Σάικα έχω πει κι έχω ξαναγράψει αρκετά πράματα από «τούτανά» πού γράφω στο γραφτό μου. Εχτιμώ όμως πως πρέπει, να τα λέμενε και να τα ξαναλέμενε, να τα γράφομενε και να τα ξαναγράφομενε και στην υστεργιά κάτιτίς μπορεί να ‘πομείνει.
Τα προσωπικά μου βιώματα, η πολύχρονη ενασχόλησή μου με τα πολιτιστικά δρώμενα, μα και η συναναστροφή μου με αθρώπους σοφούς και φωτισμένους του κρητικού πνεύματος και η μελέτη των γραφτών τους (Κοντοσόπουλος, Καυκαλάς, Χαραλαμπάκης, κ.ά), συντελέσανε στη διαμόρφωση των απόψεών μου σχετικά με το πολυσυζητημένο θέμα της κρητικής παράδοσης.
Η παράδοση της Κρήτης μοιάζει με ένα πολύπλευρο γεωμετρικό σχήμα. Όλες οι πλευρές του σχήματος-παράδοσης είναι ίσες και κάθεμιά έχει τη δική της αξία και το δικό της μεγαλείο. Η γλώσσα, η μουσική, ο χορός, η φορεσιά, η λαϊκή αφήγηση, η μαγειρική, η υφαντική, η πλεκτική, το κέντημα, οι παροιμίες, η φιλοξενία, η λεβεντιά και πολλά άλλα, είναι ισάξιες πλευρές της παράδοσης και όλες έχουνε την αξία τους. Είναι όλος ο υλικός και πνευματικός θησαυρός της Κρήτης μας.
Δυστυχώς δεν διατηρούνται όλες οι πλευρές της παράδοσης με τον ίδιο ρυθμό, με το ίδιο ενδιαφέρον και με την ίδια επιμονή. Πολλές απ’ αυτές χάνονται σιγά σιγά και μένει μόνο ο χορός και το τραγούδι, που και τα δυο βρίσκονται στην παραφθορά, στην παραποίηση και στην εκμετάλλευση. Ο χορός αρκετές φορές είναι σκέτο μπαλέτο, χωρίς στοιχείο αυθεντικότητας, σεμνότητας και σεβασμού, το δε τραγούδι εκφράζεται από αρκετούς «καλλιτέχνες», με άναρθρες κραυγές, χωρίς τεχνική και μελωδικότητα.
Μια σπουδαία πλευρά της παράδοσής μας είναι η διάλεκτος της Κρήτης, ο κρητικός ιδιωματικός λόγος, η γλώσσα της Κρήτης. Αυτή την κρητική μας διάλεκτο την αφήσαμε στη φθορά του χρόνου, την εγκαταλείψαμε στο παρελθόν και στο τέλος θα χαθούνε εντελώς τα ίχνη της. Εξίσου σημαντική είναι και η στιχουργική, που στηρίζεται καθ’ ολοκληρία στη διάλεκτο της Κρήτης και εκφράζεται κυρίως με την κρητική μαντινάδα, το ριζίτικο τραγούδι, τις ρίμες και άλλα στιχουργήματα. Και αυτά όχι μόνο τα παραμελούμε, αλλά και τα παραποιούμε. Δυστυχώς ακούμε να τραγουδιούνται μαντινάδες από πολλούς οργανοπαίχτες της Κρήτης που δεν έχουνε καμιά σχέση με την κρητική στιχουργία και την διάλεκτο της Κρήτης. Υπάρχουνε όμως, ευτυχώς αρκετοί, πολύ καλοί έως άριστοι στιχουργοί, που ξέρουνε τι γράφουνε, μα ως φαίνεται, οι μαντινάδες τους δεν «πουλούνε».
Πρέπει να μάθουνε όλοι όσοι γράφουνε κρητικές μαντινάδες ότι, η σωστή κρητική μαντινάδα πρέπει να γράφεται και να λέγεται στη διάλεκτο της Κρήτης, διαφορετικά είναι ένα κοινό δίστιχο της υπόλοιπης Ελλάδας. Ο ορισμός της κρητικής μαντινάδας τα λέει όλα: «Κρητική μαντινάδα είναι, το δίστιχο, με δεκαπεντασύλλαβους και ομοιοκατάληκτους στίχους, στη διάλεκτο της Κρήτης, που αποδίδει αυτοτελές και ολοκληρωμένο νόημα, διαθέτει ποιητικές αρετές και αντιπροσωπεύει, τη συχνότερη έντεχνη έκφραση του κρητικού λαού».
Ευχής έργο θα ήτανε, όλοι όσοι ασχολούνται με την παράδοση της Κρήτης και κυρίως οι Πρόεδροι και τα Δ.Σ. των Πολιτιστικών Σωματείων, να γνωρίζουνε όλες αυτές τις πλευρές της παράδοσης, να εντάσσουνε για εκμάθηση όχι μόνο χορό, αλλά και άλλα σκέλη της παράδοσης και να πραγματοποιούνε πολύπλευρες παραδοσιακές πολιτισμικές εκδηλώσεις. Πολύ σημαντική θεωρώ, τη διδασκαλία της διαλέκτου της Κρήτης σε όλα τα κρητικόπουλα που ζούνε κυρίως εκτός Κρήτης, μέσω των πολιτιστικών Σωματείων, να την μάθουνε και να την χρησιμοποιούνε, αλλά προτρέπω και τους μεγαλύτερους, απόδημους και μη Κρήτες, να την επαναφέρουνε σε χρήση.
Κρητική παράδοση δεν είναι μόνο πιλάφια, τσικουδιές, αστραγαλοφυστίκια, μπαλωτές και καπετανιλίκια. Κρητική παράδοση είναι προγονικές αναλλοίωτες αξίες, που διατηρούνται και εκφράζονται, με διάθεση, αγώνα, σεβασμό και μεράκι.
