Κάθε μέρα βομβαρδιζόμαστε από τα ΜΜΕ για την οικονομική κρίση στην ευρωζώνη, και γενικότερα στις χώρες όλου του πλανήτη. Το μόνιμο ερώτημα είναι πώς φτάσαμε ως εδώ; Τελικά ποια είναι η ιστορία και η ουσία; Πώς ξεκίνησε και πώς θα τελειώσει άραγε, όταν και αν τελειώσει;
Ιστορικά ξέρουμε ότι με τη λήξη του 2ου Παγκοσμίου Πόλεμου, την κυριαρχία στον πλανήτη την ανέλαβαν οι ΗΠΑ, διαδεχόμενες την Αγγλία, που δεν μπορούσε πλέον να αντέξει το οικονομικό βάρος της παγκόσμιας κηδεμονίας, παρά τις αστείρευτες πλουτοπαραγωγικές πηγές που διέθετε από τις κτήσεις της. Η συμφωνία έγινε και το δολάριο, με παγκόσμιο νόμο πλέον, θα γινόταν το κυρίαρχο νόμισμα στον πλανήτη, αντικαθιστώντας τη μέχρι τότε κυρίαρχη χρυσή λίρα.
Όλα πήγαιναν ανεκτά σε οικονομικό επίπεδο, μέχρι τη δεκαετία του ’70 παγκοσμίως, αφού κάθε κράτος, βάσει των κανόνων που ίσχυαν, δεν μπορούσε να κόψει νόμισμα παραπάνω από τον χρυσό που διέθετε και συνεπώς οι πολίτες κάθε κράτους ζούσαν ουσιαστικά με ό,τι παρήγαγε το κράτος και οι ίδιοι, με ελάχιστες αποκλίσεις. Αυτό γινόταν και στην Ελλάδα που προσπαθούσε να συνέλθει από τον πόλεμο και τον εμφύλιο, που είχαν αποδεκατίσει οικονομία και πληθυσμό. Ζούσαμε φτωχικά, αλλά οι όμορφες οικογενειακές στιγμές ήταν άπειρες και το ξέρουμε καλά αυτό όσοι ζήσαμε τα δίσεκτα χρόνια του ’50 και του ’60. Ώσπου έφτασε η πρώτη πετρελαϊκή κρίση του 1973. Η εξωπραγματική άνοδος των τιμών στο πετρέλαιο (από τρία δολάρια το βαρέλι το 1973 σε 20 δολάρια τον Μάρτιο του 1974) αύξηση 666,60%, είχε άμεσο αντίκτυπο στις τιμές άλλων προϊόντων, παραγώγων του πετρελαίου και όχι μόνο. Με την έναρξη της κρίσης τότε, οι ΗΠΑ άρχισαν να έχουν τρομακτικά ελλείμματα στον προϋπολογισμό και αναγκάστηκαν να κόψουν νόμισμα παραπάνω από τον χρυσό που διέθεταν, για να τα καλύψουν. Αμέσως μετά, ακολούθησαν οι υπόλοιπες χώρες και οι παγκόσμιοι οικονομικοί κανόνες πήγαν περίπατο… με όλες τις χώρες να διογκώνουν τα ελλείμματά τους και να τα καλύπτουν στη συνέχεια κόβοντας καινούργιο χρήμα. Αποτέλεσμα; πληθωρισμός και εκτίναξη των αγαθών στα ύψη.
Μέχρι το 1970, υπήρχε η νοοτροπία της αποταμίευσης και οι άνθρωποι δεν ξόδευαν χρήματα αν δεν τα είχαν προηγουμένως κερδίσει. Όλοι της γενιάς μου θα θυμόμαστε τις εκθέσεις που γράφαμε στο σχολείο για την αποταμίευση, που όμως πήγε περίπατο κι αυτή, αφού πλέον ο καθένας μπορούσε να ξοδεύει χρήματα δανειζόμενος και χωρίς να τα παράγει. Αυτό το κατάφεραν εύκολα οι τράπεζες ρίχνοντας στην αγορά το «πλαστικό χρήμα» με τις πιστωτικές κάρτες. Τα χρέη στον καθένα πολίτη ανέβαιναν συνέχεια, αλλά τα κάλυπτε παίρνοντας καινούργιο δάνειο για να αποπληρώσει το προηγούμενο χρέος, χωρίς όμως να παράγει απολύτως τίποτα, για να έχει την ελπίδα ότι κάποια στιγμή θα το μηδενίσει. Ακριβώς ό,τι γίνεται σήμερα με τα μνημόνια δηλαδή!
Ο Ανδρέας Παπανδρέου, οικονομολόγος γαρ και μάλιστα από τους καλύτερους στις ΗΠΑ, ήξερε πάρα πολύ καλά το παιχνίδι και το εφάρμοσε στην Ελλάδα, σε μεγαλύτερο βαθμό από τον προκάτοχό του Καραμανλή, για να μπορέσει να υλοποιήσει κάποιες από τις προεκλογικές υποσχέσεις του, και κάνοντας μερική αναδιανομή πλούτου στη χώρα. Αυτό όμως οδήγησε τελικά στον άκρατο δανεισμό με τις συνεχείς παροχές, χωρίς την ανάλογη εσωτερική παραγωγή, που εκτοξεύτηκε στα σημερινά δυσθεώρητα επίπεδα και κανείς πλέον δεν ξέρει πού θα σταματήσει. Κάποια στιγμή το κατάλαβε και είχε πει το 1993 στις εκλογές το περίφημο, «αν δεν αφανίσουμε το χρέος θα μας αφανίσει εκείνο»! Ήταν όμως πλέον πολύ αργά.
Ένα βασικό επίσης και κομβικό σημείο των οικονομικών εξελίξεων στη χώρα μας, θεωρείται η ημέρα που κλείδωσε η ισοτιμία της δραχμής, με την ένταξή της στον Μηχανισμό Συναλλαγματικών Ισοτιμιών. Η σταθερότητα του νομίσματος πλέον προκάλεσε ραγδαία μείωση των επιτοκίων, όπως θα θυμόμαστε όλοι, ελευθέρωσε άπειρα κεφάλαια και διαμόρφωσε ένα περιβάλλον απόλυτης ευφορίας (πλασματική βέβαια) στη χώρα. Ο πάντα οικονομικά καταπιεσμένος Έλληνας δεν ήθελε και πολύ, οπότε οικονομικά «ξεσάλωσε» στην κυριολεξία.
Οι επιχειρήσεις βρήκαν την ευκαιρία να σηκώσουν μυθώδη ποσά και όχι πάντα για επενδύσεις. Οι πολίτες αποχαυνωμένοι από τις υπερπροσδοκίες της νέας ζωής ξέχασαν τις παλιές αρχές της αποταμίευσης, το έριξαν στον τζόγο του Χρηματιστηρίου και άρχισαν να υπερδανείζονται για σπίτια, διαρκή καταναλωτικά αγαθά, ακόμη και για διακοπές! Θυμάμαι τη διαφήμιση στην τηλεόραση για «διακοποδάνειο» και έλεγα ποιος ηλίθιος θα πάει στ’ αλήθεια να πάρει διακοποδάνειο; Και όμως πήγαν πολλοί! Τα ήθη και οι αρχές ζωής δεκαετιών των Ελλήνων, είχαν πάει πια στο χρονοντούλαπο της ιστορίας, και το αποτέλεσμα το είδαμε όλοι ιδίοις όμμασι.
Τα μέτρα της οικονομίας πλέον σε όλον τον κόσμο έχουν αλλάξει απίστευτα, σε σχέση με πριν μερικές δεκαετίες. Εκατομμύρια δολάρια μεταφέρονται ελεύθερα με το πάτημα ενός πλήκτρου στον υπολογιστή από τη μια μεριά του πλανήτη στην άλλη, πράγμα αδιανόητο πριν κάμποσα χρόνια. Όπως λέει ένας διάσημος κοινωνιολόγος, ο Ζίγκμουντ Μπάουμαν, οι κυβερνήσεις, δεν ελέγχουν πλέον την οικονομία, οι δυνάμεις τις οποίας είναι παγκόσμιες. Το είπε και πρόσφατα ο απερχόμενος πρωθυπουργός κ. Τσίπρας. «υποτιμήσαμε τη δύναμη του χρήματος» είπε!
Τώρα πλέον όλες οι κυβερνητικές αποφάσεις των κρατών της Ευρώπης παίρνονται στις Βρυξέλλες, και για να ακριβολογούμε στο Βερολίνο. Ότι αποφασίζεται όμως και εκεί, αποφασίζεται με βάση τις αντιδράσεις των χρηματιστήριων παγκοσμίως.
Εύκολα μπορούμε να καταλάβουμε πλέον ότι όσο ισχυρή θέληση και καλή οργάνωση να έχουν τα κόμματα, δεν μπορούν να καταφέρουν κάτι, αν δεν αλλάξει το όλο οικονομικό σύστημα παγκοσμίως. Τώρα πια η ιδέα της εθνικής κυριαρχίας αποτελεί αυταπάτη, αφού δεν υπάρχει ούτε ένα έθνος – κράτος που να είναι οικονομικά κυρίαρχο. Αντίθετα, κυριαρχούν τα χρηματιστήρια που παρακολουθούν τις ισοτιμίες των νομισμάτων κι όταν εντοπίσουν μια αδυναμία τη διογκώνουν, μέχρι να πάρει διαστάσεις τεράστιου προβλήματος μέσω των ΜΜΕ, ώστε να οδηγήσουν σε πτώση των μετοχών και υποτιμήσεις, για να δημιουργήσουν συνθήκες κερδοσκοπίας για ποιους άλλους; Μα για τους πλούσιους του πλανήτη που αποτελούν το 0.004% του πληθυσμού της Γης· και τους υπόλοιπους; Ε, καλά! Αυτούς απλά άσε τους να κουρεύονται…
Ο Μπάουμαν, λέει, πως η μόνη ριζική λύση που βλέπει, είναι να εδραιωθεί ένας τρόπος ζωής που θα καταστήσει το υπάρχον σύστημα έκπτωτο.
Δηλαδή, να σταματήσει το σκεπτικό τού να δανείζεται κανείς για την απόκτηση αυτοκινήτου, ή σε επίπεδο κρατών το να καταφεύγουν σε δανεισμό, για να μειώσουν τους φόρους για τους πολύ πλούσιους, και να υιοθετηθεί ένας τρόπος ζωής, που θα παρέχει σε κάποιο βαθμό ασφάλεια σε όλους. Σε τέτοιο περιβάλλον οι κερδοσκόποι δεν μπορούν να κάνουν πολλά πράγματα. Δηλαδή απλά να πάμε σε έναν αντικαταναλωτικό τρόπο ζωής, όπως πριν μερικές δεκαετίες.
Το μισό πρόβλημα είναι ο υπερβολικός καταναλωτισμός της σπατάλης που κυριαρχεί. Δεν μιλάμε φυσικά για λιτότητα, αλλά για αλλαγή νοοτροπίας και τρόπου ζωής, με έμφαση στην ικανοποίηση των αναγκών και όχι την ικανοποίηση των καταναλωτών. Η διανόηση, λέει επίσης ο Μπάουμαν, έχει γίνει κι αυτή ένα προϊόν που πωλείται και αγοράζεται και αυτό ισχύει για όλους, τους συντηρητικούς και τους προοδευτικούς. Παλιότερα, στη δεκαετία του ’30, υπήρχαν διανοούμενοι με κάποιο όραμα, κομμουνιστικό ή ακόμη και φασιστικό. Σήμερα, οι διανοούμενοι με όραμα είναι πολύ λίγοι.
Ο Μισέλ Φουκώ έχει πει ότι δεν υπάρχουν πια ολοκληρωμένοι διανοούμενοι: οι πανεπιστημιακοί στηρίζουν τα πανεπιστήμια, οι καλλιτέχνες τα θέατρα, οι γιατροί τα νοσοκομεία, η κάθε κατηγορία τα δικά της επαγγελματικά συμφέροντα. Λείπουν απελπιστικά πλέον οι διανοούμενοι, που θα στοχαστούν με πλαίσιο αναφοράς την ανθρωπότητα ολόκληρη.
Ο δικός μας Κορνήλιος Καστοριάδης, όταν, λόγω των ριζοσπαστικών του θέσεων, ρωτήθηκε αν στόχος του ήταν να αλλάξει τον κόσμο, απάντησε «Ούτε κατά διάνοια. Ποτέ δεν πέρασε από το μυαλό μου να αλλάξω τον κόσμο. Αυτό που επιθυμώ είναι να αλλάξει η ανθρωπότητα από μόνη της, όπως έκανε τόσες φορές στο παρελθόν».
Μπορεί να αλλάξει όμως η ανθρωπότητα; Είναι ένα εξαιρετικά σημαντικό ερώτημα. Τα μεγάλα κεφάλια και η λογική λένε πως ναι, αφού το έχει κάνει πολλές φορές στο παρελθόν. Απλά κανένας δεν μπορεί να προβλέψει πότε και πως. Αν δεν αλλάξει πάντως, η μόνη οδός είναι η επανάσταση των κατώτερων τάξεων, όπως έχει γίνει και στο παρελθόν, γιατί όπως είχε πει ο επίσης δικός μας Ωνάσης, «Θα ‘ρθει μέρα, που η απληστία της ιδιοκτησίας, του πλούτου και της έπαρσης, θα αποθηκευτεί στις τράπεζες, στις πολυεθνικές και σε τόσο λίγους, που οι πολλοί, μη κατέχοντες, θα ξεσπάσουν σαν θεομηνία που θα κάνει τη ζωή των ολίγων κατεχόντων, κόλαση…». Και όταν ο δημοσιογράφος τόλμησε να του πει «Μα υπάρχει και ο κομμουνισμός, η ελπίδα των κολασμένων…» ο Ωνάσης τον κοίταξε, τράβηξε μια ρουφηξιά καπνό και του είπε: «Μεγάλες ιδέες πάντα υπήρχαν, ήταν μικροί όμως οι άνθρωποι, για να τις γονιμοποιήσουν δημιουργικά…».
* Ο Βαγγέλης Παπαδάκις είναι καθηγητής Φυσικής Αγωγής
