Οι λαϊκές εξεγέρσεις των Κρητών κατά των Οθωμανών
Η Κρήτη καταδυναστευμένη από χιλιετίες με τις συνεχείς κατακτήσεις, άρχισε να παίρνει τα πρώτα μαθήματα δημοκρατικής λειτουργίας, του κοινωνικού της χώρου τουλάχιστον, αφού στερούνταν της ανεξαρτησίας της, από την εποχή των εξεγέρσεών της κατά των Οθωμανών. Οι εξεγέρσεις αυτές ξεκινούσαν από τον ίδιο το λαό, σε όλες τις περιοχές του νησιού, έχοντας σαν αρχηγούς κατοίκους της κάθε περιοχής που ξεχώριζαν για την αντρειοσύνη τους και την αποκοτιά τους. Κύριο χαρακτηριστικό των εξεγέρσεων ήταν η καθολικότητα στη συμμετοχή όλων των χωριών και όλων των οικογενειών της Κρήτης.
Ο λαός μυήθηκε στις δημοκρατικές διαδικασίες εκλογής των πληρεξουσίων
Αργότερα με το Χάτι Χουμαγιούν, τον Οργανικό νόμο, και τη Σύμβαση της Χαλέπας, συνθήκες που εντάσσονταν στα σχέδια φιλελευθεροποίησης που εφάρμοσε η Υψηλή Πύλη, για να μετριάσει τις πιέσεις των εξεγερμένων, εξαγγέλθηκε η δημιουργία του θεσμού της Γενικής Συνελεύσεως των Κρητών. Αυτό ήταν ένα σώμα εκλεγμένων αντιπροσώπων, των πληρεξουσίων, το οποίο συνεδρίαζε κατ’ αρχήν υπό την προεδρία του Τούρκου Γενικού Διοικητή του νησιού, και έπαιρνε αποφάσεις για θέματα τοπικού χαρακτήρα. Ο θεσμός αυτός πέραν του ουσιαστικού του ρόλου, προσέφερε και σπουδαία οφέλη στο Κρητικό λαό, καθότι με τις διαδικασίες εκλογής των πληρεξουσίων καθώς και με το τρόπο που εσυζητούνταν και ελαμβάνονταν οι αποφάσεις λειτουργίας του, γαλουχήθηκε ο λαός στο δημοκρατικό τρόπο εκλογής και λειτουργίας.
Οι πολιτικές παρατάξεις των «Ξυπόλητων» και των «Καραβανάδων»
Για τριάντα τουλάχιστον χρόνια, από το 1868 και έως το 1898 η κοινωνία της Κρήτης ζυμώθηκε με το θεσμό των πληρεξουσίων και το δημοκρατικό τρόπο επιλογής των αντιπροσώπων του. Επίσης οι Κρήτες έγιναν γνώστες όλων των διαδικασιών λήψης συλλογικών αποφάσεων, όπως τις αποφάσεις κατά πλειοψηφία, τις συνεργασίες, τις συμφωνίες, τις ανατροπές, αλλά και το δικαίωμα της διαφωνίας και της μειοψηφίας! Αποτέλεσμα των Δημοκρατικών αυτών διαδικασιών δράσης του Κρητικού λαού, ήταν και η διαμόρφωση των δύο παρατάξεων που θα διατηρούνταν και έως τα χρόνια της Κρητικής Πολιτείας. Οι παρατάξεις αυτές είχαν μάλιστα και ταξικό χαρακτήρα και ήταν των «Ξυπόλητων» που συσπείρωνε την ασθενέστερη οικονομικά τάξη, με αρχηγό τους τον Κωνσταντίνο Μητσοτάκη κατ’ αρχήν και μετέπειτα τον Ελευθέριο Βενιζέλο και των «Καραβανάδων» που αντιπροσώπευε την πλέον εύρωστη οικονομικά τάξη, με αρχηγό τους τον Μίνωα Ησυχάκη και μετέπειτα τον Αντώνιο Μιχελιδάκη.
Οι επαναστατικές Γενικές Συνελεύσεις
Πέραν βέβαια από τις διαδικασίες της Γενικής Συνελεύσεως, ήδη στις προεπαναστατικές περιόδους οργανώθηκαν και οι Επαναστατικές Γενικές Συνελεύσεις. Τέτοιες ήταν του Ασκύφου Σφακίων τον Αύγουστο του 1866, του Φρε Αποκορώνου τον Οκτώβριο του 1877, της Κράπης Αποκορώνου τον Ιούλιο του 1895, καθώς και των τριών του 1897, στους Αρμένους Αποκορώνου τον Ιούλιο, στις Αρχάνες Ηρακλείου τον Αύγουστο και στο Μελιδόνι Μυλοποτάμου τον Οκτώβριο όπως και η τελευταία πριν την απελευθέρωση, στις Πλακούρες Ακρωτηρίου τον Ιούλιο του 1898. Με λίγα λόγια ο Κρητικός λαός με όλες αυτές τις διαδικασίες, οι οποίες διαπνέονταν από δημοκρατικό πνεύμα, μυήθηκε στη λειτουργία της Δημοκρατίας σε αντιπαράθεση με τη λειτουργία των αυταρχικών θεσμών διακυβέρνησης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας.
Οι πρωτεργάτες των Κινημάτων
Στις διαδικασίες αυτές πρωτοστατούσαν σημαίνοντα πρόσωπα της Κρητικής κοινωνίας, όπου τους δινόταν η ευκαιρία να αναδείξουν τις ηγετικές ή και τις οργανωτικές τους ικανότητες. Τέτοιοι αναδείχτηκαν ο Μανούσος Κούνδουρος, ο Κωνσταντίνος Μητσοτάκης, ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Ιωάννης Σφακιανάκης, ο Νικόλαος Γιαμαλάκης, ο Μίνως Ησυχάκης, ο Νικόλαος Ζουρίδης, ο Αντώνιος Μιχελιδάκης, ο Αντώνιος Χατζηδάκης, ο Εμμανουήλ Ζαχαράκης, ο Εμμανουήλ Μυλωνογιάννης, ο Κωνσταντίνος Φούμης, ο Κωνσταντίνος Μάνος, ο Ιωάννης Τσουδερός και αρκετοί άλλοι, οι περισσότεροι από τους οποίους, αργότερα εθήτευσαν σε θέσεις βουλευτών της Κρητικής Πολιτείας αλλά και της Ελληνικής βουλής.
Η αυτονομία και το πρώτο Σύνταγμα της Κρήτης
Αργότερα, τέλη του 1898 αποφασίστηκε το καθεστώς της Αυτονομίας και του Αρμοστή ως Γενικού Διοικητή της Κρήτης από τις υποτιθέμενες εγγυήτριες δυνάμεις, οι οποίες στην πραγματικότητα εποφθαλμιούσαν το νησί για να εδραιώσουν τη κυριαρχία τους σε αυτό. Η πρώτη εκλεγμένη βουλή τον Ιανουάριο του 1899, εψήφισε αμέσως τον Μάρτιο, το πρώτο σύνταγμα της Κρητικής Πολιτείας. Εκτιμούμε ότι αφού στους πρωτεργάτες Κρήτες πολιτικούς υπήρχαν διακεκριμένοι Νομομαθείς όπως ο Ελευθέριος Βενιζέλος, ο Μανούσος Κούνδουρος, ο Νικόλαος Γιαμαλάκης, ο Κωνσταντίνος Φούμης, ο Εμμανουήλ Τσουδερός, ο Εμμανουήλ Ζαχαράκης και άλλοι, η διασφάλιση των Δημοκρατικών θεσμών ήταν το πρώτο τους μέλημα! Η διοίκηση του Αρμοστή Γεώργιου πολύ γρήγορα αποδείχτηκε ότι διαπνέονταν από αυταρχισμό, και περιορισμό της δημοκρατικής διακυβέρνησης. Αυτή ήταν και η αιτία που ο Ε. Βενιζέλος πολύ ενωρίς διαφώνησε με τον Γεώργιο, και παραιτήθηκε το 1901 από τη θέση του Συμβούλου της Δικαιοσύνης, όπου ο ίδιος ο Πρίγκιπας τον είχε διορίσει.
Η αντιμοναρχική στάση του Βενιζέλου και οι συγκρούσεις του
Η αυταρχική διοίκηση του Γεώργιου επίσης, ήταν και ο λόγος που τρία χρόνια αργότερα ο Βενιζέλος προχώρησε στο κίνημα του Θερίσου, εναντίον στις πολιτικές του Γεώργιου. Η διοίκηση του Πρίγκιπα από εκείνη την εποχή είχε συνδυαστεί στη συνείδηση του Βενιζέλου και των άλλων συντελεστών της ανεξάρτητης Κρήτης με τον μοναρχικό σύστημα διακυβέρνησης. Ο Βενιζέλος τρία χρόνια αργότερα θα κληθεί στην Αθήνα να αναλάβει πρωθυπουργός της Ελλάδας. Από τη θέση αυτή αρκετά σύντομα θα συγκρουστεί με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο Α’. Κάτω από αυτές τις συνθήκες, τον Αύγουστο του 1916 θα μεταβεί στη Θεσσαλονίκη από όπου θα ανακηρύξει την «Κυβέρνηση Εθνικής Αμύνης» έχοντας στο πλάι του τον Ναύαρχο Παύλο Κουντουριώτη και τον Στρατηγό Παναγιώτη Δαγκλή. Ο Βενιζέλος θα αναλάβει ξανά την πρωθυπουργία της Ελλάδας το 1917, την οποία όμως θα χάσει στις εκλογές του 1920. Στην επόμενη κυβέρνηση το 1924 ο Βενιζέλος θα είναι ξανά πρωθυπουργός για κάποιους μήνες και θα πρωτοστατήσει μαζί με τον επόμενο πρωθυπουργό, τον Αλέξανδρο Παπαναστασίου στο να καταργηθεί η μοναρχία και το πολίτευμα να ανακηρυχθεί σε Προεδρική Δημοκρατία. Η Β’ Ελληνική Δημοκρατία, όπως ονομάστηκε, θα διαρκέσει έως το 1935 οπότε η δικτατορία του Μεταξά θα επαναφέρει τον βασιλιά. Τον επόμενο χρόνο, τον Μάρτιο του 1936, ο Βενιζέλος απεβίωσε, βρισκόμενος εξόριστος στο Παρίσι.
Οι κεντρώες πολιτικές δυνάμεις σταθερά απέναντι στη μοναρχία
Βλέπομε λοιπόν το σταθερό προσανατολισμό του Βενιζέλου και φυσικά και του κόμματος των Φιλελευθέρων το οποίο ο ίδιος δημιούργησε και του οποίου ηγούνταν, έναντι του μοναρχισμού. Μια τελευταία περίοδος της έντονης σύγκρουσης του βασιλιά και των δυνάμεων των Φιλελευθέρων που ωστόσο είχαν μετεξελιχτεί στο πολιτικό σχηματισμό της «Ενώσεως Κέντρου», υπήρξε στις αρχές της δεκαετίας του 1960. Αυτή έφτασε στο αποκορύφωμά της μετά τις εκλογές του Φεβρουαρίου 1964 όπου η Ε.Κ. είχε νικήσει με το ποσοστό του 53%. Η σύγκρουση του νικητή των εκλογών και πρωθυπουργού Γεώργιου Παπανδρέου με τον Βασιλιά Κωνσταντίνο Β’ ήταν τόσο ισχυρή που οδήγησε στην παραίτηση του Παπανδρέου. Η απαίτηση του βασιλιά να ηγείται των πολιτικών εξελίξεων που έφτασε μάλιστα στο σημείο να αρνηθεί την ανάληψη της ηγεσίας του υπουργείου Εθνικής Άμυνας από τον ίδιο τον Πρωθυπουργό θεωρήθηκε ως «κατάλυση της λαϊκής βούλησης».
Η αποστασία, τον Ιούλιο του 1965 και ο ρόλος του βασιλιά
Η οδυνηρή αυτή κατάσταση κατέληξε, με την υποκίνηση φυσικά του βασιλιά, στα τραγικά γεγονότα της αποστασίας τον Ιούλιο του 1965, όπου ένα μέρος των βουλευτών της Ενώσεως Κέντρου, στράφηκαν απέναντι στην παράταξή τους που μόλις πριν 1,5 χρόνο τους είχε εκλέξει. Τα θλιβερά αυτά γεγονότα που είχαν σαν αποτέλεσμα να χαθεί η εμπιστοσύνη του λαού απέναντι στους πολιτικούς, αποτέλεσαν και την αιτία της επιβολής της δικτατορίας μόλις 1,5 χρόνο μετά, τον Απρίλιο του 1967. Η δικτατορία του 1967, λίγο πριν καταρρεύσει, διοργάνωσε δημοψήφισμα για τη μοναρχία το 1973, όπου η βασιλευομένη Δημοκρατία απορρίφθηκε με ποσοστό 76%.
Το δημοψήφισμα του 1974 και η οριστική έκπτωση της μοναρχίας
Με την επάνοδο της δημοκρατίας το 1974 διοργανώθηκε νέο δημοψήφισμα, όπου επίσης η βασιλευομένη Δημοκρατία απορρίφθηκε με ποσοστό 69%. Στο δημοψήφισμα αυτό έγινε φανερό πώς το δημοκρατικό αίσθημα των Κρητών που γαλουχήθηκε καθ’ όλη τη διάρκεια των υπερ-εκατό χρόνων των αγώνων τους για Ανεξαρτησία, και Δημοκρατία και με τη καθοδήγηση του εμπνευσμένου ηγέτη τους, του Ελευθέριου Βενιζέλου, εκφράστηκε με τα ελαχιστότατα ποσοστά προτίμησης προς τη βασιλευομένη Δημοκρατία. Στο Ν. Ρεθύμνης η βασιλευομένη Δημοκρατία συγκέντρωσε το μικρότερο ποσοστό σε ολόκληρη την Ελλάδα, μόλις 5,9% έναντι 94,1% υπέρ της αβασίλευτης Δημοκρατίας. Εξ ίσου ελάχιστα ήταν και τα ποσοστά των Χανίων στα 7,3% και 92,3% αντίστοιχα, αλλά και του Ηρακλείου 10,5% έναντι 89,5% όπως και του Λασιθίου με 11,6% έναντι 88,4%.
Δηλαδή ο λαός της Κρήτης γαλουχημένος στους Δημοκρατικούς θεσμούς τόσο από τα χρόνια των Εθνικοαπελευθερωτικών αγώνων όσο και από τους νεότερους λαϊκούς αγώνες δεν άφησε καθόλου περιθώρια για άλλη επιλογή πλην της Δημοκρατίας!
* Ο Γιώργος Ουρανός είναι γεωλόγος
ouranosgeo@gmail.com
