Την αδιαφιλονίκητη θέση της Παναγίας στην ευσέβεια και τη λατρεία εκφράζει και αναδεικνύει η αγάπη του λαού και ο τρόπος επικοινωνίας, μέσω της εικόνας με το υπερένδοξο Πρόσωπό Της. Σε ανάλογο πνεύμα κινείται η πλούσια βιβλιογραφία και αρθρογραφία κατακλύζοντας δημόσιες και ιδιωτικές βιβλιοθήκες ως και ράφια των χριστιανικών σπιτιών ανά τον κόσμο. Κείμενα της παράδοσης που γεννά και εκπορεύει επιστήμες και τέχνες, την Υμνογραφία και την Υμνολογία, την Αγιογραφία, τη Ναοδομία κ.ο.κ. Έργα καταξιωμένα στην ιστορία, την τέχνη και τη ζωή, καθώς οι εικόνες της λεγόμενης κρητικής Σχολής, ο μέγας Κανών του Ανδρέα Κρήτης κ.ά., αναδεικνύουν και καθιερώνουν το πρόσωπο της Κρήτης διεθνώς. Εικόνες υπερβατικής έμπνευσης και εκτέλεσης, δια χειρός Θεοφάνους και άλλων Κρητών, εντάσσονται στο Θεομητορικό Πάνθεον.
Την ανάγλυφη εικόνα ύψιστου δέους και αγάπης προς την Παναγία διατρανώνουν ωστόσο οι ιεροί Ναοί της Κρήτης ως έκφραση ευγνωμοσύνης προς την Αειπάρθενο Μητέρα του Θεού. Ναοί αφιερωμένοι στα υπερφυή γεγονότα του βίου Της, από το Γενέσιο και τα Εισόδια, μέχρι τον Ευαγγελισμό και την Αγία Κοίμηση. Απλοί Ναοί, μονόχωροι, ταπεινοί αλλά και μεγαλοπρεπείς, καλύπτουν το γεωγραφικό και ιστορικό φάσμα της Κρήτης με αυξανόμενο ρυθμό, από το ένδοξο Βυζάντιο έως και σήμερα.
Ναοί διάσπαρτοι, σε βουνοπλαγές και χωριά, σε πόλεις και Μοναστήρια. Προσκυνήματα ιερά που νοηματοδοτούν και εξαγιάζουν τη ζωή ανά τους αιώνες ανακαινίζοντας και εξωραΐζοντας μαζί το φυσικό και το ανθρωπογενές περιβάλλον.
Ναοί παλαιότεροι, υψηλής τέχνης και αισθητικής, αναδεικνύουν το πνεύμα της Κρήτης που αναβαπτίζεται διαρκώς από νεότερους πιο επιβλητικούς.
Στους πρώτους, εκτός της παράδοση και τον πολιτισμό που υλοποιούν και μεταδίδουν από γενιά σε γενιά, αρκετοί υπήρξαν κέντρα απελευθερωτικών αγώνων αντίστασης σε ενετούς και τούρκους, στο Ναζισμό, στους δικτάτορες και τις δικτατορίες ντόπιων και ξένων που ακολουθούν!
Από τους παλαιότερους ιστορικούς Ναούς της Παναγίας με αντιστασιακή δράση επισημαίνονται ενδεικτικά: Ιερά Μονή Γωνιάς (Κισάμου) ως κέντρο διαρκών επαναστάσεων, κατά των ενετών και των τούρκων ιδιαιτέρως του Ιμπραήμ Πασσά. Σε όλο τούτο το διάστημα οι μοναχοί πολεμούσαν ενώ έχουν καταγραφεί ιερομάρτυρες και εθνομάρτυρες. Η Μονή Κυρίας Γωνιάς όπως ονομάστηκε προς Χάρη της Παναγίας, έδρασε και κατά του Ναζισμού (1940-1944) με συνέπεια να λεηλατηθεί για 6η φορά.
Ορμητήριο επαναστατών υπήρξε η περίφημη Θυμιανή Παναγία των κρητικών επαναστάσεων (Σφακιά) από το 1821 και εξής όπως και η Παναγία του Λουτρού στην ίδια περιοχή.
Αναφέρονται ακόμα, η Παναγία της Λαμπινής (Ρεθύμνης) όπου οι κάτοικοι εγκλωβίστηκαν από τους Τούρκους και μαρτύρησαν κατά την ώρα της Θ. Λειτουργίας! Η Ακρωτηριανή Παναγία στην ιστορική Ιερά Μονή Τοπλού Σητείας (15ος αι.) η οποία το 1648 καταστράφηκε από τους πειρατές. Κατά την επανάσταση (1821) ο τούρκος διοικητής Σητείας σφαγίασε δώδεκα αδελφούς της Μονής. Η Παναγία Κρουσταλλένια (13ος ή 14ος αιώνας) στο Οροπέδιο Λασιθίου, διαδραμάτισε επίσης εθνικό ρόλο κατά τον 17ο αιώνα οπότε πυρπολήθηκε και επαναλειτούργησε μετά από σύντομο διάστημα. Στις επαναστάσεις 1821-1823 και 1866 αντιστάθηκε με πολλούς τρόπους και πυρπολήθηκε ξανά, οπότε ερημώθηκε. Ανακαινίστηκε μετά τον πόλεμο και η λειτουργία της συνεχίζεται.
Παναγία Φανερωμένη (Γουρνιών) Λασιθίου. Κτίστηκε σταδιακά από τον 10ο μέχρι τον 13ο αιώνα. Αποτέλεσε κέντρο επαναστατικό ενώ λειτουργούσε και ως «κρυφό» Σχολείο της περιοχής.
Ι. Μονή Χρυσοσκαλίτισσας. Χτίστηκε επί ενετοκρατίας στο Ν.Δ. άκρο της Κρήτης, πάνω σε βράχο και αφιερώθηκε στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Στο ίδιο σημείο υπήρχε Ναός της Αγίας Τριάδος. Ο σημερινός Ναός οικοδομήθηκε το 1894 ενώ το 1900 η Μονή διαλύθηκε και επανιδρύθηκε το 1940 διαδραματίζοντας αντιστασιακό ρόλο. Το 1943 κλιμάκιο γερμανών εγκαταστάθηκε στη Μονή αφού απομάκρυνε βιαίως τους μοναχούς. Μετά την απελευθέρωση και την επάνοδο της αδελφότητας η λειτουργία της Μονής συνεχίστηκε. Σημείο αναφοράς και σήμερα, παρά τη λειψανδρία, δέχεται εκτός των τουριστών προσκυνητές από όλη την Κρήτη.
Μεγαλοπρεπείς Ναοί αφιερωμένοι στην Παναγία υψώνονται σε όλες σχεδόν τις πόλεις όπως: Η μεγάλη Παναγία της Νεαπόλεως Λασιθίου και ο Καθεδρικός Ναός των Εισοδίων στο Ρέθυμνο. Η Τριμάρτυρος και η Παναγία Ευαγγελίστρια Χανίων, ο νέος μητροπολιτικός Ναός του Ευαγγελισμού στην Κίσαμο κ.ά.
Τέλος αν, σε πανορθόδοξο επίπεδο, καθώς λέγεται, 80 Ναοί στους 100 τιμώνται με το υπερύμνητο όνομα της Παναγίας τούτο ισχύει ανέκαθεν στην Κρήτη.
Βιβλιογραφία
1. Βυζαντινή Κρήτη του Γκαετάνο Πασαρέλι μ.τ.φ. Έυη Παπαγεωργίου. Εκδόσεις Καρακωτσόγλου Αθήνα 2005
2. Τα ιερά προσκυνήματα της Παναγίας ανά την Ορθοδοξία, πρωτ. Θ. Τσουλιάς, Θεσ/κη 1996. Τόμοι Α και Β.
3. Τα Εισόδια και η Κοίμηση της Θεοτόκου, πρωτ. Χαράλαμπος Κ. Καμηλάκης, Ρέθυμνο 2008.
4. Η Θεοτόκος και το Μυστήριο της Θείας Οικονομίας κατά τον Άγιο Ανδρέα Κρήτης (διατριβή επί διδακτορία), πρωτ. Ευάγγελος Πριγκιπάκης, Ρέθυμνο 2011.
