Το άρθρο αυτό δεν φιλοδοξεί να εξαντλήσει αυτό το τεράστιο θέμα, επιδιώκει όμως να σώσει κάποιες μαρτυρίες του 97χρονου Μιχάλη Ρούλιου και να δείξει ότι η αντίσταση δεν ήταν έργο μόνο κάποιων επωνύμων, αλλά κυρίως του συνόλου σχεδόν του Ανωγειανού λαού.
Στα Ανώγεια το αποκούμπι των κατατρεγμένων της νεότερης και σύγχρονης ιστορίας μας δημιουργήθηκαν θεσμοί και μέσα για την προστασία τους από τις διώξεις της ξένης και ντόπιας εξουσίας, που κατά καιρούς είχε επιβληθεί.
Στην εποχή της Τουρκοκρατίας δημιουργήθηκαν υπόγειες τρύπες και σήραγγες που επικοινωνούσαν τα γειτονικά σπίτια και οδηγούσαν στα άκρα του χωριού. Σε περιπτώσεις τυλίγματος (περικύκλωσης) του σπιτιού ή της γειτονιάς οι καταδιωκόμενοι ξετρυπούσαν μέσα από αυτές και απέφευγαν τη σύλληψη. Τα γεγονότα αυτά διέσωσαν ως τις μέρες μας η ονομασία της γειτονιάς βόρεια του Αη-Γιάννη, τα Ξετρυπιανά και το επίθετο της ανωγειανής οικογένειας Ξετρύπη.
Μια άλλη μορφή κρυπτών ήταν τρύπες που έσκαβαν στα υπόγεια, επιμελώς καλυμμένες, που έκρυβαν τα «κλεψίμια» (κλεμμένα ζώα). Κάποτε έπαιρνε τη μορφή αντίστασης στη ληστρική της εκμετάλλευση και δεν έχει καμία σχέση με τη σημερινή πραγματικότητα.
Στην Κατοχή και τα δύο παραπάνω αναφερόμενα μέσα χρησιμοποιήθηκαν ως κρησφύγετα των Αντιστασιακών, μαζί με άλλα τα οποία κατασκεύασαν τότε οι Ανωγειανοί. Ο αριθμός τους υπερβαίνει, σύμφωνα με τη μαρτυρία του Μ. Ρούλιου τα 50. Χαρακτηριστικά αναφέρει: «Εγώ είχα φτιάξει ένα μαζί με τον Γιώργη τον Νιώτη στο σπίτι του, όμως δεν το χρησιμοποιήσαμε. Όταν έπιασαν και εκτέλεσαν τον Στεφανογιάννη και τους έντεκα Ανωγειανούς, στο τύλιγμα του Φλεβάρη του 44, μπήκαμε καμία 15αριά στο κρησφύγετο στο σπίτι του Καζανομανώλη (Μανώλη Χαχλιούτη) στο Λαγγό. Κατέβαινες από τον οντά από μια τρύπα κάτω από το κρεβάτι καλυμμένη από βελάνια και από χαρούπια για το χοίρο. Εξωτερικά δεν είχε πόρο και έτσι δεν φανερωνόταν η ύπαρξή του».
Επίσης ως κρύπτες χρησιμοποιήθηκαν σπηλιές και τρύπες όχι μόνο για την προστασία των ανθρώπων, αλλά και για τη φύλαξη τροφίμων και οικιακού εξοπλισμού από τις ληστρικές επιδρομές των Γερμανών και των ντόπιων συνεργατών τους. Σε μια τέτοια τρύπα, στο Μανδράκι ανατολικά του χωριού, η ΕΑΜική οργάνωση είχε κρύψει ένα ραδιόφωνο και καθημερινά με απόλυτη μυστικότητα δυο μέλη της οργάνωσης έπαιρναν ειδήσεις και ενημέρωναν τα μέλη της με δελτίο.
Μία άλλη μορφή κρησφύγετων ήταν τα σπιτάκια που υπήρχαν στα χωράφια για τα εργαλεία και για την προστασία των γεωργών σε περίπτωση αιφνιδιαστικής κακοκαιρίας. Ένα τέτοιο στη θέση Πλατάνι, λίγες δεκάδες μέτρα νότια της σημερινής δεξαμενής είχε φτιάξει ο Γιώργος Ξημέρης, αντιστασιακός, πιθανότατα την περίοδο της Κατοχής. Οι διαστάσεις του 4 μέτρα μήκος επί 2,60 πλάτος και 1,75 ύψος, σκαμμένο στα πλάγια και ο εξωτερικός τοίχος ήταν συνέχεια τη-ς δεσιάς (ξερολιθιάς) και η οροφή δώμα από λεπιδόχωμα δεν ξεχώριζε με το περιβάλλον. Το σπιτάκι αυτό χρησιμοποιήθηκε από την ΕΑΜική οργάνωση για αρκετό διάστημα να κοιμούνται 10-15, ώστε σε περίπτωση περικύκλωσης του χωριού να βρίσκονται έξω από τον κλοιό. Το πρωί αν δεν έβλεπαν τα μαρτάρικα, οικόσιτα ζώα να βγαίνουν από το χωριό, δεν πόριζαν και έπαιρναν μέτρα προφύλαξης και αντίδρασης.
Τα μιτάτα, χρησιμοποιήθηκαν ως καταλύματα των αντάρτικων ομάδων και καταδιωκόμενων, δεν μπόρεσαν όμως να χρησιμοποιηθούν ως κρύπτες, αφού βρίσκονταν στην απαγορευμένη από τους Γερμανούς ζώνη και σε περίοπτες και γνωστές στις επιδρομές θέσεις.
Τις κρύπτες, κάποιοι τις χρησιμοποίησαν τη μετεμφυλιακή περίοδο στη φύλαξη των παράνομων κομμουνιστών αγωνιστών της Εθνικής Αντίστασης. Εγώ, αναφέρει ο Μ. Ρούλιος, όταν έκρυβα τον Ντανάκαλε (Γιάννη Δακανάλη) στο Λαγγό ένα πρωί η περιοχή είχε αποκλεισθεί από τη χωροφυλακή. Τον έβαλα στην κρύπτη, που υπήρχε από παλαιότερες εποχές. Ο αποκλεισμός όμως είχε γίνει για άλλη αιτία. Είχε υπάρξει αιματηρή σύρραξη μεταξύ γεωργών και βοσκών. Εγώ δεν είχα σχέση με τα γεγονότα αυτά και δεν ήρθαν να ψάξουν το σπίτι μου, συμπληρώνει.
Τις κρύπτες αυτές τις χρησιμοποίησαν και κάποιοι «παράνομοι» για μικρό ή μεγάλο διάστημα και κατά τη διάρκεια της δικτατορίας. Ένας από αυτούς ο δήμαρχος ο Γιώργης ο Κλάδος.
Οι περισσότερες από αυτές τις κρύπτες και καταφύγια καταστράφηκαν τον Αύγουστο του 1944, στο κάψιμο του χωριού. Κάποιες που σώθηκαν κατεδαφίστηκαν στην ανοικοδόμηση και στην επέλαση του τσιμέντου. Κάποια κατάλοιπα σίγουρα υπάρχουν, χρέος του δήμου και των πολιτών είναι να τα διατηρήσουν και να τα αναδείξουν σώζοντας έτσι την ιστορική μνήμη.
