Του Δρ. Δημητρίου Κουτάντου, εκπαιδευτικού
«Το κοινό δεν καταλαβαίνει πάντοτε τη μοντέρνα τέχνη, αλλά αυτό συμβαίνει, γιατί τελικά κανένας δεν του έμαθε ποτέ τίποτα σχετικά με τη ζωγραφική. Του μαθαίνουν να γράφει και να διαβάζει, να ζωγραφίζει και να τραγουδάει, μα ποτέ κανείς δεν σκέφτηκε να του μάθει να κοιτάζει έναν πίνακα» (Πικάσο, Εικαστικά Ε’ Δημοτικού, σελ. 65).
Οι εικόνες συνοδεύουν την ιστορία της ανθρωπότητας. Σήμερα όμως μας κατακλύζουν με γρηγορότερο ρυθμό και ένταση, σχεδόν πάντοτε στην υπηρεσία μιας σκοπιμότητας, τόσο που ο Roland Barthes αναφωνεί: «Πάρτε πίσω τις εικόνες σας, δώστε μου την επιθυμία μας». Και το σχολείο μας τι κάνει για τις εικόνες; Τις αγνοεί ή τις καταναλώνει. Δεν τις αναλύει, δεν τις κρίνει, δεν εκπαιδεύει.
Στις εικόνες κυριαρχεί «το ανθρώπινο σώμα» με τρόπο μη ρεαλιστικό, από τη φημισμένη «Αφροδίτη του Willendorf», τα «γλυπτά του Πολυκλείτου» μέχρι την «Κραυγή» του Μορ. Φαίνεται υπερβάλλονται ορισμένα σημεία κάθε εποχή. Η «τέχνη της εικόνας» εμφανίστηκε σε κάποιο σημείο της ανθρώπινης ιστορίας, πιθανότατα περίπου 35.000 χρόνια πριν, τότε που αρχίσαμε να δημιουργούμε εικόνες και να κατανοούμε τι εννοούν. Ζούμε σε έναν πολύ περίπλοκο κόσμο, ο οποίος απαιτεί πολλές διαφορετικές δεξιότητες και ικανότητες για να βρούμε τον δρόμο μας μέσα σ’ αυτόν. Μια από αυτές τις δεξιότητες είναι να δούμε τις γραμμές και τα σχήματα που βρίσκονται γύρω μας και να τους δώσουμε νόημα. Αυτή η δυνατότητα ανάγνωσης εικόνων αποτελεί ουσιαστικό κομμάτι της ζωής μας, αλλιώς ο κόσμος μας θα ήταν ακατανόητος. Η τέχνη της εικόνας είναι συνυφασμένη με την «τέχνη της πειστικότητας». Οι ηγέτες των πιο σύγχρονων χωρών εκμεταλλεύονται ως ένα ισχυρό πολιτικό εργαλείο τη δύναμη των εικόνων, τεχνικές που στην πραγματικότητα, εφευρέθηκαν από τους ηγέτες του Αρχαίου Κόσμου. Ένας αρχαίος τάφος στο Stonehenge, την αρχαία Αίγυπτο, την αρχαία Ελλάδα αποκαλύπτει έναν σπουδαίο άνθρωπο που είχε ταφεί με όμορφα διακοσμημένα χρυσά στολίδια. Αυτός ο χρυσός, τόσο απίστευτα σπάνιος, μαγεύει στους ντόπιους δημιουργώντας την εικόνα ενός ηγέτη (Spivey, N., 2006, How Art Made the World: A Journey to the Origins of Art. BBC.
Η ετυμολογία της λέξης «τέχνη» μας παραπέμπει στο αρχαίο ρήμα «τίκτω», που σημαίνει «γεννώ», «δημιουργώ». Στην ταξινομία των εκπαιδευτικών στόχων για τους μαθητές αυτοί χωρίζονται στον νοητικό τομέα (cognitive), το συναισθηματικό (affective) και τον ψυχοκινητικό (psychomotor). Το ζητούμενο είναι η γνώση, η κατανόηση, η εφαρμογή, η ανάλυση, η σύνθεση, η αξιολόγηση και η κριτική σκέψη των παιδιών με τη δημιουργία να βρίσκεται στο υψηλότερο επίπεδο σκέψης. Η τέχνη είναι δημιουργία και ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για την τέχνη μπορεί να βοηθήσει στην ανάπτυξη των ανώτερων νοητικών, συναισθηματικών και ψυχοκινητικών αναγκών των μαθητών. Ο τρόπος της δημιουργίας των εικόνων, των τεχνουργημάτων αντανακλούν συναισθήματα, ιδέες ή θρησκευτικά συναισθήματα που μας κάνουν να σκεφτόμαστε τον εαυτό μας και τον κόσμο.
Για την εισαγωγή της τέχνης στην εκπαίδευση τα μεγαλύτερα μουσεία του κόσμου έχουν προχωρήσει στην έκδοση οδηγών τέχνης για τους εκπαιδευτικούς. Εμείς για την Αφρική χρησιμοποιήσαμε τον οδηγό τέχνης του Μητροπολιτικού Μουσείου της Νέας Υόρκης: «Η Τέχνη της Αφρικής – Μια Πηγή για τους Εκπαιδευτικούς» (The Art of Africa – A Resource for Educators), του Βρετανικού Μουσείου: «Τι Είναι η Αφρικάνικη Τέχνη. Υποστηρικτικές Σημειώσεις για τους Εκπαιδευτικούς» (What is African Art? Support Notes for Teachers). Στην Ελλάδα είναι διαθέσιμα μεταξύ άλλων μουσειακά εκπαιδευτικά προγράμματα, το βιβλίο της Γ’ Λυκείου «Ιστορία της Τέχνης», η μελέτη του Τριβυζαδάκης, Ν. (2013) «Ιστορία της Τέχνης. Εκπαιδευτικό Υλικό για τα Κέντρα δια Βίου Μάθησης».
Στο βιβλίο του μαθητή της Γ’ Λυκείου, «Ιστορία της Τέχνης», ο Γάλλος ιστορικός Ζακ Λε Γκοφ, στο βιβλίο του «Ιστορία και Μνήμη» γράφει για την ερευνητική διάσταση αυτού του θέματος: «Η λέξη histoire (σε όλες τις γλώσσες που προέκυψαν από τα λατινικά, καθώς και στα αγγλικά) προέρχεται από την αρχαία ελληνική λέξη «ιστορία» της ιωνικής διαλέκτου. Ο τύπος αυτός κατάγεται από την ινδοευρωπαϊκή ρίζα «wid weid», «voir» (=βλέπω). Εξ ου και το σανκριστικό «βέτας», «μάρτυρας», και το ελληνικό «ίστωρ», «μάρτυρας», με την έννοια «εκείνου που βλέπει». Αυτή η αντίληψη για την όραση ως ουσιαστική πηγή γνώσης οδηγεί στην άποψη ότι «ίστωρ», εκείνος που βλέπει, είναι επίσης αυτός που γνωρίζει. «Ιστορείν» στα αρχαία ελληνικά σημαίνει «προσπαθώ να γνωρίσω», «να πληροφορηθώ». Ιστορία σημαίνει λοιπόν έρευνα. Αυτή είναι η σημασία της λέξης στον Ηρόδοτο στην αφετηρία των «Ιστοριών» του, οι οποίες είναι «αναζητήσεις», «έρευνες». Η Ιστορία, για να παρουσιάσει τις διάφορες στιγμές της ανθρωπότητας, βασίζεται σε αποδείξεις και μαρτυρίες. Για την ιστορία της Τέχνης μαρτυρίες είναι τα έργα τέχνης» (Ζιρώ, Μερτζάνη, και Πετρίδου, χ.χ., σελ. 10).
Έτσι στα πλαίσια των Εκπαιδευτικών Προγραμμάτων Πολιτιστικών Θεμάτων – τα οποία προωθούν την ανάπτυξη της προσωπικότητας, την ποιότητα της σχολικής ζωής, την ενεργητική και βιωματική συμμετοχή, την ανάπτυξη της ευαισθησίας των μαθητών, των εκπαιδευτικών και των γονέων σε θέματα πολιτισμού – οι μαθητές μας με την παιδαγωγική ευθύνη ενός εκπαιδευτικού, υλοποίησαν το εκπαιδευτικό πρόγραμμα: «Ιστορία της Τέχνης για Παιδιά και Νέους μέσα από 95 Έργα Τέχνης». Σ’ αυτό το σχέδιο εργασίας μελέτησαν την ανθρώπινη καλλιτεχνική δημιουργία από την προϊστορία έως σήμερα, με έμφαση στους ελληνικούς πολιτισμούς, την εξέλιξη της ευρωπαϊκής τέχνης από την αρχαιότητα μέχρι σήμερα, αλλά και τον κινέζικο, ιαπωνικός, ινδικός, ισλαμικός, προκολομβιανός και αφρικανικό πολιτισμό. Η συμμετοχή των μαθητών μας ήταν άμεση με ποικίλους τρόπους, τη συγγραφή, τη ζωγραφική, την οπτικοακουστική μελέτη, και τις επισκέψεις στη βιβλιοθήκη.
«Καθώς προχωρούσαμε σ’ αυτό το χρονικό της τέχνης, είδαμε πόσο έχουμε όλοι την τάση να κρίνουμε τη ζωγραφική µε βάση εκείνα που ξέρουμε και όχι εκείνα που βλέπουμε. Θυμόμαστε πως οι Αιγύπτιοι καλλιτέχνες δεν μπορούσαν να φανταστούν ότι είναι δυνατόν να αναπαραστήσουν μια μορφή δίχως να δείξουν το κάθε μέρος του συνόλου από την πιο χαρακτηριστική του πλευρά. Ήξεραν πως ήταν ένα πόδι, ένα µάτι ή ένα χέρι και τα ταίριαζαν όλα αυτά μαζί για να φτιάξουν έναν ολόκληρο άνθρωπο. Θα ‘ταν για τους Αιγύπτιους ακατανόητο να παραστήσουν μια μορφή µ’ ένα χέρι κρυμμένο ή µε ένα πόδι παραμορφωμένο µε προοπτική βράχυνση. Θυμόμαστε ότι οι Έλληνες κατόρθωσαν να ξεπεράσουν αυτή την προκατάληψη και επέτρεπαν την προοπτική βράχυνση στην εικόνα. Θυμόμαστε ότι η σημασία της γνώσης ξαναεμφανίστηκε στην πρωτοχριστιανική και τη μεσαιωνική τέχνη, και διατηρήθηκε ως την Αναγέννηση. Ακόμη και τότε όμως, η σημασία της θεωρητικής γνώσης για το πώς όφειλε να είναι ο κόσμος επιβεβαιώθηκε µάλλον από τις ανακαλύψεις της επιστημονικής προοπτικής και την έμφαση στην ανατομία. Οι μεγάλοι καλλιτέχνες στις επόμενους περιόδους έκαναν όλο και νέες ανακαλύψεις που τους επέτρεπαν να παρουσιάζουν μια πειστική εικόνα του ορατού κόσμου, κανένας τους όμως δεν είχε αμφισβητήσει σοβαρά την αντίληψη πώς κάθε αντικείμενο στη φύση έχει την οριστική του, μόνιμη μορφή και το χρώμα του, που πρέπει να αναγνωρίζεται στην εικόνα. Μπορούμε λοιπόν να πούμε πως ο Μανέ και οι οπαδοί του έφεραν μια επανάσταση στην απόδοση των χρωμάτων, που μπορεί σχεδόν να συγκριθεί µε την επανάσταση που έφεραν οι Αρχαίοι Έλληνες στην αναπαράσταση των μορφών… » (Gombrich, 2015, σελ. 513-514).
«Είναι εύκολο να καταλάβουμε, αντικρίζοντας μερικά από τ’ αριστουργήματα της αφρικάνικης γλυπτικής, γιατί αυτές οι εικόνες συγκίνησαν τόσο μια γενιά που προσπαθούσε να βγει από το αδιέξοδο της δυτικής τέχνης. Ούτε η «πιστότητα στη φύση» ούτε η «ιδανική ομορφιά», τα δίδυμα θέματα της ευρωπαϊκής τέχνης, είχαν απασχολήσει το νου αυτών των τεχνιτών, τα έργα τους όμως κατείχαν ακριβώς εκείνο που η ευρωπαϊκή τέχνη φαινόταν πώς είχε χάσει κατά τη μακρά διαδρομή της: την ένταση της έκφρασης, τη διαύγεια της δομής, την άμεση απλότητα στην τεχνική» (Gombrich, 2015, σελ. 563).
Τα έργα τέχνης που προσεγγίσαμε ανά ενότητα είναι τα ακόλουθα: Πολιτισμοί του ανθρώπου κατά την Προϊστορία, τη Λίθινη εποχή και τους Πρώτους Οικισμούς («Χέρια», Προϊστορικό Σπήλαιο Κάστρου Ισπανία, 37.300 π.Χ., «Άνθρωπος Πουλί», Παλαιολιθικό Σπήλαιο Λασκώ Γαλλία 17.000 π.Χ., «Τοιχογραφία», Παλαιολιθικό Σπήλαιο Λασκώ Γαλλία, 17.000 π.Χ., «Αφροδίτη του Βίλλεντορφ», Αυστρία, 28.000-25.000 π.Χ., «Τεχνουργήματα», Νεολιθικής Περιόδου Ασία & Ευρώπη, 10.000-5.500 π.Χ., «Στόουνχεντζ», Μεγαλιθικό Μνημείο Ηνωμένο Βασίλειο, 2.500-2.000 π.Χ., «Άρμα του Ηλίου του Τρούντχολντ», Χάλκινο Τέχνεργο Δανία, 1.800-1.600 π.Χ., «Γυναικείο Πήλινο Ειδώλιο», Βέροια, περ. 6.000 π.Χ., «Πήλινο Σφαιρικό Αγγείο», Διμήνι Μαγνησίας, 5300-4800 π.Χ., «Νεκρική Μάσκα του Τουταγχαμόν», Κάιρο, 1332-1323 π.Χ., «Θερισμός», Ναός Deir el-Medina Λούξορ, 13ος-11ος αιώνας π.Χ., «Πυραμίδες της Γκίζας: Menkaure, Khafre, Χέοπα», 2560–2540 π.Χ., «Το Δέντρο της Ζωής», Αίγυπτος).
Η εξέλιξη των Ελληνικών Πολιτισμών («Άτλας», Νάπολη, «Αυλητής της Κέρου», Αθήνα, 2800 π.Χ., «Κυκλαδικό Ειδώλιο Έγκυος Γυναίκα», Αμοργός, 2800-2300 π.X., «Ο Ψαράς», Θήρα, 1650 π.Χ., «Τοιχογραφία των Πυγμάχων», Αθήνα, 16ος αι. π.Χ., «Πρίγκηπας με τα Κρίνα», Ηράκλειο, 1550 π.Χ., «Γαλάζιες Κυρίες», Ηράκλειο, 1600 π.Χ., Ταυρομαχία», Υστερομινωική ΙΒ περίοδος, Ηράκλειο, 1500 π.Χ., «Ο Δίσκος της Φαιστού», Ηράκλειο, 17ος αιώνας π.Χ., «Προσωπίδα του Αγαμέμνονα», Αθήνα, 16ος αι. π.Χ., «Μυκηναίοι Πολεμιστές», Πύλος, 1350 & «Μυκηναίες Ηνίοχοι», Τίρυνθα, 1200 π.Χ., «Ο Κρατήρας των Στρατιωτών», Αθήνα, 1200 π.Χ., «Μυκηναϊκό βάζο», Αθήνα, 1.500 π.Χ., «Αμφορέας του Διπύλου», Αθήνα, 760-750 π.Χ., «Ο Κούρος της Αναβύσσου»-«Κροίσος», 540-515 π.Χ., «Κόρη», Ακρόπολη, 520-510 π.Χ., «Κόρη της Χίου», Ακρόπολη, 520-510 π.Χ., «Σκεπτόμενη Αθηνά», Ακρόπολη, 5ος αιώνας π.Χ., «Δισκοβόλος του Μύρωνα», 450 π.Χ., «Ο Ηνίοχος των Δελφών», Δελφοί, 480-440 π.Χ., «Ο Ερμής του Πραξιτέλη», Ολυμπία, 340 π.Χ., «Προτομή Μέγα Αλέξανδρου», Ολυμπία, 3ος π.Χ., «Αλέξανδρος κατά Δαρείου, Ισσός», Νάπολη, 333 π.Χ., «Σύμπλεγμα του Λαοκόωντος», Νάπολη, 160 π.Χ., «Η Αφροδίτη της Μήλου», Παρίσι, 150-50 π.Χ.).
Ρωμαϊκός πολιτισμός, Βυζάντιο και Μεσαίωνας («Χορευτές και Μουσικοί», Νάπολη, 5ου αι. π.Χ., «Ζευγάρι Ρωμαίων», Νάπολη, 1ος αιώνας, «Προσωπογραφία Ανδρός με Μαύρη Βοστρυχωτή Κόμη-Φαγιούμ», 1-3ος αιώνας , «Ιουστινιανός & Μέγα Κωνσταντίνος», Ψηφιδωτό Αγιά Σοφιά, περ. 6ου αι., «Ο Χριστός Παντοκράτωρ», Ιερά Μονή Αγίας Αικατερίνης Σινά, 6ου αι., «Αγία Τριάδα», Αντρέι Ρουμπλιόφ, Μόσχα, 14ου αι., «Ψηφιδωτά Αγίου Δημητρίου» Θεσσαλονίκη, 6ου-7ου αιώνα).
Από την Αναγέννηση ως τη Σύγχρονη Τέχνη («Ένθρονη Παναγία με το Βρέφος», Ουφίτσι, 1305, «Η Αγία Τριάδα», Μαζάτσιο, Φλωρεντία, περ. 1425, «Το Όνειρο του Κωνσταντίνου», Πιέρο ντέλλα Φραντσέσκα, Αρέτσο, περ. 1460, «Μόνα Λίζα», Λεονάρντο ντα Βίντσι, Μουσείο Λούβρου, 1502, «Η Δημιουργία του Αδάμ», Μιχαήλ Άγγελος, Καπέλα Σιξτίνα Βατικανό, 1508-1512, «Η Ταφή του Κόμη Οργκάθ», Δομίνικος Θεοτοκόπουλος, Τολέδο, 1586, «Παροιμίες των Κάτω Χωρών», Pieter Brueghel the Elder, Βερολίνο, 1559, «Ο Άπιστος Θωμάς», Καραβάτζιο, Βερολίνο, 1602-1603, «Εκκλησία Igreja São Francisco de Assis», São João del Rei Βραζιλία, 1774, «Αυτοπροσωπογραφία», Ρέμπραντ, Μετροπόλιταν Νέα Υόρκη, 1655-1658, «Ο Βασιλιάς Φερδινάνδος Ζ’, της Ισπανίας», Φρανσίσκο Γκόγια, 1814, «Χορός στο Μουλέν ντε λα Γκαλέτ», Ρενουάρ, Παρίσι, 1876, «Έναστρη Νύχτα», Βίνσεντ Βαν Γκογκ, Μετροπόλιταν Ν. Υόρκη, 1887, «Lyrical», Βασίλυ Καντίσκυ, Ολλανδία, 1911, «Η Κραυγή», Μουνκ, Όσλο, 1895, «Οι Δεσποινίδες της Αβινιόν», Πικάσο, Παρίσι, 1907, «Le Gentleman», Miro, Basel – Kunstmuseum, 1924, «Η Εμμονή της Μνήμης», Σαλβαδόρ Νταλί, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, 1931).
Κινέζικος, Ιαπωνικός, Ινδικός, Ισλαμικός, Προκολομβιανός και Αφρικανικός Πολιτισμός («Γεωμετρικός Αμφορέας», Τσινγκχάι, Μουσείο Μπενάκη, 3η χιλιετία π.Χ., «Γεωμετρικός Αμφορέας», Γιανγκσάο, 3η χιλιετία π.Χ., «Λοκαπάλα», Χενάν, Δυναστεία Τανγκ, 618-906 μ.Χ., «Κεραμική Τσιτζόου», Δυναστεία Μινγκ, 1368-1644, «Κινέζικη Πορσελάνη», Σανγκάη, Δυναστεία Τσινγκ 1644-1912, «Αυτοκράτορας Qianlong 1700-1799», Δυναστεία Qing, 1644-1911, «Κυπαρίσσι Byōbu», Kanō Eitoku, Τόκιο, 1590, «Ξαφνική Καταιγίδα στη Γέφυρα Atake», Brooklyn, 1856, «Το Μεγάλο Κύμα», Katsushika Hokusai, The Met, 1830-1833 , «Διαλογιζόμενος Βούδας», Περίοδος Gupta, Μουσείο Sarnath, 5ου αι., «Mughal», Abu’l-Fazl Ινδία, 1605-1627, «Τατζ Μαχάλ»/«Taj Mahal», Άγκρα, 1632-1649, «Πλατεία Ρεγκιστάν», Σαμαρκάνδη Ουζμπεκιστάν, 1417-1636, «Περσικό Χαλί Ardabil», Tabriz, μέσα 16ου αιώνα, «Γυναίκα Διαμαρτυρόμενη στο Σουλτάνο Sanjar», 1539-43, «Τοτέμ, οι Πρώτοι Άνθρωποι της Αμερικής», Ketchikan Αλάσκα, 19ου αιώνα, «Γλυπτική Μάγια», Παλένκε Μεξικό, 226 π.Χ.-799, «Μάτσου Πίτσου», Αστεροσκοπείο Ίνκα, 1460-1530, «Πέτρα του Ήλιου», Ημερολόγιο Αζτέκων, Μεξικό, 1479, «Ειδώλιο ενός Άνδρα», Προδυναστική, Naqada II, The Met, 3650-3450 π.Χ., «Φυλαχτό Κεφάλι Ελέφαντα», Predynastic, Naqada II, The Met, 3500–3300 π.Χ., «Τερακότα Nok», Pavillon des Sessions Λούβρο, 6ος αιώνα π.Χ., «Yoruba», Oduduwa, The Met, 12ου αιώνα, «Άνθρωποι Yoruba», Νιγηρία, The Met, 12ου–15ου αιώνα, «Μητέρα και Παιδί», Μάλι, Άνθρωποι Bamana, The Met, 15ου-20ου αιώνα, «Κόνγκο», Fetish Nkisi Nkondi, Συλλογή BNK, 19ου αι., «Κάρτα μνήμης-Lukasa», Λ. Δ. Κονγκό, 19ος-20ος αι., «Κόμμωση Nkuambok», Νιγηρία Άνθρωποι Boki, The Met, 19ος αι., «Μεταμφίεση Ram Head Omama», Νιγηρία, The Met, 17ου-19ου αι., «Σταυρός Λιτανείας», Αιθιοπία, The Met, 14ου-15ου αιώνα , «Μεταλλικό Κεφάλι», Μπενίν – Edo, The Met, 18ου αιώνα).
Έτσι είχαμε τη χαρά να γευτούμε για κάποιους μήνες μαζί με τα παιδιά το μυστήριο, την ομορφιά, τη ζωτικότητα της τέχνης του ανθρώπου, μια άλλη εικόνα μη τηλεοπτική. «Η τέχνη μας δείχνει ένα διάδρομο και μας λέει: το ξέρω, δεν είναι τίποτα σπουδαίο αυτό που θα δεις και θα ακούσεις αλλά, κοιτάζοντας το και ακούγοντας το, θα προχωράς: «αν θέλεις να δεις κάτι, δες αυτό». Κάνω τέχνη σημαίνει βάζω κάτι μπροστά από το βλέμμα ή την ακοή. Προφανώς, δεν μιλάμε για θεραπεία μέσω της τέχνης ή τον θεραπευτικό ρόλο της τέχνης που σίγουρα υπάρχει, όπως υπάρχουν κι άλλες καταστάσεις που θεραπεύουν τη ζωή, όπως κάθε τι στη ζωή θεραπεύει τη ζωή. Μιλάμε για την τέχνη ως θεραπεία από το μη-νόημα, από το μεγάλο χάος, το κενό. Για την τέχνη ως την κατάσταση εκείνη χωρίς την οποία δεν θα υπήρχε η δυνατότητα της ίδιας της ζωής, την τέχνη που θρηνεί το ανήκειο της σχέσης του ανθρώπου με το απόλυτο, την τέχνη που θρηνεί τη σχέση του σώματος με το χρόνο, την τέχνη που συνεχίζει πέρα του χρόνου» (σσ. 19-20).
«Μια κοινωνία που ενοχοποιεί και εξοστρακίζει την μη υπακοή στο έτοιμο νόημα της «παράδοσης» και της «αυθεντίας», στην προετοιμασμένη επιθυμία, στην κατανάλωση. Που ενοχοποιεί και εξοστρακίζει την ετερότητα. Και πως τα έχει καταφέρει: Όλος ο πλανήτης πια αξιολογείται ως ομοειδής, ρευστή μάζα που οφείλει να ρέπει προς την κατανάλωση ή στα αισθήματα αποκλεισμού και ενοχής, εάν δεν αποδεχθεί το μήνυμα της τηλεοπτικής εικόνας. Όλοι, εκτός αυτής της κοινωνίας των τρελών, των καλλιτεχνών και «κάτι Ινδιάνων» στον Αμαζόνιο (Καγγελάρης Φώτης, 2017, Το Πράγμα, η Λέξη και ο Κόσμος, Εκδ. Αρμός. σσ. 117-118).
Στις 284 σελίδες που ακολουθούν, κείμενα, φωτογραφίες έργα τέχνης από την ιστορία της τέχνης, την ιστορία της ανθρωπότητας, πώς η τέχνη έφτιαξε τον κόσμο μας.
Καλή μελέτη, καλή απόλαυση.Εδώ:
