«Ο δρόμος είχε τη δική του ιστορία» όπως λέει και ο γνωστός στίχος. Αυτό συμβαίνει σε κάθε τόπο. Σε κάποια μέρη η ιστορία ζωντανεύει δίπλα μας. Ψάχνοντάς την, η σκέψη ξανοίγεται στο χρόνο, και εμφανίζεται μπροστά στον χώρο που βρισκόμαστε. Ο Ιερός Ναός της «Κυρίας των Αγγέλων», ο οποίος εορτάζει «του Ευαγγελισμού», είναι πιθανότατα ο παλαιότερος σε λειτουργία, απ’ όλους, της συμπαθούς μας πολιτείας. Οι άνθρωποι την ονόμασαν «Μικρή Παναγία», για να ξεχωρίζει από τη «Μεγάλη», δηλαδή τον καθεδρικό ναό, τη «Μητρόπολη», η οποία βρίσκεται επίσης στην Παλιά Πόλη. Η Μητρόπολη εορτάζει «των Εισοδίων», στις 21 Νοεμβρίου και αυτός είναι, ίσως, ο λόγος που στο Ρέθυμνο οι περισσότερες Μαρίες -ελεύθερες και μη- συνηθίζουν να εορτάζουν τη μέρα αυτή αντί «της Κοιμήσεως», στις 15 Αυγούστου.
Η συνοικία όπου αναφερόμαστε ονομαζόταν επί Βενετσιάνικης κυριαρχίας «Άγιος Λάζαρος», καθώς κοντά υπάρχει «κρυμμένο» το μικρό ομώνυμο παρεκκλήσι, κάπου στην οδό Νεόφυτου Πατελάρου. Στον Ι.Ν. της «Κυρίας των Αγγέλων» έχουν βρεθεί μαρτυρίες για ταφές και βαφτίσεις ορθοδόξων, ήδη από το 1585. Ο τότε ναός δεν θα διέφερε και πολύ από αυτόν που βλέπουμε σήμερα, εκτός από το καμπαναριό και την κάτωθί του επιφάνεια, που είναι μεταγενέστερες προσθήκες, οι οποίες όμως επέφεραν την απώλεια του αρχικού αναγεννησιακού θυρώματος στο κεντρικό κλίτος, το οποίο έμοιαζε με εκείνο που σήμερα υπάρχει στον ναό του Αγίου Φραγκίσκου.
Επί οθωμανοκρατίας, ο δρόμος που βρισκόμαστε ονομάστηκε Ουζούν Γιολ ή Ουζούν Σοκάκ, δηλαδή αυτό που ως και σήμερα ακούγεται «Μακρύ Στενό», αντί της επίσημης ονομασίας «Νικηφόρου Φωκά». Επί Κρητικής Πολιτείας (1898-1913) ονομαζόταν οδός «Ενώσεως». Θα την παρομοίαζα, σε κάποιο γνώστη της Αθήνας, με την οδό «Αιόλου»: ξεκινάει από την Ακρόπολη (Φορτέτζα Ρεθύμνου) διέρχεται από την Πλάκα (Παλιά Πόλη) φτάνει ως τη νέα πόλη και -διασχίζοντας το Κέντρο- εκτείνεται έως τις παρυφές του πολεοδομικού συγκροτήματος (μέσω της νοητής προέκτασής της, της οδού Κουρμούλη, νότια του Κήπου).
Επιστρέφοντας στη γειτονιά της «Κυρίας των Αγγέλων», λίγες ψηφίδες της πορείας της μέσα στο χρόνο αποτελούν τα έξης στοιχεία:
• Ο Ναός είναι τρίκλιτη βασιλική χωρίς τρούλο. Η επιφάνειά της είναι περίπου 200 τ.μ. και το μέγιστο ύψος 6,50 μ. Το καμπαναριό φτάνει σε ύψος τα 15 μ.
• Μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου από τους Οθωμανούς (1646) ο ναός μετατράπηκε σε τζαμί (τέμενος Ανγκεμπούτ Αχμέτ Πασά) και προστέθηκε μιναρές στη Νότια πλευρά, καθώς και μιχράμπ. Οι ορθόδοξοι ναοί διαθέτουν Ιερό που είναι στραμμένο προς την ανατολή. Τα τεμένη διαθέτουν μια κόγχη στον τοίχο τους, η οποία υποδεικνύει την κατεύθυνση της Μέκκας προς την οποία στρέφονται οι προσευχόμενοι και λέγεται μιχράμπ.
• Το πάνω μέρος του μιναρέ γκρεμίστηκε από σεισμό και στην πάροδο του χρόνου ποτέ δεν ανακατασκευάστηκε -γι’ αυτό έμεινε στην ιστορία ως «Κομμένος Μιναρές» ή «Κουτσοτρούλης». Η λαϊκή ρεθεμνιώτικη παράδοση αναφέρει ότι η χάρη της Παναγίας δεν άφηνε να ολοκληρωθεί ο μιναρές.
• Επί οθωμανοκρατίας εντός του κτίσματος υπήρχε εγχάρακτη επιγραφή στα αραβικά, με στίχο από το Κοράνιο, η οποία έγραφε: «κάθε φορά που ο Ζαχαρίας εισερχόταν στο κελί της». Όσο κι αν ακούγεται παράξενο, το Κοράνι περιέχει αναφορές σε πρόσωπα της Χριστιανικής θρησκείας.
• Η παλαιά εικόνα της «Παναγίας του Πάθους», η οποία αρχικά βρισκόταν στον ναό αυτόν, ετιμόταν και από τους Ρεθεμνιώτες μουσουλμάνους. Μετά, όμως, τη μετατροπή του αρχικού ναού σε τζαμί, μεταφέρθηκε και σήμερα βρίσκεται στη Μητρόπολη.
• Στον περίβολο υπήρχε βρύση, για να πλύνουν τα πόδια τους προ της προσευχής οι πιστοί του Κορανίου, αλλά και τρία πηγάδια με πόσιμο νερό: ΝΑ και ΝΔ του κτιρίου, τα οποία είναι σκεπασμένα, καθώς και ΒΔ αυτού κάτω από τον σημερινό δρόμο.
• Αναφέρεται ότι προ της επανάστασης του 1866 υπήρχε ακόμα στο εξώθυρο του προαύλιου χώρου εγχάρακτη επιγραφή: «Μαριάμ Κυρία των Αγγέλων».
• Ο ακούραστος αρχαιολόγος Giuseppe Gerola με την ομάδα του, φωτογράφησε τον ναό με τον κομμένο μιναρέ, όταν επισκέφτηκε την Κρήτη για την καταγραφή των βενετσιάνικων μνημείων του Νησιού, περί το 1900.
• Τη νύχτα της Δευτέρας του Πάσχα, 3 προς 4 Απριλίου, 1917 ξέσπασαν αναταραχές στον περίβολο του «Κουτσοτρούλη Μιναρέ». Τι είχε συμβεί. κατά μίαν εκδοχή, κατά τον στρατωνισμό μέσα στον ναό δυνάμεων που ετοιμάζονταν, εκείνη την εποχή, για την Μικρασιατική Εκστρατεία, ένας στρατιώτης για συνεχόμενα βράδια έβλεπε στον ύπνο του μια μαυροφόρα γυναίκα. Τον παρακινούσε έντονα να ψάξει και να βρει την εικόνα της Παναγίας. Το ίδιο έγινε και τη συγκεκριμένη βραδιά. Εκείνος το ανέφερε στους ανωτέρους του και όταν έψαξαν στη συγκεκριμένη θέση που υποδείκνυε η γυναίκα στο όνειρο, βρέθηκε η εικόνα. Η εικόνα αυτή της Παναγίας της Οδηγήτριας, του 1850, περίπου, βρίσκεται σήμερα στο δεξιό προσκυνητάρι όπως εισερχόμαστε στον Ιερό Ναό. Κατά μίαν άλλη εκδοχή, το περιστατικό σκηνοθετήθηκε, με μύηση του στρατιώτη από χριστιανούς που επιθυμούσαν την εποχή εκείνη να επανακτήσουν κάποιον από τους πρώην ορθόδοξους ναούς που είχαν εν τω μεταξύ μετατραπεί σε τζαμιά και διάλεξαν ως καταλληλότερο την «Κυρία των Αγγέλων». Κατόπιν τούτων και μετά από σχετικές παρεμβάσεις, ο Ναός, μετά από διακόσια πενήντα και πλέον χρόνια ως τζαμί, αποδόθηκε ξανά στο ορθόδοξο εκκλησίασμα, χωρίς όμως τον μιναρέ που κατεδαφίστηκε τότε.
• Στo Ρέθυμνο το 1920 ζούσε ένα αξιόλογο κορίτσι 20 ετών, η Υπατία Κ. Μοάτσου, που, όμως, ασθένησε από ανίατη αρρώστια της εποχής. Λίγο πριν πεθάνει, αποφάσισε να δωρίσει ποσό από την περιουσία της για την κατασκευή του καμπαναριού, το οποίο έλειπε από τον Ιερό Ναό. Ο θείος και συμπαραστάτης της στην ασθένεια, κοσμαγάπητος γιατρός και βουλευτής Θεμιστοκλής Δ. Μοάτσος (η γνωστή οδός φέρει το όνομά του), μεσολάβησε και έτσι έγινε το θέλημά της. Αν διαβάσετε τη μαρμάρινη πλάκα που σήμερα είναι εντοιχισμένη πάνω ψηλά στο κωδωνοστάσιο, θα δείτε τη σχετική αφιερωματική επιγραφή. Η εικονίτσα που κρατούσε το κορίτσι ως τις τελευταίες στιγμές της ζωής της βρίσκεται στο προσκυνητάρι δεξιά όπως εισερχόμαστε στον Ιερό Ναό.
• Από τις φορητές εικόνες, ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει εκείνη στο βάθος και αριστερά του Ιερού Ναού, του Αγίου Μεγαλομάρτυρα Γοβδελαά από την Περσία, του Πολυάθλου. Αποτελεί αντίγραφο εικόνας του Εμμανουήλ Τζάνε (Zuanne= Ιωάννη) Μπουνιαλή. Η εικόνα φέρει την εξιστόρηση του θαύματος που έγινε σε αυτόν τον Ιερό Ναό, όταν σώθηκε ο ετοιμοθάνατος αδερφός του περίφημου αναγεννησιακού ζωγράφου, Φραγκιάς, την ημέρα της εορτής του Αγίου (29 Σεπτεμβρίου). Η πρωτότυπη εικόνα σώζεται σήμερα στον Μητροπολιτικό Ναό της Κέρκυρας, όπου είχε καταφύγει η οικογένεια του αγιογράφου μετά την οθωμανική κατάληψη. Άλλος αδελφός των παραπάνω, ο Μαρίνος, έγραψε το 12.000 στίχων ποίημα «Κρητικός Πόλεμος», το οποίο αποτελεί το χρονικό του μακρότατου και σκληρού αγώνα Βενετών, Κρητικών και άλλων Ευρωπαίων για την αποτροπή της οθωμανικής κατάκτησης της Κρήτης (1645-1669). Το όνομα Τζάνε (προσοχή! τονίζεται στο «α») Μπουνιαλή, φέρει γνωστός δρόμος της Παλιάς Πόλης, ο οποίος έχει κι εκείνος «τη δική του ιστορία»…!
Βιβλιογραφία:
1. Μιχάλης Μ. Παπαδάκις, «Το χρονικό της Κυρίας των Αγγέλων Ρεθύμνου», Ρέθυμνο 1984.
2. Κωστή Ηλ. Παπαδάκη, «Γλυπτά και ενεπίγραφες πλάκες του Ρεθύμνου» (Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης 1ου Γυμνασίου Ρεθύμνης), Ρέθυμνο 2000.
3. Χάρης Κ. Στρατιδάκης, «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου», Ρέθυμνο 2014.
4. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης, «Εκκλησίες, Μονές (Ορθοδόξων και Ρ/καθολικών) και συνοικίες της πόλης του Ρεθύμνου, κατά την Ενετοκρατία, αναφερόμενες στα Κατάστιχα των Νοταρίων» (στο υπό έκδοσιν τεύχος 33 (2014) της Νέας Χριστιανικής Κρήτης.
5. Ιστοσελίδα Ι. Μητρόπολης Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου www.imra.gr.
* Ο Νίκος Γ. Δασκαλάκης είναι πολιτικός μηχανικός-master GiS, Ε.Μ.Π.
(nikolasmail@gmail.com)
