Στο χώρο του Λατζιμά, ευθύς, με την πρώτη πτώση των αλεξιπτωτιστών μετακινούνται και φθάνουν 500 περίπου Μυλοποταμίτες, απ’ όλα τα σημεία της επαρχίας και πολεμούν μόνοι τους χωρισμένοι σε μικρές ομάδες με απαράμιλλο ηρωισμό και αυτοθυσία.
Οι Ανωγειανοί κατέφθασαν μεταξύ των πρώτων στην περιοχή του Λατζιμά, χωρισμένοι σε δύο ομάδες. Η πρώτη υπό την αρχηγία των: Ιωάννη Στεφάνου Δραμουντάνη ή Στεφανογιάννη του Παπα-Γιάννη Σκουλά και του Χριστόδ. Σμπώκου που αποτελείτο από 45 πολεμιστές και η δεύτερη από 30, υπό την αρχηγία του δικηγόρου Γ. Βρέντζου. Οι μάχες στον Λατζιμά συνεχίστηκαν μέχρι το πρωί της 23ης Μαΐου, οπότε μηχανοκίνητη εχθρική φάλαγγα, που προέλαυνε μέσω του μαχομένου Ρεθύμνου προς το Ηράκλειο, τους κτύπησε, από τα νώτα και οι ηρωικοί μαχητές αναγκάζονται να υποχωρήσουν προς τις εστίες των, παίρνοντας μαζί τους και τους τραυματισμένους κατά τη διάρκεια της μάχης. Οι Ανωγειανοί παραλαμβάνουν και μεταφέρουν στ’ Ανώγεια τους τραυματίες: Εμμ. Σταυρακάκη ή Μπαρμπούνη, Ευριπίδη Χαιρέτη, Εμμαν. Σκουλά ή Μάνολα, Βασίλειο Βρέντζο ή Λακιώτη, Ιωάννη Βιγτώρο, Ιωάννη Εμμ. Σμπώκο και Αναστάσιο Πασπαράκη.
Ταυτόχρονα με την εκκίνηση των Ανωγειανών προς Λατζιμά, ένα τμήμα των ένοπλων αγωνιστών τους, υπό την ηγεσία του Γ. Δραμουντάνη ή Στεφανογιώργη και του έφεδρου ανθυπολοχαγού Ιωάννη Σμπώκου ή Μπατζογιάννη, αναχωρούν, φθάνουν και καταλαμβάνουν θέσεις μάχης στις περιοχές Γάζι, Τσαλικάκι και Αγάκου Μετόχι, όπου συνεπικουρούμενοι και από αρκετούς άλλους Μυλοποταμίτες και Μελιβιζώτες, παραμένουν και μάχονται σκληρά μέχρι την 29η Μαΐου, που αναγκάζονται σε υποχώρηση, λόγω της άφιξης της μηχανοκίνητης γερμανικής φάλαγγας που κατευθύνεται προς Ηράκλειο, παίρνοντας μαζί τους τους τραυματίες: Κωνσταντίνο Κεφαλογιάννη ή Τσουρόκωστα και Εμμ. Γ. Κεφαλογιάννη και αφήνοντας στο πεδίο της μάχης τους παρακάτω εννέα (9) ήρωες νεκρούς:
– Κεφαλογιάννη Βασίλειο του Εμμ. ή Κούντη
– Κεφαλογιάννη Χαράλ. του Δημητρίου
– Καβλέντη Νικόλαο του Εμμανουήλ
– Μαγούλιο Κωνσταντίνο του Δράκου
– Μανουρά Ιωάννη του Εμμαν. ή Σμαΐλη
– Ξημέρη Ιωάννη του Εμμαν.
– Πλεύρη Γεώργιο του Μιχαήλ
– Σπαχή Ιωάννη του Βασιλείου
– Φασουλά Εμμαν. του Αναστασίου
Η συμβολή στη Μάχη των Αγιοβασιλειωτών
Οι κυριότερες μάχες το Μάη του 41, για την απόκρουση του εχθρού δόθηκαν ανατολικά του νομού και στο προσκλητήριο αυτό της τιμής δεν μπορούσαν να μη δώσουν έντονα το παρόν και οι Αγιοβασιλειώτες.
Ομάδες κυρίως εφήβων έσπευσαν στα πεδία των μαχών την απειρία των οποίων αντικαθιστούσε η δύναμη της ψυχής τους. Ορισμένοι Μελαμπιανοί μάλιστα πολέμησαν και στο Ηράκλειο.
Παραμονές της μάχης επίσης είχε ετοιμαστεί πολιτοφυλακή για τυχόν απόβαση των Γερμανών από τα νότια παράλια της Κρήτης.
Στο αρχείο Νικολάου Αποστολάκη από τα Σακτούρια, βρίσκεται κατάσταση με τα ονόματα και τα χωριά 95 ανδρών υπαξιωματικών και οπλιτών του στρατού και της χωροφυλακής που αποτελούσαν το λόχο Σπηλίου.
Ήταν 15 από τα Σελλιά, πέντε από τη Μύρθιο, έξι από του Μαργιού, οκτώ από τα Λευκόγεια, τέσσερις από τους Γιαννιού, τρεις από τον Ασώματο, τρεις από την Καλή Συκιά, εννιά από τον Άη Γιάννη, τρεις από τα Παλιόλουτρα, δύο από την Κοξαρέ, τέσσερις από τις Ατσιπάδες, τέσσερις από το Νευς Αμάρι, δώδεκα από την Αγία Γαλήνη και δέκα τέσσερις από τις Μέλαμπες.
Σε άλλη κατάσταση είναι γραμμένα τα ονόματα 16 ανδρών πιθανότατα από το Σπήλι αν λάβουμε υπόψη μας τα επώνυμα.
Έχουμε αρκετές πηγές που αναφέρονται σε μεμονωμένα περιστατικά που δείχνουν όμως και την αντίσταση του Αγιοβασιλειώτικου λαού στον βάρβαρο εισβολέα.
Ξέρουμε από αυτές την περίπτωση του Δημήτρη Απανωμεριτάκη από τη Λαμπηνή που με τον Μιχαήλ Γεωργίου Σηφάκη συμμετείχαν στη μάχη στα Περιβόλια και με τη βοήθεια και άλλων συμπολεμιστών τους συνέλαβαν πέντε Γερμανούς, τους οποίους παρέδωσαν στο Σταθμό Χωροφυλακής Σπηλίου.
Στις διαταγές του Χρίστου Τζιφάκη στο Ρέθυμνο τέθηκε και ο γιατρός Γεώργιος Βούλγαρης ως υπολοχαγός όπως μας αναφέρει ο Νικόλαος Κοκονάς.
Όπως προανέφερα και άλλοι συμμετείχαν αλλά μη έχοντας όπλα αναγκάστηκαν να επιστρέψουν. Συμμετείχαν πάντως όσοι στρατιώτες είχαν επιστρέψει από το μέτωπο λόγω τραυματισμού τους όπως ο Γεώργιος Τρουλλινός έφεδρος υπολοχαγός και μετέπειτα αρχηγός του ΕΛΑΣ που ήταν και ο επικεφαλής των στρατιωτών αυτών. Για τον Γιώργη Τρουλλινό, αξίζει να αναφέρουμε και τις ηγετικές του ικανότητες όπως και τη μεθοδικότητά του. Είχε φροντίσει να γίνει η μεταφορά των εθελοντών στην πόλη με αυτοκίνητο για να φθάσουν πιο γρήγορα. Όταν όμως διαπίστωσε ότι είχαν γίνει στόχος των εχθρικών αεροπλάνων που έρχονταν προς το μέρος τους πολυβολώντας αποφάσισε να το εγκαταλείψει.
Μόλις άρχισαν να εμφανίζονται στο Ρέθυμνο οι μηχανοκίνητες Γερμανικές φάλαγγες ο Τρουλλινός, διέταξε όσους ήταν από μακρινά χωριά να επιστρέψουν στον τόπο τους, πριν αποκοπούν οι δρόμοι κι αυτός με τους άνδρες του από κοντινά χωριά έμεινε πίσω να καλύπτει αυτούς που έφευγαν με τα πενιχρά μέσα που διέθετε. Και πέτυχε το στόχο του καθυστερώντας τον εχθρό.
Συγκλονίζει η μαρτυρία της Ειρήνης Μπριλλάκη Καβακοπούλου για τον Νικόλαο Μιαούλη που αν και βαριά άρρωστος κατέβηκε με υψηλό πυρετό στη Μεγάλη Πόρτα του Ρεθύμνου και καλούσε τους άνδρες να πάνε να πολεμήσουν στα Περιβόλια. Ο ίδιος έπεσε ηρωικά μαχόμενος.
Χαρακτηριστική και η περίπτωση του Σήφη Αγγελιδάκη από τη Μουρνέ. Ήταν μόλις 23 ετών και είχε πάρει αναβολή για λόγους υγείας. Είχε τρία μικρά παιδιά αλλά όταν έμαθε για τις μάχες στο Ρέθυμνο ξεκίνησε χωρίς να δώσει σημασία στα παρακάλια των οικείων του που αμφισβητούσαν αν στην κατάστασή του θα μπορούσε να φθάσει στον προορισμό του. Ακόμα κι όταν για το καλό του αρνήθηκαν να τον πάρουν στο όχημά τους άλλοι εθελοντές που έσπευδαν να πολεμήσουν αυτός βρήκε τρόπο και πήγε στον τόπο των επιχειρήσεων. Στη συνέχεια τραυματίστηκε και τον έστειλαν στο χωριό του, όπου και πέθανε μετά από δυο ημέρες.
Στις 24 Μαΐου μαθεύτηκε ότι παρουσιάστηκαν διαρροές ελεύθερων σκοπευτών από έλλειψη τροφής, νερού και πυρομαχικών. Τότε ανέλαβε πρωτοβουλία ο Χαρίλαος Κανδυλάκης, αντισυνταγματάρχης ε.α τότε που δεν είχε λάβει μέρος στη μάχη γιατί η αίτησή του δεν είχε εγκριθεί και σε συνεργασία με τον Νικόλαο Αποστολάκη και άλλους μαχητές συγκέντρωσε εφόδια και τα έστειλε στο μέτωπο, καθώς και εθελοντές, ενώ οργάνωσαν και άλλες ομάδες που φρουρούσαν τα σημεία της επαρχίας όπου ενδέχετο να πέσουν αλεξιπτωτιστές.
Κι όταν κόπασε η μάχη οι Αγιοβασιλειώτες με κέντρο δράση τη Μονή Πρέβελη υπό την ηγεσία του φωτισμένου εκείνου ηγούμενου Αγαθάγγελου Λαγκουβάρδου άρχισαν να περισυλλέγουν τους συμμάχους που είχαν αποκλειστεί.
Οι Αγιοβασιλειώτες αισθάνθηκαν το χρέος να βαραίνει στους ώμους των για την βοήθεια στους Αυστραλούς, Νεοζηλανδούς και Άγγλους που πολέμησαν στη Μάχη της Κρήτης με τόσο ηρωισμό και είχαν καταφέρει να διαφύγουν από τους Γερμανούς. Περιφέρονταν όμως νηστικοί και διψασμένοι, χαμένοι σε ένα τόπο που δεν γνώριζαν και ανά πάσα στιγμή κινδύνευαν να συλληφθούν και να εκτελεστούν.
Με κίνδυνο της ζωής τους κατάφεραν να τους κρύψουν και να τους εξασφαλίσουν φιλοξενία μέχρι να βρεθεί μέσον διαφυγής στη Μέση Ανατολή.
Για το λόγο αυτό εύστοχα ονομάστηκε η Μονή Πρέβελη Πύλη της Ελευθερίας. Είναι συγκινητική η αυτοθυσία των συμπατριωτών μας για την προστασία των συμμάχων. Ούτε οι εκτελέσεις, ούτε και οι συλλήψεις τα βασανιστήρια και οι φυλακίσεις για εκφοβισμό τους επηρέασαν. Κι όχι μόνο τους άνδρες αλλά και τις γυναίκες και τα παιδιά.
Από τις αρχές Ιουνίου του 1941 από τους αξιωματικούς αντισυνταγματάρχη και αρχηγό Χαρίλαο Κανδηλάκη (Μέλαμπες), έφεδρο λοχαγό Νίκο Αποστολάκη (Σακτούρια) και ανθυπολοχαγό Ελευθέριο Παπαγιαννάκη (Ακτούντα), (Αυτός είχε οργανώσει και τους ελεύθερους σκοπευτές στα Περιβόλια), τους δικηγόρους Μιχαήλ Μυρωνος Παπαδάκη (Βάτος) και Μανόλη Πετρακάκη (Κρύα Βρύση), καθώς και το γιατρό Γεώργιο Βουλγαράκη (Μέλαμπες) ιδρύθηκε η ανεξάρτητος Οργάνωση Αγίου Βασιλείου, η οποία εκτός από την τόνωση του φρονήματος των κατοίκων φρόντιζε και για την προστασία και φυγάδευση των συμμάχων Αυστραλών, Άγγλων και Νεοζηλανδών.
Έχουμε μαρτυρία του Κανδηλάκη που αναφέρει ότι μετά την κατάληψη του Ρεθύμνου και της Κρήτης από τους Γερμανούς πήγε στην Αγία Γαλήνη, όπου μαζί με άλλους συνεπαρχιώτες εργάστηκε για το σκοπό αυτό.
Υπάρχει μάλιστα και μια κατάσταση των αρωγών στους φυγάδες των Ελλήνων πολιτών που περιέθαλπαν Άγγλους αξιωματικοί και στρατιώτες κατά των χρόνο της Γερμανικής Κατοχής.
Σε μια άλλη έκθεση αναφέρεται ότι μόνο από τη Μονή Πρέβελη φιλοξενήθηκαν επί δυο μήνες κάπου 990 σύμμαχοι. Εύρισκαν κατά μέσον όρο στη μονή δέκα ξένοι ημερησίως.
Αφήνουμε τώρα την προσφορά των κατοίκων Λαμπηνής, Αγίας Πελαγίας, Λάκκου, Ασώματου, Μύρθιου, Μαργιού, Κεραμέ, Αγαλιανού, Αρδάκτου, Βάτου, Δρυμίσκου, Ακουμίων, Κρύας Βρύσης, Δουμαεργιού, Σακτουρίων, Μελάμπων και Ροδακίνου.
Κι όταν προδόθηκε η Μονή Πρέβελη και έμειναν χωρίς καταφύγιο οι εναπομείναντες ξένοι άνοιξαν τις πόρτες τους γενναίοι και από Καλή Συκιά, Σελλιά, Άγιο Ιωάννη, Αγκουσελιανά, Παλαιόλουτρα, Νεύς, Άγιο Βασίλειο, Κοξαρέ, Ατσιπάδες, Καρήνες, Κισσό, Πλατανέ, Βρύσες, Ορνέ και Αγία Γαλήνη, φιλοξενώντας σε όλο το διάστημα των πρώτων μηνών κατοχής τους συμμάχους μας.
Ένας αφανής ήρωας
Από τους αφανείς ήρωες της περιόδου αυτής και ο Ελευθέριος Παπαγιαννάκης.
Μια σπουδαία μορφή των αγώνων αλλά και του πνεύματος που ασχολήθηκε και με τη συγγραφή ιστορικών βιβλίων για τη Μάχη της Κρήτης.
Ξεκίνησε από τα Ακτούντα Αγίου Βασιλείου, όπου γεννήθηκε. Μικρός έμεινε ορφανός από πατέρα και ως μεγαλύτερος από τα αδέρφια του, ανέλαβε τα βάρη της οικογενείας με γενναιότητα. Κατάφερε όμως να αποκτήσει σημαντική μόρφωση.
Συμμετείχε στον πόλεμο του 40 και έζησε την κατάρρευση του μετώπου. Αιχμαλωτίστηκε από τους Γερμανούς αλλά κατάφερε να δραπετεύσει. Ένας ήταν ο στόχος του. Να έρθει στην Κρήτη να συνεχίσει τον αγώνα γιατί διαφαινόταν η συνέχεια.
Με μεγάλες περιπέτειες το κατάφερε κι αφού κατά τη διαδρομή πολλές ξεγέλασε το θάνατο.
Φθάνοντας στα Χανιά παρουσιάστηκε στο Φρουραρχείο και ζήτησε να τοποθετηθεί στο Στρατιωτικό Διαμέρισμα Ρεθύμνου που ήταν το ασθενέστερο αμυντικά διαμέρισμα της Κρήτης, συγκριτικά με εκείνα των Χανίων και του Ηρακλείου.
Τοποθετήθηκε τελικά στο Γραφείο Πληροφοριών του Στρατιωτικού Διαμερίσματος Ρεθύμνης. Διοικητής είχε τοποθετηθεί από τις 10ης Μαΐου, ο συνταγματάρχης Σταμάτης Ποθουλάκης, υποδιοικητής και επιτελάρχης ο ανακληθείς από την εφεδρεία ο Ταγματάρχης Χρήστος Τζιφάκης.
Ήταν κι ο Παπαγιαννάκης ανάμεσα σε κείνους που όταν ξέσπασε η μάχη στα ανατολικά προάστια, από τη Μεγάλη Πόρτα καλούσε τους πολίτες να πάνε να πολεμήσουν στα Περιβόλια.
Όταν η τοπική ηγεσία κατάλαβε την ανάγκη να στηρίξει τους εθελοντές μαχητές κάλεσε τον Ελευθέριο για το δύσκολο εγχείρημα του εξοπλισμού τους. Κι εκείνος με προθυμία διακινδύνευσε να πάει στα Χανιά, να συγκεντρώσει και μεταφέρει όπλα, παραβιάζοντας τις αποθήκες της Συμμαχικής Διοίκησης Κρήτης και να ενημερώσει την Ελληνική Διοίκηση Κρήτης, για τις επιτυχίες του Διαμερίσματος Ρεθύμνου στην περιοχή των Περιβολίων.
Κατόρθωσε να φορτώσει και να μεταφέρει 200 όπλα και 20.000 φυσίγγια στο Ρέθυμνο στις 28 Μαΐου και να εξοπλίσει ισάριθμους αστράτευτους στην περιοχή του Δημοτικού Κήπου Ρεθύμνου. Κατά την επιστροφή του έμαθε, ότι σκοτώθηκε ο αδελφός του Γιώργης, στον Άι Γιώργη στα Καστελάκια και παρέμενε άταφος.
Έπεσε όμως ξανά στα χέρια των Γερμανών, που τον θεώρησαν υπεύθυνο του εξοπλισμού αστράτευτων μαχητών. Κλείστηκε στις φυλακές, βασανίστηκε απάνθρωπα σε Στρατόπεδα του Ρεθύμνου και των «Παιδικών εξοχών Χανίων» για να ομολογήσει, αλλά δε λύγισε. Τελικά κατόρθωσε να δραπετεύσει. Εδώ αξίζει να σημειωθεί, ότι αρνήθηκε την πρόταση που του έγινε στα Χανιά, να φύγει για την Αίγυπτο από την Αγία Ρούμελη και ότι πήρε καθυστερημένα την άδεια να θάψει το νεκρό σώμα του αδελφού του, ύστερα από μια βδομάδα.
Όταν κατάφερε και πάλι να δραπετεύσει εντάχθηκε ενεργά στην Αντίσταση. Συνεργάστηκε στενά με τους Άγγλους. (Φορς 133) και ήταν στέλεχος της ΕΟΚ (Εθνική Οργάνωσις Κρήτης).
Άρτια εκπαιδευμένος στα στρατιωτικά, μπόρεσε να βοηθήσει ουσιαστικά την Αντίσταση κατά των Γερμανών. Μεταμορφωμένος άλλοτε σε βοσκό, άλλοτε σε βαρκάρη και ψαρά, άλλοτε σε αγωγιάτη, διέτρεξε όλη την Κρήτη για να συλλέγει πληροφορίες, απόλυτα απαραίτητες σε κάθε αγώνα.
Την αντίσταση στην Κρήτη εναντίον των Γερμανών την θεωρούσε «μοναδική στον ελληνικό χώρο, για να μην πω και στον ευρωπαϊκό και έχει μείνει σχεδόν άγνωστη, εξαιτίας εσωτερικών, δηλαδή κρητικών μικροφιλοδοξιών».
Ο Ελευθέριος Παπαγιαννάκης αποστρατεύθηκε το 1959 με το βαθμό του υποστρατήγου. Είχε περάσει απ’ όλες της σχολές μετεκπαίδευσης στην Ελλάδα και σε πολλές του εξωτερικού. Ήταν πολύπλευρα μορφωμένος και άφησε σπουδαίο συγγραφικό έργο, ιδιαίτερα για τη μάχη της Κρήτης και την Αντίσταση κατά των Γερμανών. Είχε και φλέβα λογοτεχνική και συχνά κατέφευγε στο γράψιμο για να αποτυπώσει τους προβληματισμούς του και τις απόψεις – ιδέες του, τις οποίες υποστήριζε αταλάντευτα.
Το Ρέθυμνο δεν το λησμόνησε ποτέ, ούτε τα βιώματά του στα χωριά. Συχνά ερχόταν τα καλοκαίρια, κοντά στην αδερφή του, τα ανίψια του και τους πολυπληθείς συγγενείς του. Με δημοσιεύματα στον τοπικό τύπο έκανε αισθητή την παρουσία του. Καυχιόταν να τονίζει ότι βοήθησε στην οργάνωση των άτακτων εθελοντών της μάχης, κατά την οποία η περιοχή Ρεθύμνου συνέτριψε τους εισβολείς αλεξιπτωτιστές.
Τον Ελευθέριο Παπαγιαννάκη, είχε τιμήσει ο Σύλλογος Αποδήμων Ρεθυμνίων Αττικής «Το Αρκάδι» μαζί με τον συμπολεμιστή του Κωνσταντίνο Κοτσαλή σε ειδική εκδήλωση που είχε γίνει στις 23 Φεβρουαρίου 2003. Ομιλητής ήταν ο αντιστράτηγος ε,α και εκλεκτός συγγραφέας Κώστας Παδουβάς.
Το αφιέρωμά μας συνεχίζεται…
Πηγές:
Ομιλίες Γιώργη Σμπώκου πρώην δημάρχου Ανωγείων και Γιάννη Νεκτάριου Χαραλαμπάκη Αντιδημάρχου Αγίου Βασιλείου σε επετειακές εκδηλώσεις
Νίκου Φασατάκη: Η τέως επαρχία Αγίου Βασιλείου
Η μάχη της Κρήτης «Πολιτιστικό Ρέθυμνο»
Άρθρο του Ευαγγέλου Κιαγιαδάκη (Φτερόλακα) στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» για την 73 επέτειο της Μάχης της Κρήτης
