι ψεύτες
Ο Επιμενίδης είναι Κρητικός
Άρα ο Επιμενίδης λέει ψέματα
Άρα οι Κρήτες λένε την αλήθεια
Άρα και ο Επιμενίδης λέει την αλήθεια
Άρα οι Κρήτες είναι ψεύτες κ.ο.κ.
Οι ονομαστότεροι σοφοί της περιόδου αυτής ήταν ο εκ Φαιστού ή Κνωσού Επιμενίδης (600 π.Χ.), (ένας από τους επτά σοφούς της αρχαιότητας), ο Γορτύνιος ποιητής Θαλήτας και ο Ριανός από την πόλι Βήνη, οι Αρχιτέκτονες Χερσίφρων και Μεταγένης, που οικοδόμησαν τον περίφημο ναό της Αρτέμιδος στην Έφεσο, οι γλύπτες Χειρίσοφος και Αριστοκλής. Από θρησκευτικής πλευράς παύει η λατρεία των Μινωικών θεοτήτων και κυριαρχεί το Δωρικό δωδεκάθεο και κυρίως του Απόλλωνα και της Κρητικής θεάς Βριτόμαρτις ή Δίκτυννα, λείψανο Μινωικής θεότητας. Κτίζονται πλέον μεγαλοπρεπείς ναοί, όπως το Δελφίνιο της Κνωσού και το Πύθιο της Γόρτυνας, σε αντίθεση με τη μινωική περίοδο που δεν υπήρχαν μεγαλοπρεπείς ναοί.
Ο Όμηρος (800-700 π.Χ.), αποτυπώνει την κατάσταση την περίοδο αυτή, λέγοντας: «Στο πέλαγος τ’ αστραφτερό είναι μια χώρα, η Κρήτη, πανέμορφη και καρπερή και θαλασσοζωσμένη. Κατοίκους έχει αρίθμητους και πόλεις ενενήντα. Πολλές οι γλώσσες που μιλούν. Έχει Αχαιούς η χώρα και Κρήτες μεγαλόκαρδους, έχει και Κυδωνιάτες, και Δωριέων τρεις φυλές και Πελασγούς λεβέντες»: (Βλ.Ομήρου, Οδύσσεια, ΤΑ, 172).
Στους Περσικούς πολέμους (Μαραθώνα, Θερμοπύλες, Σαλαμίνα, Πλαταιές κλπ. 492-478 π.Χ.), οι Κρήτες δεν έλαβαν μέρος, προφασιζόμενοι την απαγόρευση του μαντείου των Δελφών και τους δυσοίωνους χρησμούς του για τις ελληνικές πόλεις. Για πολλούς ιστορικούς, το μαντείο των Δελφών, στους Περσικούς πολέμους εμήδισε (ήταν φίλος των Περσών).
Ο Πλάτωνας και ο Αριστοτέλης θαυμάζουν τη σοφή νομοθεσία των Κρητών, περίφημο δείγμα της οποίας είναι «η βασίλισσα των επιγραφών» της Γόρτυνας, που είναι η αρχαιότερη γνωστή νομοθεσία στην Ευρώπη, γραμμένη περίπου το 450 π.Χ. Η Κρήτη και η Σπάρτη φημιζόταν κατά την αρχαιότητα για τη σοφή νομοθεσία τους, εξ ου και ο μύθος ότι ο Μίνωας έπαιρνε τους νόμους από τον Δία, αν και δεν έχουν διασωθεί.
* Ο Ευτύχιος Καλογεράκης είναι διδάκτωρ του Πανεπιστημίου Αθηνών
