Η «Κρητών Διάλεκτος» το «Γνήσιο Ιδιωματικό Λεξικό» του φίλου κ. Αντωνίου Ευαγγ. Τσιριγωτάκη, από τον Πύργο Μονοφατσίου, κυκλοφόρησε πρόσφατα σε 2η έκδοση πολλαπλώς βελτιωμένη, με χορηγία της Περιφέρειας Κρήτης και του Δήμου Αρχανών – Αστερουσίων. Πρόκειται για μια αξιέπαινη και ευγενική χορηγία, που αποβλέπει σε μια πράξη πολιτισμού, στη διάσωση της κρητικής διαλέκτου.
Το παρουσιαζόμενο με το παρόν σημείωμά μας λεξικό υπερβαίνει τα 13.000 λήμματα με τα υποκοριστικά, μεγεθυντικά και παράγωγα, ενώ δίνει έμφαση στην ιδιαίτερη προφορά και σημασία των κρητικών λέξεων από τόπου σε τόπο, πραγματικότητα που μόνον ο ιθαγενής Κρητικός μπορεί να την αντιληφθεί και ξεχωρίσει. Στο σημείο αυτό ο κ. Τσιριγωτάκης θεωρεί ότι αποτυγχάνει και ο ικανότερος φιλόλογος που δεν γεννήθηκε και, κυρίως, δεν μεγάλωσε στην Κρήτη και ετυμολογεί κατά λέξη, χωρίς να γνωρίζει τις μεταφορικές έννοιες ιδιωματικών λέξεων, που οδηγούν ακριβώς στη σωστή ετυμολογία, φέρνοντας, εδώ, ως παράδειγμα φράσεις όπως: «μην ακούς…» με στερητική έννοια και «μην εργάς;» με ερωτηματική έννοια.
Παρότι μη φιλόλογος ο κ. Τσιριγωτάκης, όμως, η βαθιά γνώση που απέκτησε περί το κρητικό μας γλωσσικό ιδίωμα από προσωπικές του μελέτες και έρευνες πολλών δεκαετιών τον κατέστησε ικανό γνώστη και χειριστή των γλωσσικών και ετυμολογικών κανόνων και του απέφερε και Α’ Έπαινο της Ακαδημίας Αθηνών, ενώ, στον Πρόλογο της α’ έκδοσης του Λεξικού του, ο γνωστός γλωσσολόγος δρ Νικόλαος Κοντοσόπουλος, Διευθυντής του Ιστορικού Λεξικού της Ακαδημίας Αθηνών, από τους ελάχιστους διαλεκτολόγους βαθείς γνώστες και μελετητές του κρητικού ιδιώματος, εκφράζεται για το λεξικό του κ. Τσιριγωτάκη με τα καλύτερα λόγια, θεωρώντας, αφενός, ότι δεν είναι καθόλου ευκαταφρόνητο το ποσοστό λέξεων του λεξικού, που είναι αμάρτυρες σε άλλα κρητικά λεξικά (σπουδαία, αλήθεια, αυτή αρετή ενός λεξικού), ενώ, αφετέρου, επισημαίνει και μιαν άλλη πρωτοτυπία του λεξικού, ότι, δηλαδή, ο λεξικολόγος δηλώνει και τον γεωγραφικό χώρο, όπου ακούγεται η κάθε παραλλαγή των λημμάτων.
Στον Πρόλογό του ο κ. Τσιριγωτάκης μάς εξηγεί πώς οδηγήθηκε σε αυτήν τη λεξικογραφική έρευνά του. Ήταν, λέγει, στις δεκαετίες τού 1950 – 60, όταν παρατήρησε ότι η κρητική διάλεκτος άρχισε να χάνει τη φυσιογνωμία της. Σε αυτό, βέβαια, τον καιρό εκείνο, θεωρούμε ότι θα συνετέλεσε η αλλαγή του τρόπου ζωής των κρητικών με την ευρεία διάδοση του αυτοκινήτου και του ραδιοφώνου ανά τη Μεγαλόνησο. Η μοίρα των δεκαετιών αυτών ήταν ο άνθρωπος να ζήσει την αρχή της μεγάλης αλλαγής του κόσμου, που διαγράφεται ως μοίρα τεχνολογικού μεγαλείου και ανθρωπίνης τραγικότητας, μια μοίρα, όμως, που παρέσυρε μαζί της και τη μεγαλειώδη Κρητική μας Διάλεκτο, καταλήγοντας, δυστυχώς, στην ψηφιακή γλώσσα ως μέσον συνεννόησης των ανθρώπων και των λαών της εποχής μας.
Και αυτό, οπωσδήποτε, αποτελούσε μια λίαν οδυνηρή διαπίστωση, που σχεδόν μάς βεβαίωνε ότι αυτή η ευγενής και αρχοντική και αρχαιοπρεπέστατη των παλαιών Κρητικών «εμιλιά» δεν παρουσιάζει, πλέον, καθόλου θετικές προοπτικές για περαιτέρω επιβίωση και συνέχιση της ύπαρξής της (!) με τη ρίζα του κακού να εντοπίζεται σε αυτήν, όπως, ήδη, επισημάναμε, την ίδια τη φύση των πολιτιστικών πραγμάτων της εποχής μας, σε αυτήν την ίδια τη σημερινή γλωσσική πραγματικότητα.
Την πίκρα του, λοιπόν, ο κ. Τσιριγωτάκης, που έβλεπε την αγαπημένη του κρητική λαλιά να χάνεται από το στόμα και αυτών των κρητικών, τη μετέτρεψε σε βαθιά μελέτη κι ενδελεχή έρευνα του γλωσσικού και λαογραφικού πλούτου της κρητικής διαλέκτου, θαυμάζοντας και διασώζοντας στο εξής τη συμπυκνωμένη θυμοσοφία των διαλεκτοφώνων, που κέντριζε έντονα το γλωσσοσυλλεκτικό του ενδιαφέρον. Για την συλλογή και επεξεργασία των λημμάτων συμβουλευόταν ηλικιωμένους διαλεκτοφώνους, λεξικά αρχαίων ρημάτων και άλλα ξενόγλωσσα λεξικά (κυρίως της Τουρκικής, της Ιταλικής και Αραβικής γλώσσας), γλωσσικά εγχειρίδια και βοηθήματα, παράλληλα, πάντα, με την προσωπική βιωματική του εμπειρία. Μαζί του, πάντα, κρατούσε ένα μπλοκάκι και σημείωνε καταλεπτώς ό,τι τού έλεγε ο συνομιλητής του.
Το πόσο ενθουσίαζαν όλα αυτά τον φίλο Αντώνη Τσιριγωτάκη και πόση σοφία περί την κρητική μας λαλιά ο άνθρωπος αυτός είχε αποκτήσει, μπορούσε ο οιοσδήποτε να το αντιληφθεί από την πρώτη στιγμή που τον πλησίαζε. Η επικοινωνία μαζί του αποκτούσε εξαιρετικό νόημα και ενδιαφέρον, όπως και προσωπικά μπόρεσα επανειλημμένα να το διαπιστώσω. Την αγωνία των λέξεων την έβλεπες χαραγμένη μόνιμα στο πρόσωπό του. Πάντα, όταν τον συναντούσες, είχε και κάτι, όλως αυθόρμητα, να σου προτείνει γύρω από κάποια άγνωστη ή αμφιλεγόμενη πτυχή ή λέξη του κρητικού ιδιώματος. Θυμάμαι την τελευταία φορά, πριν ένα, περίπου, μήνα, όταν τον είδα στον Πύργο Μονοφατσίου, όπου είχα πάει προκειμένου να μιλήσω για το συγγραφικό έργο του κοινού μας φίλου κ. Ζαχαρία Καλοχριστιανάκη. Τότε μου χάρισε και το παρουσιαζόμενο σήμερα «Λεξικό», που καθώς μού το προσέφερε μου έδινε και μια πρώτη ιδέα, ένα πρώτο δείγμα της αξίας και των πρωτοτυπιών του. «Κακώς, κ. Παπαδάκη, μου λέγει, έχει περάσει η λέξη “το ρακί” σε πολλά λεξικά. Γιατί ποτέ δε λέγει ο κρητικός “έλα να πιούμε ένα ρακί”, “αλλά έλα να πιούμενε μια ρακή” ή “έλα να πιούμε μια”, χωρίς το προσηγορικό ρακή ή “κέρασέ τονε μια (ενν. ρακή)”»
Ως άλλη καινοτομία του Λεξικού του θεωρώ το ότι χωρίζει τις σύνθετες λέξεις στα συνθετικά τους μέρη, ενώ, μετά την ερμηνεία των κρητικών λέξεων, ακολουθεί, συχνά, και μια φράση επεξηγηματική (π.χ. απαλέτης, αρσ. <από + αλέτης< ρ. αλέθω= αυτός που τέλειωσε την άλεση των σιτηρών στο μύλο.- Οι απαλέτες να μολάρουνε για δεν έχω την εξά μου να στρουφογυριστώ στο μύλο. Σε άλλο σημείο, επίσης, διαβάζουμε τη φράση: διάλε τ’ς απολλυμάρηδές του [ιδιωμ.] < απολλυμάρηδες< ρ. απόλλυμι= χάνομαι ή τ’ς απολλυμάρους, νεότερος ιδιόλεκτος τύπος, βρισιά κατά των απολεσθέντων (πεθαμένων), (συνώνυμο «διάλε τ’ αποθαμένα ν-του»).
Κοντά σε αυτά, πέραν από επιδέξιος λεξικογράφος, ο κ. Τσιριγωτάκης σε πολλά λήμματα (ως παράδειγμα, εδώ, αναφέρω το προαναφερθέν λήμμα «ρακή») θησαυρίζει και μιαν εξαιρετικά πολύτιμη σωρεία πληροφοριών που ενδιαφέρουν τη Λαογραφία και την Ιστορία της Κρήτης. Οι πληροφορίες αυτές καθιστούν το λεξικό του ιδιαίτερα χρήσιμο και ενδιαφέρον και στον ερευνητή τής κρητικής Λαογραφίας και Ιστορίας, ενώ εντυπωσιάζει, περαιτέρω, και ιδιαίτερα ενδιαφέρει τον αναδιφώντα τα χιλιάδες λήμματα του Λεξικού το πλήθος των αινιγμάτων, των παροιμιών και μαντινάδων και λοιπών στερεότυπων φράσεων που χρησιμοποιεί ο συντάκτης για την απόδοση των ιδιωματικών λέξεων της κρητικής λαλιάς.
Ο κ. Αντώνης Τσιριγωτάκης αξίζει πολλών και θερμών ευχαριστιών και γι’ αυτήν τη σπουδαία προσφορά του στον χώρο της Γλωσσολογικής και διαλεκτολογικής, περί την Κρητική Διάλεκτο, έρευνάς του με αυτήν την περισπούδαστη και κεφαλαιώδους σημασίας μελέτη του. Ευχή μας να έχει υγεία και δύναμη, για να συνεχίζει τη γόνιμη, εργώδη και δημιουργική δραστηριότητά του.
www.ret-anadromes.blogspot.com
http://historicalcrete.ims.forth.gr
