Αναφερθήκαμε στα μαρτυρικά χωριά του Κέντρους με την ευκαιρία της επετείου του Ολοκαυτώματος αλλά καιρός είναι να γράψουμε και για το ίδιο το ιστορικό βουνό το χιλιοτραγουδισμένο.
Άριστος όπως πάντα ξεναγός στην νοερή αυτή περιπλάνησή μας ο Μιχαήλ Μυρ. Παπαδάκης, που σε μια εξαιρετική όπως όλες μελέτη του αναφέρει τα εξής:
Το ένα από τα δοξασμένα βουνά της Δυτικής Κρήτης, που περιβάλλονται από το θρύλο για την αγάπη των πληθυσμών που κατοικούν τις πλαγιές, τα οροπέδια και τις χαράδρες τους, κυνηγώντας την ελευθερία. Και που καθένα προσβλέπει στον εαυτόν του με δίκαιη υπερηφάνεια και εύλογα διεκδικεί τα πρωτεία:
– Τρία βουνά μαλλώνουσι κι’ είνιε να σκοτωθούσι Το κέντρος και το Σφακιανό, τ’ άλλο-ν- ο Ψηλορείτης!
Ειδικά για το Κέντρος γράφει ο Ρεθυμνιώτης ποιητής του πολέμου της Κρήτης, Μπουνιαλής, για την κατάληψη του από τους Τούρκους:
– Το Κέντρος πούχεν εκατό βρύσες ολόγυρά του παράδεισον ετύχαινε να λέσι τ’ όνομά του. Αγαρηνός το πάτησε κ’ οι τόποι είναι δικοί του τα όρη κι όλα τα χωριά διά ξεφάντωσί του!
Στο θρήνο αυτό του Μπουνιαλή, τη λέξη «Αγαρηνός», που σημαίνει στο προκείμενο Τούρκος, αντικατάστησε, αγαπητέ μου αναγνώστη, με τη λέξη «Γερμανός», πρόσθεσε και μερικές έννοιες φρικαλεότητας, αγριότητας, θηριωδίας και θα ‘χεις μια έννοια από το Κέντρος του καταραμένου Αυγούστου του 1944.
Τότες τα περισσότερα χωριά του Κέντρους και τα ηρωικά Ανώγεια στο Μυλοπόταμο, πέρασαν από την τρομερότερη στη ζωή τους φωτιά και σίδερο. Τινάχτηκαν με δυναμίτες στον αέρα οι εκκλησίες, τα σχολεία, οι κατοικίες, οι αγροικίες και καταστράφηκαν ανυπολόγιστης αξίας παραδόσεις και αγαθά που υπήρχαν μέσα. Αλλά το χειρότερο, οι νεώτεροι από τους κατοίκους τους κατά τρόπο απάνθρωπο εκτελέστηκαν, οι οικογένειές τους ορφανεύτηκαν και ο αντίκτυπος αυτής της τραγωδίας φτάνει και ως τις σημερινές ημέρες!
Βέβαια τα χωριά αυτά είχαν πρωτοστατήσει εναντίον των κτηνανθρώπων του Ναζισμού, ήσαν τα Κέντρα συγκεντρώσεων, πληροφοριών για τις κινήσεις και τη δύναμη του εχθρού, φιλοξενίας και αποστολής στον Ελεύθερο Κόσμο συμμάχων στρατιωτών που δεν πιάστηκαν από τον εχθρό ή δραπετεύσαν από τα Γερμανικά Κέντρα αιχμαλώτων και τέλος, επαφής με τους αντιπροσώπους στην Κρήτη του συμμαχικού Στρατηγείου Μέσης Ανατολής. Οι τελευταίοι μάλιστα δεν απόκρυπταν πως όταν βρίσκονταν στα χωριά του Κέντρους και ιδιαίτερα στου Γερακάρη, καταλάβαιναν «σαν στα σπίτια τους!».
Οι Γερμανοί όσο κι αν η αντικατασκοπεία τους στην Κρήτη ήταν αξιοθρήνητη, είχαν πληροφορίες και προγράψει τα «Καμμένα» χωριά. Και μόλις δόθηκε η αφορμή της απαγωγής του Κράιπε, ξέσπασε το μίσος και η εκδίκηση εναντίον τους.
Πρωτοφανής στα παγκόσμια χρονικά ήταν η λύσσα που οι αξιολύπητοι αυτοί άνθρωποι, που όμως εκαυχώντο ότι η χώρα τους διαθέτει ογδόντα (80)! Πανεπιστήμια, αρπούσαν τ’ ανήλικα παιδιά από τις αγκάλες των μητέρων τους και, σε λίγη απόσταση, τα σκότωναν με πυροβολισμούς, για ν’ ακούσουν τη φρίκη οι δυστυχισμένες μανάδες! Αλήθεια είναι πως οι πόλεμοι δημιουργούν αγριότητες. Αλλά επίσης είναι αλήθεια πως ο Ελληνικός Στρατός στη Μικρά – Ασία, προστάτευε τον εγχώριο πληθυσμό. Και όχι μόνο απόφυγε τις εκτελέσεις αμάχων, αλλά καταδίκασε σε θάνατο και τουφέκισε Έλληνες στρατιώτες που αποδείχτηκε σε δίκη πως κακοποίησαν εντόπιους!
Τα χωριά του Κέντρους, πάντως, είναι παραδείγματα πατριωτικής εξάρσεως και γενναιότητας σε μια δύσκολη εποχή της Κρήτης. Έχουν και ανάλογη παλαιότερη ιστορία. Γι’ αυτό είναι αξιέπαινοι οι νέοι επιστήμονες απ’ αυτά Σπύρος Μαρνιέρος από το Γερακάρι, Στέργιος Μανουράς, αυτόπτης της καταστροφής του Άνω Μέρους, Γιώργης Κουκλινός από τις Βρύσσες του Αμαρίου και Θεόδωρος Πελαντάκης από την Κρύα Βρύση Αγίου Βασιλείου, που με εμπεριστατωμένα σημειώματά τους, παρουσιάζουν κατά τρόπο εντελώς ανεπίληπτο και γλαφυρό την καταστροφή των χωριών τους από τους Γερμανούς και, όση μπορούν από την παλιότερη ιστορία τους, που είναι δυνατό να συμπεριληφθεί στα πλαίσια των σημειωμάτων αυτών.
Η προσφορά του Ιάκωβου Σταυρουλάκη
Η ίδια μοίρα που είχαν τα οκτώ χωριά περίμενε και το υπόλοιπο Αμάρι αν έλειπε ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης. Ο Ερυθροσταυρίτης ανάργυρος γιατρός.
Ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης, χάρις στην ετοιμότητά του και στην ψυχραιμία, που έδειξε σε μια κρίσιμη για το Αμάρι στιγμή, έσωσε τα υπόλοιπα χωριά από βέβαιο Ολοκαύτωμα.
Ο σπουδαίος αυτός άνθρωπος και επιστήμονας, γεννήθηκε στο Βυζάρι. Σπούδασε γιατρός και μάλιστα ακολουθώντας το ρεύμα της εποχής του, ολοκλήρωσε τις σπουδές του στο Παρίσι. Εκεί πήρε τη Γαλλική υπηκοότητα και υπηρέτησε στο Γαλλικό στρατό.
Εκπροσωπώντας τον Ερυθρό Σταυρό επέστρεψε στον τόπο του και επιδόθηκε σε ένα αέναο έργο προσφοράς στον συνάνθρωπο.
Αδιάφορος για τις όποιες δύσκολες καιρικές συνθήκες γύριζε με το μοναδικό μέσον μεταφοράς, το ακούραστο άλογό του, όλα τα χωριά για να προσφέρει τις υπηρεσίες του. Ασκώντας γενική ιατρική, αντιμετώπιζε με επιτυχία κάθε περιστατικό, όσο δύσκολο κι αν ήταν. Σύντομα έγινε λαοφιλής στην επαρχία του και έχαιρε μεγάλης εκτίμησης.
Δεν είναι τυχαίο ότι τον βρίσκουμε στα εγκαίνια του Αμαριώτικου δρόμου το 1929, να είναι μεταξύ των ομιλητών στη μεγάλη τελετή που είχε οργανωθεί για να τιμηθεί το γεγονός.
Το ανθρωπιστικό του έργο ήταν τεράστιο. Η φιλανθρωπική του δράση σημαντικότατη. Ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης δεν πήρε ποτέ χρήματα από ασθενείς που φαινόταν ανήμποροι οικονομικά. Όπου μπορούσε μάλιστα τους βοηθούσε κι από πάνω. Αδιαφορούσε για τις αποστάσεις, τις δυσκολίες που έθεταν σε κίνδυνο και την υγεία του. Οι ασθενείς του ήταν το παν γι’ αυτόν. Ακούραστος έσπευδε όπου τον καλούσαν με το άλογό του, φορώντας πάντα την άσπρη κάσκα του.
Στο Βυζάρι είχε δημιουργήσει μια πρότυπη για την εποχή του κλινική, που όχι μόνο θεράπευε ασθενείς αλλά και φιλοξενούσε δωρεάν και τους συγγενείς τους, χωρίς να τους λείψει το παραμικρό.
Η επιστημονική εμπειρία του και από το διάστημα που βρισκόταν στο Παρίσι του επέτρεπε να αντιμετωπίζει και τα πιο δύσκολα περιστατικά με μεγάλη επιτυχία. Φυσικά δεν αρνιόταν τις υπηρεσίες του στις επιτόκους, βοηθώντας πολλές γυναίκες να φέρουν στον κόσμο τα παιδιά τους, όσο περίπλοκος κι αν ήταν ο τοκετός. Έτσι του έμεινε και το προσωνύμιο «μαμόγιατρος» χωρίς να είναι αποκλειστικά αυτή η ιδιότητά του.
Κι ήρθε ο πόλεμος. Ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης με την υψηλή προστασία του Ερυθρού Σταυρού που εκπροσωπούσε στην επαρχία του, έκανε παράλληλα και το καθήκον του στην πατρίδα χωρίς να ενοχλείται από τους ναζί. Τον προστάτευε η ιδιότητα του εκπροσώπου. Αναφέρεται μάλιστα για την αντιστασιακή του δράση, στην εξαιρετική εργασία του Γιώργου Δ. Χριστάκη, «Γιατροί που πήραν μέρος στην Εθνική Αντίσταση στην Κρήτη», που δημοσιεύτηκε πριν από χρόνια στην εφημερίδα «Πατρίς» Ηρακλείου.
Μετά το ολοκαύτωμα των χωριών του Κέντρους όμως, λίγο έλειψε να αντιμετωπίσει το απόσπασμα όταν βρέθηκε ύποπτος συμμετοχής στη Μάχη των Ποταμών.
Ώρες θανατερής αγωνίας
Όπως βεβαιώνει και ο Χαρίδημος Δραμιτινός περιγράφοντας τη θρυλική μάχη, μόλις κατελήφθη η σχολή Ασωμάτων από τους αντάρτες, κι ενώ σε πανηγυρικό κλίμα υψώθηκε περήφανα η γαλανόλευκη, παραδόθηκαν από τους αντάρτες στο γιατρό Ιάκωβο Σταυρουλάκη, ως εκπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού όσοι είχαν συλληφθεί αιχμάλωτοι και μάλιστα με πρωτόκολλο παράδοσης και παραλαβής.
Ενώ όμως η θρυλική μάχη των Ποταμών, ήταν σε εξέλιξη συλλαμβάνεται από τους Γερμανούς ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης, ως βασικός ύποπτος για συνεργασία με τους αντάρτες.
Ο επικεφαλής αξιωματικός σπεύδει να του αφαιρέσει και την μοναδική του «ασπίδα» τη σημαία του Ερυθρού Σταυρού.
Ο γιατρός ένοιωσε στην αρχή το έδαφος να υποχωρεί κάτω από τα πόδια του.
Δεν χάνει όμως την ψυχραιμία του. Εκείνο που τον βασανίζει είναι ότι κρατούμενος των Γερμανών έχει αφήσει χωρίς περίθαλψη τους τραυματίες του. Και δεν μπορεί να ησυχάσει. Τον τρόπο που αποφάσισε να δράσει μας περιγράφει χαρισματικά ο εκλεκτός συμπολίτης μας κ. Λεωνίδας Καούνης που έζησε τα γεγονότα.
Είχε ευτυχήσει από μικρό παιδί να γνωρίζει τον γιατρό που μάλιστα τον συμπαθούσε και ιδιαίτερα. Πολλές φορές τον είχε χορέψει στα γόνατά του κι ο μικρός χαιρόταν να βλέπει και μια ζουρίδα που είχε εξημερώσει ο Ιάκωβος να παίζει κι αυτή μαζί τους. Σ’ αυτόν λοιπόν κατέφυγε ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης μια και κατά τύχη βρισκόταν στο χωριό.
Ως γνωστόν από την αρχή της κατοχής ο Εμμανουήλ Καούνης, ο σπουδαίος εκείνος ευπατρίδης που κατάφερε να διασώσει μεγάλο μέρος του αρχαιολογικού μας πλούτου, είχε καταφύγει στο χωριό του με το γιο του Λεωνίδα που του πρόσφερε τη στοργή και τη φροντίδα του, καθώς βασανιζόταν από τα προβλήματα των γηρατειών.
Μια συγκλονιστική μαρτυρία
Ας ακολουθήσουμε όμως τις μνήμες του κ. Λεωνίδα Καούνη για να αναστήσουμε τις μεγαλειώδεις εκείνες στιγμές που βρισκόταν σε τεράστιο κίνδυνο ο γιατρός Ιάκωβος Σταυρουλάκης:
Ήταν μεσημεριανή ώρα, μας αφηγείται με έκδηλη τη συγκίνηση ο κ. Καούνης, στο Βυζάρι που μέναμε στην κατοχή όταν χτύπησε η πόρτα. Εγώ είχα τον πατέρα μου ετοιμοθάνατο και έτρεξα προς την αυλή. Ένα τζιπ με δύο ένοπλους Γερμανούς, οι οποίοι καθιστοί είχαν στο μέσον τον γιατρό Ιάκωβο Σταυρουλάκη. «Λεωνίδα, παιδί μου» μου είπε ο γιατρός. «Όπως βλέπεις είμαι δέσμιος. Στους Ποταμούς διεξάγεται μια πατριωτική εξόρμηση, μια μάχη με νεκρούς και τραυματίες. Ο Γερμανός αξιωματικός μου πήρε τη σημαία του Ερυθρού Σταυρού και την έβαλε στο δικό του αυτοκίνητο. Δεν μπορώ να κινηθώ, οι τραυματίες έχουν άμεση ανάγκη περίθαλψης αλλά κινδυνεύω να σκοτωθώ. Τρέξε παιδί μου στη γυναίκα μου να κόψετε ένα κομμάτι άσπρο σεντόνι και γαζώσετε επάνω ένα σταυρό από την κόκκινη ρόμπα της». Έτρεξα, κόψαμε το σεντόνι και βάλαμε το σταυρό από τη ρόμπα και του το έφερα. «Παιδί μου, θα κάψουν λέει τα χωριά και πάλι. Δεν ξέρω τι τύχη με περιμένει. Ίσως με εκτελέσουν. Σε παρακαλώ λέγε σε όλους ότι έκαμα το καθήκον μου σε όλη μου τη ζωή σαν άνθρωπος, σαν γιατρός αλλά και σαν εκπρόσωπος της Ερυθρού Σταυρού». Το αυτοκίνητο έφυγε αμέσως….
Ο κ. Καούνης ακολούθησε κατά γράμμα τις οδηγίες του γιατρού.
Κι ενώ ετοιμαζόταν ξανά η πρόχειρη σημαία με το έμβλημα του Ερυθρού Σταυρού, ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης επωφελήθηκε από το γεγονός ότι ο αξιωματικός που του πήρε τη σημαία μιλούσε γαλλικά. Τον παρακάλεσε να ακούσει τη μαρτυρία του ως εκπροσώπου του Ερυθρού Σταυρού. Μπήκαν στο γραφείο του Γερμανού διευθυντή της Σχολής Ασωμάτων. Εκεί κατέθεσε εγγράφως ότι στην επίθεση και συμπλοκή ουδεμία ευθύνη φέρει η περιοχή.
Ξένοι ήταν οι επιτιθέμενοι. Οι κάτοικοι των χωριών της περιοχής είναι αθώοι άνθρωποι, φιλήσυχοι και φιλειρηνικοί και δεν θέλουν περαιτέρω ολοκαυτώματα. Όσον αφορά την περίθαλψη Γερμανών τραυματιών από τον ίδιο, επικαλέστηκε και τη μαρτυρία του παρισταμένου Γερμανού διευθυντή της Σχολής. Η κατάθεση και μαρτυρία μεταβιβάστηκαν στο Γερμανικό Αρχηγείο των Χανίων τηλεφωνικώς και ασφαλώς επέδρασε στην απόφαση ακύρωσης επιβολής αντιποίνων.
Κι ενώ φαινόταν ότι είχε καταφέρει να τους πείσει εξακολουθούσε να είναι κρατούμενος περιμένοντας τη διοίκηση από τα Χανιά να αποφανθεί για την τύχη του.
Εκείνη την εποχή δεν υπήρχε η τεχνολογία που λύνει τόσα προβλήματα επικοινωνίας σήμερα.
Επιτέλους κάποια στιγμή το απόγευμα ήρθε η πολυπόθητη απάντηση από τα Χανιά.
Μόλις αφέθηκε ελεύθερος ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης έσπευσε στο χώρο του να δει την πορεία της υγείας των τραυματιών του. Κι ας είχε περάσει ώρες αφάνταστης ταλαιπωρίας περιμένοντας στη χειρότερη των περιπτώσεων να αντιμετωπίσει το απόσπασμα.
Κοντά στους ασθενείς του ξαναβρήκε τους ρυθμούς του. Είχε τώρα κι άλλο μεγάλο έργο να επιτελέσει. Οι στρατιές των προσφύγων από τα χωριά του Κέντρους που ολοκαυτώθηκαν στοίχειωναν τη σκέψη του.
Έργο πνοής για τους πρόσφυγες
Κάλεσε και πάλι κοντά του το νεαρό Λεωνίδα, στον οποίο έτρεφε μεγάλη εμπιστοσύνη, ήξερε και τη μεθοδικότητα που τον διέκρινε και ζήτησε τη βοήθειά του για να οργανώσει πρόγραμμα φροντίδας και περίθαλψης των προσφύγων.
Ο χώρος που θα εξυπηρετούσε το μεγαλόπνοο αυτό ανθρωπιστικό έργο δεν άργησε να βρεθεί. Ήταν το μεγάλο καφενείο του Γιώργη Αγγελιδάκη στο Βυζάρι. Πρόθυμα ο ιδιοκτήτης παρέδωσε τα κλειδιά κι εκεί λειτούργησε γραφείο αλλά και αποθήκη για την εξυπηρέτηση των ξεριζωμένων από τα χωριά τους Αμαριωτών.
Στο μεταξύ πέθανε και ο Εμμανουήλ Καούνης, οπότε ο γιος του αφοσιώθηκε με ψυχή στο έργο αυτό, αποτελώντας πολύτιμο βοηθό του γιατρού. Τα περισσότερα περνούσαν από το χέρι του με τις οδηγίες πάντα του Σταυρουλάκη.
Καταγραφή πυροπαθών, διανομές εφοδίων εξωτερικού και Αυστραλών, διακίνηση ρουχισμού και τροφίμων, έγγραφα και καταστατικό γύρω από την ίδρυση της Παιδικής Στέγης Ασωμάτων, την οποία ο Ιάκωβος είχε ιδρύσει και η οποία τόσο αποδοτικά λειτούργησε.
Ανεξάντλητος σε ιδέες που εξυπηρετούσαν τον πάσχοντα ο συνάνθρωπο ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης ακόμα και την Εστία για Παιδιά πρόβλεψε να οργανώσει.
Κι όμως στη δύση της ζωής του ανάργυρος καθώς ήταν αντιμετώπισε μεγάλες δυσκολίες. Είχε και κόρη να σπουδάσει, η οποία και έγινε μια διαπρεπής επιστήμων στη συνέχεια. Η γνωστή από τη θητεία της στο Βενιζέλειο και σε άλλα μεγάλα ιατρικά κέντρα κ. Αμαλία σύζυγος Νικολάου Τσαπάρα.
Ο Ιάκωβος Σταυρουλάκης την εποχή της μεγάλης του οικονομικής ανάγκης δέχτηκε μια θεσούλα στο νοσοκομείο Ρεθύμνου και άσκησε πάντα με επιτυχία τα καθήκοντά του από το 1952 μέχρι το 1960. Η φτώχεια δεν επηρέασε τον αδαμάντινο χαρακτήρα του. Παρέμεινε αξιοπρεπής και πάντα φιλάνθρωπος με όποια μέσα μπορούσε πια να χρησιμοποιήσει. Κι έτσι αγέρωχος κι άρχοντας στην ψυχή έμεινε μέχρι το τέλος της ζωής του.
Για τη συμβολή του αυτή το τοπικό παράρτημα του Ερυθρού Σταυρού επί προεδρίας Στάθη Ηλιάκη, γιατρού, έκανε αρκετές εκδηλώσεις. Με πρωτοβουλία του ίδιου τμήματος αναρτήθηκε η φωτογραφία του Σταυρουλάκη στα κεντρικά γραφεία των Αθηνών. Έκτοτε τίποτα. Ο σπουδαίος αυτός ανάργυρος γιατρός έγινε βορά της λήθης.
Δεν είναι άραγε καιρός να του ανταποδώσει ο τόπος του την ευεργεσία να σώσει την υπόλοιπη επαρχία του από βέβαιη καταστροφή μετά τη Μάχη των Ποταμών που είχε εξαγριώσει τον κατακτητή, αφού είχε σημάνει το ταπεινωτικό τέλος του;
