Ανέκαθεν υπήρχε μια σχέση ζωής του Ρεθύμνου με τη μαρτυρική Κύπρο.
Με αφορμή την επέτειο της εισβολής αξίζει να ανατρέξουμε σε μερικές από τις πηγές που αναφέρονται στον τομέα αυτό προκειμένου να τις αναδείξουμε.
Εθελοντές στην επανάσταση του 97
Η Κρητική Επανάσταση του 1895-97 συγκίνησε βαθύτατα τον Κυπριακό Ελληνισμό, ο οποίος ενθουσιωδώς ετοιμάστηκε για εράνους, εθελοντές και φιλοξενία Κρητών προσφύγων στην Κύπρο.
Πέραν των 500 της Εθελοντικής Φοιτητικής Φάλαγγας των Κυπρίων σπεύδουν στην Κρήτη. Οι εθελοντές πολέμησαν υπό τον Συνταγματάρχη Πεζικού του Ελληνικού Στρατού Τιμολέοντα Βάσσο ενάντια στον οθωμανικό τουρκικό στρατό κατοχής της Κρήτης.
Μερικοί από τους εθελοντές:
1) Στρατιώτης Καραγεωργιάδης του Ιωάννη, εκ Λεμεσού. Κατατάχθηκε στον Ελληνικό Στρατό στο Σώμα υπό τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο. Πολέμησε στα Χανιά της Κρήτης τον Φεβρουάριο του 1897.
2) Στρατιώτης Μικελλίδης Νικόλαος, Κύπριος. Κατετάγη στο Σώμα υπό τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο και πολέμησε στην Κρήτη τον Φεβρουάριο του 1897.
3) Στρατιώτης Στινής Ιωάννης, εκ Λάρνακος. Τοποθετήθηκε στο Σώμα υπό τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο και πολέμησε στην Κρήτη τον Φεβρουάριο του 1897.
4) Στρατιώτης Παπαδόπουλος Γεώργιος του Σάββα, Κύπριος. Υπηρέτησε ως Φρούραρχος Ηρακλείου και ήταν υπεύθυνος οργάνωσης της Κρητικής Πολιτοφυλακής.
5) Ανθυπολοχαγός Πανταζής Φώτιος, εκ Κυθραίας. Ανήκε στο Σώμα υπό τον Συνταγματάρχη Τιμολέοντα Βάσσο και πολέμησε στα Χανιά τον Φεβρουάριο του 1897.
6) Χατζηκυριάκου Ιλαρίων, εκ Λαπήθου. Πολέμησε στην Κρήτη το 1897.
7) Διανέλλος Ιωάννης, εκ Λευκωσίας. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Έλαβε μέρος στη μάχη Αλικιανού της Κρήτης, τον Φεβρουάριο του 1897.
8) Ιωαννίδης Γ. Κωνσταντίνος, εκ Λεμεσού. Μέλος φοιτητικής Φάλαγγας. Έλαβε μέρος στην πολιορκία του Πύργου των Βουκολιών της Κρήτης το 1897.
9) Λοΐζου Λούσης του Ευαγγέλου, εξ Αμμοχώστου. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Έλαβε μέρος στη μάχη στην παραλία Πλατανιάς της Κρήτης, 22 Απριλίου 1897.
10) Μαρκίδης Μενέλαος, εκ Λευκωσίας. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Πολέμησε στο χωριό Νεροκούρα της Κρήτης το 1897.
11) Μυριάνθης Μ. Ιωάννης, εκ Κυθραίας. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Πολέμησε στον Πύργο της Μαλάξας, στην Κρήτη το 1897.
12) Μυριανθόπουλος Κλεόβουλος, εκ Προδρόμου. Πολέμησε στην Παλαιόχωρα της Κρήτης το 1897.
13) Μυριανθόπουλος Σωκράτης, εκ Προδρόμου. Πολέμησε στην Παλαιόχωρα της Κρήτης το 1897.
14) Νικολαΐδης Χαράλαμπος, εκ Λευκωσίας. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Πολέμησε στο Ακρωτήρι της Σούδας και στα Λευκά Όρη της Κρήτης το 1897.
15) Χατζηϊωάννου Ευάγγελος, Κύπριος. Μέλος Φοιτητικής Φάλαγγας. Πολέμησε στο Λάκκο της Κρήτης το 1897.
Κυπριακό ποίημα για τον Κρητικό Αγώνα
Με αίμα θα ιδούν και την ελευθερίαν
πρόθυμοι είναι πάντοτε οι Κρήτες στην θυσίαν,
αρκεί να απολαύσωσιν την ανεξαρτησίαν.
Κρήτη και Κύπρος, εύχομαι, αδελφοποιημέναι,
με την Ελλάδα γρήγορα να είναι ενωμέναι.
Η φίλη του Ρεθύμνου Κλαίρη Αγγελίδου
Μια από τις αφοσιωμένες φίλες του Ρεθύμνου και η Κλαίρη Αγγελίδου από τις μεγάλες μορφές του Κυπριακού αγώνα.
Η πρώην υπουργός Παιδείας της μαρτυρικής μεγαλονήσου, στο διάστημα που είχαμε έρθει πολύ κοντά λόγω και των πολιτιστικών ανταλλαγών με την Κύπρο μας είχε δώσει ενδιαφέροντα στοιχεία για την συμβολή του Ρεθύμνου στον Κυπριακό αγώνα.
Η Κλαίρη Αγγελίδου είναι μια εμβληματική μορφή. Έχει ταυτίσει το όνομά της με τους αγώνες του Κυπριακού λαού για τη δικαίωσή του κι έχει επιτελέσει σαν υπουργός, έργο που εμπεριέχει όραμα και προοπτική.
Από το 1992 ξεκινά η γνωριμία μας όταν είχαμε ξεκινήσει σαν Πολιτιστική Αναγέννηση το μεγάλο άνοιγμα πολιτιστικών ανταλλαγών με την Κύπρο. Η κα Αγγελίδου ήταν τότε ακόμα βουλευτής. Είχε όμως αναπτύξει στενούς δεσμούς φιλίας λόγω Λυκείου Ελληνίδων και με την Ιωάννα Βαλαρή που θαύμαζε απεριόριστα. Θυμάμαι πως μιλούσαν για την Κλαίρη Αγγελίδου οι συνάδελφοι δημοσιογράφοι από την Αθήνα, που είχαν έρθει τότε να καλύψουν την ευρεία σύσκεψη στη Νομαρχία, επί Παναγιώτη Κλάδου, με συμμετοχή κορυφαίων παραγόντων της Κύπρου, για τον καθορισμό του πλαισίου πολιτιστικών ανταλλαγών μεγάλης εμβέλειας.
Κάποιοι τότε εστίαζαν στη γενναιότητά της να μεταφέρει όπλα στο σώμα της για τις ανάγκες του αγώνα της ΕΟΚΑ κι άλλοι στην τόλμη της, όταν με συνοδεία γυναικών και συγγενών αγνοουμένων ηγείτο της πορείας μέχρι τα κατεχόμενα.
– Που πας; της φώναξε στρατιώτης προτείνοντας απειλητικά το όπλο του.
– Στο σπίτι μου απάντησε αγέρωχη εκείνη κι έκανε πέρα την κάνη με περιφρόνηση.
Από νωρίς στα μετερίζια των αγώνων
Η Κλαίρη Αγγελίδου κατάγεται από την Αμμόχωστο. Γεννήθηκε το 1932. Αρκετές εικόνες από τα παιδικά της χρόνια βρίσκονται στο βιβλίο της «Κωδικός Αταλάντη». Είναι το όνομα που χρησιμοποιούσε σαν μέλος της Αντίστασης. Μετά το πέρας των εγκύκλιων σπουδών της, το 1951, μετέβη στην Αθήνα όπου σπούδασε Φιλολογία στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών. Το 1955 παντρεύτηκε τον Νίκο Αγγελίδη, φιλόλογο, δικηγόρο, μέλος της Βουλή των Αντιπροσώπων και αγωνιστή της Ε.Ο.Κ.Α. Θα πρέπει να ήταν ο μέντοράς της. Είναι από τις σχέσεις που θεωρούνται καρμικές στη ζωή του ανθρώπου. Γνωρίστηκαν κάτω από τις γνωστές συνθήκες που βιώνουν άνθρωποι ταγμένοι στον αγώνα. Παντρεύτηκαν σε στενό περιβάλλον συντρόφων και συναγωνιστών. Κι έπειτα εκείνος έφυγε αμέσως να συνεχίσει τον αγώνα στην Κύπρο. Η Κλαίρη ακολούθησε με αποφασιστική τόλμη, συμμετείχε δυναμικά και πήρε μέρος σε πολλές επικίνδυνες αποστολές. Έδειχνε περιφρόνηση για το θάνατο ίσως γιατί ο σύντροφός της, που θαύμαζε απεριόριστα, της ενέπνεε αυτή την ανεξάντλητη δύναμη.
Αργότερα εργάστηκε ως φιλόλογος σε σχολεία Μέσης Εκπαίδευσης της Κύπρου, από το 1956 μέχρι το 1991, οπότε και εξελέγη βουλευτής, ενώ από το 1993 μέχρι το 1997 διετέλεσε υπουργός Παιδείας και Πολιτισμού της Κύπρου.
Σαν καθηγήτρια είχε εμμονή με τη γνώση των σωστών Ελληνικών κι αυτό απαιτούσε από τους μαθητές της. Ήξερε να τους επιβάλλεται με τη γλυκύτητά της.
Από τα πρώτα της μελήματα σαν υπουργός ήταν να ενισχύσει νιόπαντρα ζευγάρια Κυπρίων, να ζήσουν στη γειτονιά κοντά στα κατεχόμενα. Για να ακούγεται τουλάχιστον η Ελληνική γλώσσα.
Η ίδια υπήρξε μια άριστη σύζυγος και υποδειγματική μητέρα για τα παιδιά της τον Άγγελο, τον Χρήστο και τον Τεύκρο. Οι δύο έχουν παντρευτεί και της έχουν χαρίσει εγγόνια που σήμερα καμαρώνει. Ιδιαίτερα όταν διαπιστώνει ότι ακολουθούν τα χνάρια της.
Η Κλαίρη Αγγελίδου είναι μέλος πληθώρας πολιτιστικών και ακαδημαϊκών συλλόγων, ενώ έχει λάβει πολλές διακρίσεις από διάφορους φορείς στην Κύπρο, την Ελλάδα, την Ιταλία, Βέλγιο, Αγγλία και Γαλλία.
Πλήθος διακρίσεων
Ανάμεσα σε άλλα είναι επίτιμος μέλος του Γλωσσικού Ομίλου Κύπρου, της Λέσχης Λάιονς Αρσινόη Αμμοχώστου, της Διεθνούς Οργάνωσης για την προώθηση των γυναικών της Ευρώπης (Συμβούλιο Κύπρου, Βραβείο για τις γυναίκες της Ευρώπης), της Ελληνικής Εταιρείας Μεταφραστών Λογοτεχνίας, του Φιλολογικού Συλλόγου «Παρνασσός» και του Διεθνούς Συμβουλίου «Φίλου του Καζαντζάκη». Επιπρόσθετα διετέλεσε μέλος του 15μελούς Ιδρύματος Ωνάση (2000-2007), πρόεδρος του Συμβουλίου Ιστορικής Μνήμης Αγώνα Ε.Ο.Κ.Α. 1955-1959 (2005-2009) και μέλος πολλών άλλων Σωματείων και Οργανώσεων. Είναι επιπλέον, Επίτιμη Διδάκτωρ της Φιλοσοφικής Σχολής του Πανεπιστημίου Αθηνών και του Πανεπιστημίου Middlesex του Λονδίνου.
Πλούσιο συγγραφικό και ποιητικό έργο
Παράλληλα έχει αναπτύξει πλούσιο συγγραφικό έργο, με το οποίο έχει διακριθεί, ιδιαίτερα στον τομέα της ποίησης. Ποιήματα και άρθρα της έχουν δημοσιευθεί στον Ελλαδικό και Κυπριακό τύπο και έχουν ανθολογηθεί σε διάφορες ανθολογίες της Κύπρου, της Ελλάδας, της Ιταλίας και της Ρουμανίας. Έχουν επίσης μεταφραστεί στα Αγγλικά, Γαλλικά, Ιταλικά, Τσέχικα, Βουλγάρικα, Αραβικά, Ισπανικά, Γερμανικά, Δανέζικα, Ρουμάνικα και Αλβανικά.
Όταν κάποτε της ζήτησα να μου μιλήσει για αναμνήσεις από το Ρέθυμνο δεν την είδα να σκέπτεται πολύ.
Αναμνήσεις από το Ρέθυμνο
– Πόσες ωραίες αναμνήσεις έχω από το Ρέθυμνο, μου απάντησε αμέσως και το πρόσωπό της φωτίστηκε.
– Έχεις πει ότι εκπαιδεύτηκες στα βουνά μας για να βοηθήσεις τον αγώνα της ΕΟΚΑ.
– Από το Αρκάδι ξεκίνησαν όλα, μου λέει και με ξαφνιάζει.
– Δηλαδή;
– Το 1954 είχαμε έρθει φοιτητές σε μια επέτειο του Αρκαδίου. Θέλαμε να είναι σαν ευλογία του αγώνα μας γιατί μας ενέπνεε ο χώρος και η ιστορία του. Εκεί αρχίσαμε τις επαφές μας για τον αγώνα μας και μετά την ολοκλήρωση του σχεδιασμού, ξεκίνησε η εκπαίδευση από τους Μπαντουβάδες. Εγώ δεν κάθισα πολύ στην Κρήτη. Συνέχισα την εκπαίδευσή μου στην Αθήνα, στο σκοπευτήριο Καισαριανής.
– Έχεις λοιπόν τόσο σημαντικές αναμνήσεις από το Ρέθυμνο.
– Πράγματι. Και δεν είναι μόνο το Αρκάδι. Θυμάμαι το 1994 που ήρθα σαν υπουργός για την εκδήλωση στη Σχολή Αστυνομίας που τιμήσαμε τους Ρεθύμνιους, που πήραν μέρος στον πόλεμο του 1974. Τι ωραία τελετή αλήθεια. Ήταν ο μακαριστός Θεόδωρος Μητροπολίτης τότε κι έπειτα η μεγάλη έκπληξη με τα μικρά.
– Ναι ήταν παιδιά του Παιδικού Πολιτιστικού Κέντρου, που τα είχαμε μάθει να απαγγέλουν στίχους σου. Ήταν τότε πρόεδρος η Γιάννα Κεφαλογιάννη κι εγώ υπεύθυνη προγράμματος.
– Ήταν μεγάλη έκπληξη. Θα έχουν τώρα μεγαλώσει εκείνα τα παιδιά.
– Απ’ ό,τι ξέρω τέλειωσαν και σπουδές. Αλλά γιατί χαμογελάς;
– Θυμάμαι τι έγινε στον Ομαλό όταν ξεναγούσατε σαν Ρέθυμνο την αντιπροσωπεία της Κύπρου το 1992.
– Ο Παναγιώτης Κλάδος είχε πάντα ωραίες ιδέες. Το ξέρεις άλλωστε. Και τότε δεν δίστασε να βάλει συνεργείο να εκχιονίσει ένα τμήμα για να επισκεφθείτε την περιοχή.
– Πράγματι έκανε πολλά και σημαντικά. Εμείς τον είχαμε καλέσει για επίσημη ομιλία στην Κύπρο. Ήταν στο πλαίσιο επετειακών εκδηλώσεων. Σπουδαίος άνθρωπος.
– Για μας επίσης ήταν αξέχαστη η βραδιά που παρουσιάστηκε το έργο σου «Ο πενταδάχτυλος ο γιος μου», στη Φορτέτζα.
– Για θυμήσου αλήθεια. Ο Μπάμπης Πραματευτάκης είναι μεγάλος μουσικός. Αγάπησε το έργο μου και το ανάδειξε κατάλληλα.
– Είχες παραστεί επίσης σαν υπουργός στην πρώτη παρουσίαση του ορατορίου «Ο Θεός αγάπη εστί», που έγραψε ο Μπάμπης Πραματευτάκης και παρουσιάστηκε στο φρούριο της Φορτέτζας από τη χορωδία του Άρη Λεμεσού.
– Ναι και θυμάμαι ακόμα πως και τα τζιτζίκια έπαιρναν μέρος. Ακόμα έχω το άκουσμα στ’ αυτιά μου.
Το Ρέθυμνο κοντά στη Μεγαλόνησο
Είναι γεγονός ότι το Ρέθυμνο στάθηκε με θέρμη στο πλευρό της Κύπρου σε όλους τους αγώνες της.
Σε κάποια μαρτυρία έγκριτος συμπολίτης μου ανέφερε ότι πολλά από τα όπλα που μεταπολεμικά είχαν κρύψει οι Ρεθεμνιώτες πειθαρχώντας σε εντολές τα έδωσαν στους Κυπρίους όταν ήρθαν για το σκοπό αυτό και στην πόλη μας.
Όταν ξεκίνησαν τα γεγονότα στην Κύπρο δεκαετία του 1950, οι Ρεθεμνιώτες μαθητές δεν έλειψαν από κανένα συλλαλητήριο. Για τα δεδομένα εκείνης της εποχής δεν ήταν κάτι απλό. Η τιμωρία περίμενε το μαθητόκοσμο που συμμετείχε σε μια τέτοια απαγορευμένη δράση.
Κι όμως πάντα βρισκόταν τρόπος χάρις σε φωτισμένους καθηγητές να περνά η συμμετοχή αυτή στα συλλαλητήρια χωρίς σοβαρές συνέπειες.
Ο Μπάμπης Πραματευτάκης μόλις τακτοποιήθηκε στη Ραδιοφωνία της Βαυαρίας και έχοντας προσαρμοστεί στα κοινωνικά δρώμενα του Μονάχου το πρώτο πράγμα που έκανε ήταν μια συναυλία, με σπουδαία ορχήστρα, τα έσοδα της οποίας διατέθηκαν στον κυπριακό αγώνα.
Με τον Αρχιεπίσκοπο Μακάριο υπάρχουν δυο περιστατικά αξιοπρόσεκτα.
Το πρώτο έλαβε χώρα στη δεκαετία του 50. Ο ήρωας αυτός ιεράρχης επρόκειτο να έρθει στο Ρέθυμνο για να παραστεί σε εκδηλώσεις. Δυστυχώς όμως δεν τα κατάφερε. Είχε συλληφθεί και εξοριστεί στις Σευχέλλες. Δυστυχώς μια τοπική εφημερίδα από κεκτημένη ταχύτητα δεν πρόλαβε τη δυσάρεστη αυτή κατάσταση. Και μόνο πανηγυρική περιγραφή της υποδοχής του Κυπρίου Εθνάρχη δεν έκανε.
Ο Μακάριος όμως ήρθε στο Ρέθυμνο και παρέστη στα 100 χρόνια από την Αρκαδική Εθελοθυσία. Ο λόγος του μάλιστα είχε χαρακτηριστεί βαρυσήμαντος. Και όχι τυχαία γιατί η αυστηρότητα του κοινού σε θέματα αξιολόγησης ήταν γνωστή από χρόνια.
Είχε πει μεταξύ άλλων ο Αρχιεπίσκο «Εις τον βωμόν του Αρκαδίου προσέρχεται σήμερον και η μαχομένη Κύπρος καταθέτουσα ευλαβώς και τον ιδικόν της φόρον τιμής, προσέρχεται για να αντλήση έμπνευσιν και δύναμιν, πίστην και φως από τη φλόγα του ολοκαυτώματος δια την συνέχισιν του αγώνος της… Εις το παράδειγμα της Κρήτης, παράδειγμα αγώνος και θυσίας, στρέφεται πάντοτε και εμπνέεται η Κύπρος. Εις τον ιδικόν της μόχθον, μόχθον καταξιούντα, εις τον ιδικόν της πόνον, πόνον αποθεούντα, εις την ιδικήν της αιματίνην γραμμήν, γραμμήν επιψαύουσαν τα θεία κράσπεδα, ευρίσκει η Κύπρος την κατάφασιν του ασιγάστου πόθου της, δι’ ελευθερίαν, δια την Ένωσιν μετά της μητρός πατρίδος Ελλάδας, πατρίδος όλων των πατρίδων, κοιτίδος τω ευγενών ανθρωπίνων ιδεωδών; η οποία εγέννησε θεούς, δια της οποίας κατά την θείαν ρήσιν, εδοξάσθη ο υιός του ανθρώπου…».
«Η Κύπρος επαναβεβαιοί σήμερον εις το Αρκάδι τους εθνικούς οραματισμούς της, αντλεί δύναμιν από το ολοκαύτωμα του, και σφυρηλατεί την πίστιν της επί την τελικήν δικαίωσιν, την Ένωσιν μετά της Ελλάδος». Πριν αναχωρήσει από το Ρέθυμνο απεύθυνε και το εξής μήνυμα «Προς τον Κρητικόν λαόν διαβιβάζω εγκάρδιον χαιρετισμόν αγάπης και τιμής μετά των εγκαρδίων ευχών μου δια πάσαν πρόοδον».
Μέχρι που επί νομαρχίας Παναγιώτη Κλάδου ξεκινά μια νέα περίοδος σπουδαίων ανταλλαγών με την Κύπρο που άφησε εποχή Ήταν η απαρχή και των αδελφοποιήσεων που έγιναν με σημαντικούς φορείς. Για όλα αυτά όμως με φωτογραφίες και άγνωστα στους πολλούς στοιχεία θα αναφέρουμε στη συνέχεια αυτού του αφιερώματος που ο χώρος δεν μας επιτρέπει σήμερα την ολοκλήρωσή του.
(25.2.1897)
Πηγές: Πολεμικό Μουσείο Αθηνών, Παγκύπριο Γυμνάσιο Λευκωσίας.
Αντώνης Κυριάκου Γεωργίου, ιστορικός – ερευνητής
Πολιτιστικό Ρέθυμνο
Αρχείο Πολιτιστικής Αναγέννησης