Με τη γενναιόδωρη δωρεά εξήντα πέντε φορητών εικόνων (15ου-αρχών 20ού αιώνα) εμπλουτίζονται στο εξής οι μόνιμες συλλογές του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης. Πρόκειται για το σύνολο της προσωπικής συλλογής φορητών εικόνων του γνωστού συλλέκτη Ζαχαρία Πορταλάκη, που εμπιστεύτηκε στην Εταιρεία Κρητικών Ιστορικών Μελετών τον Μάιο του 2014. Καρπό αυτής της εμπιστοσύνης αποτελεί η πραγματοποίηση ενός πρωτοποριακού εκθεσιακού εγχειρήματος που παρουσιάζεται από σήμερα στις αίθουσες του πρώτου επιπέδου του Μουσείου. Τα εγκαίνια θα κάνει στις 19:30 ο περιφερειάρχης Κρήτης κ. Σταύρος Αρναουτάκης.
Ο πυρήνας της δωρεάς συνίσταται από μια σειρά κρητικών έργων, ενδεικτικών της διαδρομής και διαμόρφωσης της Κρητικής φορητής εικόνας από τους μετά την Άλωση χρόνους ως τις αρχές του 20ού αιώνα. Πολύ σημαντική είναι η παρουσία εικόνων από τα νησιά του Ιονίου δίπλα σ’ αυτές της Κρήτης: έργα δουλεμένα με πρότυπο τον τρόπο και τους τύπους που μεταλαμπάδευσαν οι Κρήτες, αλλά που διαμόρφωσαν οι αγιογράφοι των Επτανήσων στον τόπο τους, αποτελούν ασφαλή τεκμήρια των ισχυρών δεσμών μας με τα νησιά όπου πολλοί Κρήτες ζωγράφοι βρήκαν φιλόξενο καταφύγιο μετά τον Κρητικό Πόλεμο.
Έργα από τις Κυκλάδες και την ηπειρωτική Ελλάδα συμμετέχουν στο μεγάλο σύνολο των έργων της θρησκευτικής τέχνης, προσφέροντας μια σπάνια ευκαιρία να τα δούμε μαζί στον ίδιο χώρο με τις φορητές εικόνες της Κρήτης και των Επτανήσων. Ακόμη σπανιότερη ευκαιρία όμως αποτελεί η συμβολή στην έκθεση εικόνων με προέλευση από τα Βαλκάνια και τη Ρωσία, που διευρύνουν τις γνώσεις μας για την εξέλιξη της φορητής εικόνας στον ευρύτερο χώρο του ορθόδοξου κόσμου.
Ειδικότερα, η έκθεση προτείνει την παρουσίαση των εικόνων σε θεματικές ενότητες, που διαρθρώνονται γύρω από τρεις κεντρικούς άξονες:
• Την εικονογραφία: με απεικονίσεις της Παναγίας στη μεταβυζαντινή και τη ρωσική τέχνη, προφητών, αγίων και επεισοδίων του βίου τους και σκηνών του Εορτολογίου.
• Τη χρήση: με εικόνες που προορίζονταν για τη δημόσια λατρεία (δεσποτικές-επιστυλίου) ή την ιδιωτική (τρίπτυχα).
• Την τεχνοτροπία: με έργα του 15ου και του 16ου αιώνα αντιπροσωπευτικά της ακμής της κρητικής τέχνης, αλλά και μεταγενέστερα διαφορετικών εργαστηρίων που, μέσω της υιοθέτησης εικονογραφικών τύπων διαμορφωμένων από τους κρητικούς ζωγράφους, επιβεβαιώνουν την ευρεία επιρροή της.
Την έκθεση εμπλουτίζει ένα ακόμη έργο ιδιαίτερης σημασίας, που παραχώρησε ειδικά για την έκθεση η Έλια Πορταλάκη, κόρη του δωρητή, από την προσωπική της συλλογή. Πρόκειται για ενυπόγραφο έργο του Ζαχαρία Καστροφύλακα, γνωστού στο Ηράκλειο ως ζωγράφου δύο δεσποτικών εικόνων του ιερού ναού της Υπαπαντής (μικρού Αγίου Μηνά). Το έργο, τρίπτυχο μικρών διαστάσεων αναδεικνύει τη δεξιοτεχνία του γνωστού Κρητικού αγιογράφου του 18ου αιώνα στη μικρογραφική τέχνη και αποτελεί σπάνιο δείγμα της εργασίας του αυτής.
Η γενναιόδωρη προσφορά του συλλέκτη Ζαχαρία Πορταλάκη δεν περιορίζεται στη Δωρεά των φορητών εικόνων. Σειρά περιοδικών εκθέσεων με έργα από τη Συλλογή του Σύγχρονης Τέχνης θα συνοδεύουν εφεξής τη μόνιμη έκθεση, στην παρακείμενη αίθουσα του επιπέδου 1 του Ιστορικού Μουσείου.
Η πρώτη έκθεση της σειράς, που εγκαινιάζεται ταυτόχρονα με τη μόνιμη έκθεση, έχει τίτλο Θεότητα, και παρουσιάζει στον επισκέπτη αντιπροσωπευτικά έργα των πρωτοπόρων καλλιτεχνών Κωνσταντίνου Παρθένη, Γιάννη Τσαρούχη, Χρήστου Καπράλου και Θεόδωρου Στάμου της περιόδου 1950-1990.
Ειδικότερα, στην έκθεση, φιλοξενούνται στην Κρήτη για πρώτη φορά το μνημειακών διαστάσεων έργο Ευαγγελισμός -Ποίηση του Κωνσταντίνου Παρθένη, όψιμο έργο του μεγάλου αυτού δασκάλου της νεοελληνικής τέχνης, τα έργα του Τσαρούχη Δαβίδ και Το Μαρτύριο του Αγίου Σεβαστιανού της περιόδου της δικτατορίας όταν ο ίδιος ζει στο Παρίσι, έργα του πρωτοπόρου καλλιτέχνη του Αφηρημένου Εξπρεσσιονισμού Θεόδωρου Στάμου από τις σειρές των γνωστών Ατέρμονων Πεδίων του, και η συγκλονιστική Πιετά του Καπράλου, γλυπτό-σπουδή στο θέμα της Μάνας.
Το μουσειογραφικό έργο και η επιμέλεια της έκθεσης
Η έκθεση των έργων της δωρεάς με τρόπο που αναδεικνύει κεντρικές όψεις της θρησκευτικής τέχνης 6 αιώνων, οι οποίες προσφέρονται για συγκρίσεις από ειδήμονες και μη, έτυχε της εξαιρετικής επιμέλειας της αρχαιολόγου και ιστορικού της βυζαντινής τέχνης Χρυσαυγής Κούτσικου.
Το μουσειογραφικό έργο της έκθεσης συμπεριλαμβανομένης της ανακατασκευής των αιθουσών του Μουσείου που στεγάζουν τη Δωρεά Ζαχαρία Πορταλάκη ανέλαβαν οι αρχιτέκτονες Γιώργος Παρμενίδης, Christine Longuépée και Ιφιγένεια Μάρη. Ο σχεδιασμός ενσωματώνει στοιχεία πρωτοπορίας που υπερβαίνουν τα ελληνικά μουσειακά δεδομένα· το εκθετικό αποτέλεσμα φιλοδοξεί να υπερβεί τις υψηλές προσδοκίες των επισκεπτών του Μουσείου. Ειδικότερα, ο πρωτοποριακός αρχιτεκτονικός σχεδιασμός της έκθεσης προβλέπει την παρουσίαση των εικόνων ως αυτόφωτων αντικειμένων, μαρτυριών «του ακτίστου φωτός», με ειδική μελέτη φωτισμού τη φροντίδα της οποίας είχε η κυρία Μίνα Μάντζαρη της εταιρείας L4A. Αξίζει να σημειωθεί ότι η νέα σειρά προβολέων TECNICA της iGUZZINI, η οποία σχεδιάστηκε και κατασκευάστηκε ειδικά για την έκθεση του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης, εντάσσεται εφεξής στη γραμμή παραγωγής της ιταλικής εταιρείας.
Ανάμεσα σ’ εκείνους που συντέλεσαν στο τελικό αποτέλεσμα της έκθεσης είναι και ο συντηρητής κ. Μιχάλης Κρασαγάκης που φρόντισε τις εικόνες πριν την τοποθέτησή τους, τα τεχνικά συνεργεία που εργάστηκαν επί μήνες για την ανακατασκευή των αιθουσών, καθώς και το επιστημονικό, διοικητικό και τεχνικό προσωπικό του Ιστορικού Μουσείου Κρήτης που συμμετείχε στο έργο, υπό τον συντονισμό του Αλέξη Καλοκαιρινού και της επιμελήτριας του Μουσείου, ιστορικού της τέχνης Ντενίζ-Χλόης Αλεβίζου.
