Του ΓΙΩΡΓΗ ΚΑΛΟΓΕΡΑΚΗ*
Η «Λυσιστράτη», που θεωρείται το διασημότερο έργο του Αθηναίου κωμικού ποιητή Αριστοφάνη (445 π.Χ. – 385 π.Χ.), είναι μια αντιπολεμική κωμωδία με έντονο σατυρικό χρώμα και αθυροστομίες, όπου θίγονται ζητήματα ειρήνης αλλά και θεσμών και θεωρείτε ένα από τα παλιότερα και χαρακτηριστικότερα έργα αυτού του είδους.
Ο ποιητής ήταν σύγχρονος των Σοφοκλή, Ευριπίδη, Ηρόδοτου, Θουκυδίδη και Σωκράτη. Από τα έργο του φαίνεται πως είχε εξαιρετική μόρφωση, γενική και ειδική. Εκτός από τη καθολική μόρφωση, που η Αθήνα του Περικλή έδινε στους νέους, γνώριζε άριστα τα έργα των προηγούμενων ποιητών και φρόντισε να τελειοποιήσει τη δική τους σκηνική τεχνική. Ήταν πνευματώδης ευφυολόγος, χιουμορίστας και με περίσσεια τόλμη καυτηρίαζε τους δημαγωγούς, τους σοφιστές και τους ανίκανους πολιτικούς και στρατηγούς. Στο στόχαστρό του βρέθηκε και ο φιλόσοφος Σωκράτης, που οι ιδέες του δεν άρεσαν στον συντηρητικό και ολιγαρχικό Αριστοφάνη. Ιδιαίτερα καυστικός στάθηκε στον ποιητή Ευριπίδη, προοδευτικό μυαλό της εποχής του, που συχνά τον διακωμωδεί επί σκηνής. Το έργο του (σώθηκαν μόνο 11 κωμωδίες του και κάποια ψήγματα από άλλες) είχε σημαντική επίδραση σε μεταγενέστερους ποιητές-συγγραφείς, εντός και εκτός συνόρων της πατρίδας μας.
Η υπόθεση της «Λυσιστράτης» έχει να κάνει με τη σεξουαλική απεργία που κηρύσσουν οι γυναίκες της Αθήνας, της Σπάρτης καθώς και άλλων ελληνικών πόλεων, με απώτερο σκοπό να πείσουν-εκβιάσουν τους άντρες να σταματήσουν τον Πελοποννησιακό Πόλεμο. Πέρα από την τραγελαφική της υπόθεση, αφού χειρίζεται τα σοβαρά ζητήματα του πολέμου και της ειρήνης με όρους ερωτικής αποχής, η κωμωδία αυτή θέτει και μια σειρά από ζητήματα θεσμών, σε ό,τι αφορά τη συμμετοχή της γυναίκας στη διοίκηση και στα κοινά. Τρεις σοβαρές προσπάθειες έκανε ο ποιητής για να τερματίσει τον Πελοποννησιακό Πόλεμο:
Το 425 π.Χ., νεότατος τότε, με τους «Αχαρνείς» του! Εδώ ο ήρωας του έργου Δικαιόπολης επιδιώκει ειρήνη για την προσωπική του ευδαιμονία και της οικογένειάς του αποκλειστικά και κινδυνεύει να το πληρώσει με δημόσιο λιθοβολισμό! Στα δέκα χρόνια πολέμου, το 421 π.Χ., με τις επιπτώσεις πλέον εμφανείς και την Αττική ρημαγμένη από τις εισβολές του σπαρτιατικού στρατού, ο ποιητής επανέρχεται με την «Ειρήνη» του! Ο πρωταγωνιστής του έργου Τρυγαίος αποζητά την ειρήνη για το καλό ολόκληρης της Αθήνας, που πιστεύει ότι θα ωφεληθεί. Το 411 π.Χ., με τη «Λυσιστράτη», ο ποιητής βγάζει πλέον κραυγή απόγνωσης! Έχουν ολοκληρωθεί 20 χρόνια πολέμου και τρέχει το 21ο! Είχε προηγηθεί η καταστροφή της Σικελίας, η κατάληψη της Δεκέλειας από τους Σπαρτιάτες και της Πύλου από τους Αθηναίους. Βαθιές οι πληγές των αντιπάλων, βαθύ και το πείσμα τους για συνέχιση του πολέμου έως εσχάτων. Όλοι ηττημένοι αλλά κι όλοι αμετανόητα φιλοπόλεμοι. Ο Αριστοφάνης προτείνει ξανά ειρήνη, με το στόμα της ηρωίδας του Λυσιστράτης, όχι πια για το καλό μιας οικογένειας ή μιας πόλης, αλλά για το καλό ολόκληρης της Ελλάδας! Τραγική η έκκλησή του, αλλά ακόμα μια φορά δεν εισακούστηκε…
Ταπεινή μου γνώμη είναι ότι η «Λυσιστράτη» είναι μια τραγωδία ολκής, όσο κι αν μας ξεγελά το φανταχτερό της ένδυμα! Αρκεί να φέρουμε στο νου μας ένα νεκρό στρατιώτη και μια γυναίκα από πάνω του να τον θρηνεί! Μπορεί να είναι γυναίκα του, ερωμένη του, αδερφή του, θεία του, ή, το χειρότερο όλων, μάνα του…
Με περισσό πόνο στους «Βατράχους» του, το 405 π.Χ., ο Αριστοφάνης θα επισημάνει μπροστά στην επικείμενη πτώση της Αθήνας, ότι δεν υπάρχουν πια «Ποιητές» στην πόλη! Μόνο «βάτραχοι» που σκούζουν παντού! Επίκαιρα τραγικά όλα τα παραπάνω και στη σημερινή πραγματικότητα, ελληνική και παγκόσμια!
Ο ποιητής κατηγορήθηκε, αβάσιμα κατά την ταπεινή μου γνώμη, ότι ήθελε να καταργηθεί το δημοκρατικό πολίτευμα της Αθήνας και να επιβληθεί ολιγαρχικό, όπως αυτό της Σπάρτης. Ήταν μάλιστα μια από τις βασικές απαιτήσεις των Σπαρτιατών για να σταματήσουν τις πολεμικές επιχειρήσεις. Γι’ αυτό και η εμμονή του στην ειρηνική προσέγγιση των δύο πόλεων! Αυτή όμως η άποψη δεν ερμηνεύει σφαιρικά τα πάντα. Της διαφεύγει η τραγική πραγματικότητα των δεινών του πολέμου: νεκροί, τραυματίες, ανάπηροι, υπόδουλοι, καταστροφή των έργων του πολιτισμού, μίση χωρίς τέλος, αφορμές για νέες συγκρούσεις!
Θα συμφωνήσω χωρίς ενδοιασμούς στην άποψη ερευνητών και φιλολόγων που θέλουν τον Αριστοφάνη συντηρητικό! Αυτό που θα λέγαμε σήμερα «δεξιός»! Από κει και μετά όμως τον διέκρινε ένας αγνός πατριωτισμός και μια πραγματική αγάπη για την πόλη που τον γέννησε, τον ανάθρεψε και δεν την εγκατέλειψε ποτέ! Δε θα προέβαινε ποτέ σε μια μειοδοτική και δη προδοτική ενέργεια εναντίον της.
Λάτρης των αρχαίων μεγαλείων των Μηδικών, καταθέτει την πικρία του για τη σύγχρονη παρακμή ενός αδελφοκτόνου πολέμου. Δεν αποτελεί μειοδοσία το γεγονός ότι καταγγέλλει τους φαύλους και ανίκανους που διοικούν την πόλη του. Αν διοικούσαν οι ολιγαρχικοί, θα έμπαιναν αυτοί στο στόχαστρο του, μια που μοιραία η κωμωδία είναι αιώνια τοποθετημένη στην «αντιπολίτευση»! Κι αν φέρναμε ένα θεατή της εποχής του Αριστοφάνη να παρακολουθήσει σύγχρονο θέατρο, μάλλον η «επιθεώρηση» θα ήταν πιο κοντά σε αυτό που γνώριζε ως κωμωδία!
Η «Λυσιστράτη» είναι το πρώτο αρχαίο θεατρικό έργο στο οποίο επιχειρώ μία ολοκληρωμένη ποιητική απόδοσή του στη νεοελληνική. Έχουν ως τώρα προηγηθεί κάποιες διασκευές του, που επιχείρησα για παιδιά. Το αν και το κατά πόσο πέτυχα στην παρούσα απόδοση, αρμόδιοι είναι να το κρίνουν πρωτίστως αναγνώστες και θεατές. Δικός μου στόχος ήταν να μεταφέρω το πνεύμα του Αριστοφάνη στο σήμερα και να προτείνω τη Λυσιστράτη του 2019! Γιατί σε καμιά περίπτωση ένα τέτοιο ποιητικό-θεατρικό κείμενο δε μεταφράζεται-αποδίδεται με την ακρίβεια ενός στρατιωτικού εγγράφου!
Σε ό,τι αφορά τις περίφημες βωμολοχίες-αθυροστομίες που κυριαρχούν στο έργο (θεωρείται το πλέον ελευθεριάζον), ακολούθησα το ίδιο το πνεύμα του ποιητή: τις απέδωσα με υπονοούμενα και με σύγχρονες εκφράσεις που ανάγουν σε ερωτικές περιγραφές! Όχι, δεν είναι «χυδαίος» ο ίδιος ! Κακός-κάκιστος ο όποιος εκχυδαϊσμός του, από κάποιους δήθεν «ελεύθερους» και «προοδευτικούς» και αποτελεί ύβρη στην απίστευτα μεγάλη, τεράστια πνευματική προσφορά του. Η αθυροστομία μάλιστα της εποχής του δε θα πρέπει, σε καμία των περιπτώσεων, να ερμηνευτεί με τις σύγχρονες ηθικές τάσεις, που άλλωστε αλλάζουν με ιλιγγιώδη ταχύτητα.
Ευχαριστώ από καρδιάς τον Πολιτιστικό Σύλλογο Ρεθύμνου, την Ομάδα «Απόδραση», τον φίλο σκηνοθέτη-ηθοποιό Αποστόλη Κουγιτάκη, τον φίλο μουσικό Θανάση Παπαθανασίου αλλά και όλα τα παιδιά της Ομάδας, που απ’ την πρώτη στιγμή αγκάλιασαν θερμά και με απόλυτη εμπιστοσύνη αυτό το συγγραφικό μου εγχείρημα. Η ποιητική απόδοση της «Λυσιστράτης» που επιχείρησα, είναι και η καλύτερη απάντηση σε κάποιους «άσπονδους φίλους» που ισχυρίζονται ότι η ποιητική-συγγραφική μου δυνατότητα εξαντλείται στον ιαμβικό δεκαπεντασύλλαβο και στο κρητικό ιδίωμα. Ας έρθουν λοιπόν να δουν την παράστασή μας κι ίσως αλλάξουν γνώμη! Θα είμαστε στη Φορτέτσα, στο θέατρο του λόφου, την Πέμπτη 27 και την Παρασκευή 28 Ιουνίου ώρα 9.00 μ.μ.!
* Ο Γιώργης Καλογεράκης είναι συγγραφέας – δάσκαλος Ειδικής Αγωγής