Ιστορία-Ονομασία
Η Λοχριά υπήρχε από τη Βυζαντινή εποχή, όπως μαρτυρεί η εκκλησία του Αγ. Νικολάου, αλλά και τα διάφορα τοπωνύμια (Σέλη Διγενή, Κοιλιά Διγενή κ.ά.).
Αναφέρεται για πρώτη φορά στην απογραφή του 1583 με την ονομασία Οχρεά και με 68 κατ.
Η ονομασία του χωριού φαίνεται να προέρχεται από τους γύρω λόφους, αλλά και στη χαράδρα, στην οποία είναι κτισμένη έτσι λεγόταν αρχικά Λοφιά -Λοχριά.
Σύμφωνα με άλλη εκδοχή από τη σύνθεση των λέξεων λοχώ (ενεδρεύω)+ ρία (Ποταμόκολπος) που ταιριάζει στη θέση της, μάλιστα από τη μέση του χωριού περνά ο κληματιανός ποταμός, δηλαδή λοχ(ώ) +ρία= Λοχριά.
Μία παράδοση αναφέρει ότι κάποτε όταν έπιασε πανούκλα στην Κρήτη, ένας Λοχριανός, ο Μακρύς Γιάννης, έφυγε και πήγε στο Μυλοπόταμο.
Εκεί έκτισε οικισμό το Μακρυγιάννη, στον οποίο υπάρχει σήμερα ένα τοπωνύμιο με την ονομασία Λοχριά.
Το χωριό ερημώθηκε δύο φορές μία το 18ο αιώνα από τους αιμοβόρους Αμπαδιώτες Τούρκους και μία το 1944 από τους Γερμανούς.
Κάτοικοι – Οικογένειες
Η Λοχριά κατοικήθηκε μόν
ο από Χριστιανούς, όχι όπως τα γειτονικά χωριά από Τούρκους.
Το 1900 ανήκε στο Δήμο Αποδούλου με 160 κατοίκους, το 1920 στην κοιν. Πλατάνου με 169 κατοίκους, και από το 1928 ήταν κοινότητα Λοχριάς, έχοντας τους περισσότερους κατοίκους το 1991 με 295.
Το 2001 ανήκει στο Δήμο Κουρητών με 271 κατοίκους, το 2011 στο Δήμο Αμαρίου με 247 κατοίκους.
Συνολικά 20 οικογένειες (επώνυμα) κατοικούν σήμερα: Αλεξάκη, Βρέντζου, Δημητρακάκη, Ζαχαριουδάκη, Καρπουζάκη, Κατσούγκρη, Κρυοβρυσανάκη, Κωστάκη, Καπετανάκη, Μανουσάκη, Ποιμενάκη, Σριδάκη, Στεργιάκη, Σπινθουράκη, Σταθωράκη, Σταυρακάκη, Τσικολιδάκη, Χαριτάκη, Χατζάκη, Χατζηδάκη.
Πρώτος πρόεδρος Κοινότητας Στέργιος Ι. Στεργιάκης και γραμματέας για πολλά χρόνια ο Γιάννης Ν. Στεργιάκης.
Γεωργικό και Κτηνοτροφικό χωριό
Η κύρια ασχολία των κατοίκων από παλιά, ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία στον Ψηλορείτη. Ακόμη για να ζήσουν οι κάτοικοι έκαναν κάρβουνα, πήγαιναν στον τρύγο ή σκάψιμο στο Μαλεβίζι, φαμπρικάρηδες, μάζευαν έρωντα στον Ψηλορείτη κ.ά., ενώ οι κοπέλες έμπαιναν μαζόχτρες και θερίστρες.
Τη δεκαετία το 1960 πάνω από 100 κάτοικοι μετανάστευσαν σε Γερμανία, Βέλγιο κ.ά. και επιστρέφοντας άλλοι έμειναν στο χωριό, ενώ αρκετοί στο Ηράκλειο κ.ά.
Η Λοχριά παρουσίασε μεγάλη πρόοδο, τα τελευταία χρόνια, λειτουργεί μεγάλο εμπορικό -βενζινάδικο, δύο επαγγελματικοί φούρνοι (παλιά υπήρχαν 25 ιδιωτικοί), όπως και 35 αλώνια, 18 μητάτα στον Ψηλορείτη. Στις καλές εποχές ήταν 18 πηγές, 55 πηγάδια, ενώ κατά καιρούς 16 καφενεία με 8 ρακίδια. Διατηρούνται στο φιλόξενο χωριό όλες οι παραδόσεις, τα ήθη και τα έθιμα από τους 15 (κατά καιρούς) οργανοπαίκτες να πρωτοστατούν στις εκδηλώσεις.
Μάλιστα ο πηδηκτός χορός τριζάλης θεωρείται Λοχριανός:
«Τριζάλης ο Λοχριανός, ρίζα του Ψηλορείτη
πολύ πανέμορφος χορός, άγνωστος στ’ άλλη Κρήτη».
Από τη Λοχριά είναι ο ιδρυτής του Χορευτικού συλλόγου «Ερωφίλη» Γιάννης Β. Κρυοβρυσανάκης.
Πρώτοι σ’ όλους τους αγώνες με 34 ηρωικά πεσόντες
Οι κάτοικοι πήραν μέρος σ’ όλους τους πολέμους για την ελευθερία της πατρίδας και στους αντιστασιακούς αγώνες από το 1912-1947, με αποτέλεσμα τη θυσία 34 παλικαριών.
Η συμμετοχή στον αντιστασιακό αγώνα κατά τη Γερμανική κατοχή, ήταν η αιτία για το Ολοκαύτωμ
α της Λοχριάς, στις 4 Μαΐου 1944.
Οι Γερμανοί αφού κύκλωσαν το χωριό, βάζοντας πολυβολεία και φρουρές, συνέλαβαν τους άντρες τους μετέφεραν στις Μοίρες και απ’ εκεί στις φυλακές της Αγιάς. Ναρκοθέτησαν όλα τα σπίτια, βάζοντας φωτιά με βενζίνη, μη αφήνοντας τίποτα όρθιο.
Τα γυναικόπαιδα έφυγαν για τα γειτονικά χωριά Άρδακτο, Πλάτανο κ.ά., ενώ επέστρεψαν στο ερειπωμένο χωριό τους το 1945.
Από τους ομήρους που συνέλαβαν τους 8 (σκότωσαν και δύο στο χωριό) μαζί με 40 ακόμη Κρητικούς, 112 Ιταλούς και 300 Εβραίους τους έβαλαν από το Ηράκλειο στο πλοίο «Δανάη ή Ταναΐς» που δέχτηκε δύο τορπίλες, μάλλον από Βρετανικό υποβρύχιο, στις 9 Ιουνίου 1944, ανοιχτά της Φολέγανδρου, παίρνοντας στο θάνατο και τους 460 ομήρους.
Μόνο στην κατοχή 22 κάτοικοι έχασαν τη ζωή τους, οι τέσσερις ήταν παιδιά του Γιάννη Κ. Κρυοβρυσανάκη και τρείς του Ηλία Κρυοβρυσανάκη.
Πριν το Ολοκαύτωμα της Λοχριάς οι κάτοικοι πήραν μέρος στις μάχες του Κουρουπητού (17-7-43) και στο Τραχήλι Ψηλορείτη (15-8-43), προξενώντας μεγάλες απώλειες στους Γερμανούς, ενώ 11 Λοχριανοί έχασαν τη ζωή τους από τη συμμετοχή τους στις δύο αυτές μάχες: Εκτός όμως από όσους έπεσαν υπέρ πατρίδας, άλλες τόσες γυναίκες-ηρωίδες επέζησαν και πάλεψαν να ξαναχτίσουν τα σπίτια τους, να σταθούν όρθιες σ’ αυτά τα δύσκολα χρόνια και να συνεχίσουν τη ζωή τους. Σ’ αυτές τις ηρωίδες αξίζει μεγάλη τιμή και ευγνωμοσύνη.
Πάνω από 1.000 οι απόγονοι του Κ.Α. Κρυοβρυσανάκη
Η
μεγαλύτερη οικογένεια είναι των Κρυοβρυσανάκηδων, που κατάγονται από την Κρύα Βρύση Αγ. Βασιλείου.
Ο Κώστας Αστρινού Μανουσάκης μαζί με τη γυναίκα του Μαρία ή Αικατερίνη και τα επτά παιδιά τους (Μαρία, Αστρινό, Νικολή, Γιώργη, Ζαχαρένια, Ελένη και Ηλία), κυνηγημένοι από τους Τούρκους έφυγαν από την Κρύα Βρύση, γύρω στο 1875 και πήγαν στη Γαύδο. Εκεί απέκτησαν το 8ο παιδί τους, το Γιάννη το 1877 ή Γαυγιωτογιάννη.Όταν ηρέμησαν τα πράγματα όλη η οικογένεια του Μανουσάκη ήρθε και εγκαταστάθηκε στη Λοχριά, τον οποίο αποκαλούσαν οι Λοχριανοί Κρυοβρυσανό-Κρυοβρυσανάκη, όχι πλέον Μανουσάκη. Αυτός απέκτησε 66 εγγόνια, 206 δισέγγονα, 420 τρισέγγονα και πάνω από 300 τετρασέγγονα, φτάνοντας σήμερα τους 1.000 και πλέον απογόνους.
Όλες οι οικογένειες της Λοχριάς έχουν συγγένεια με τους Κρυοβρυσανάκηδες.
Σύμφωνα με το Μητρώο Αρρένων της Λοχριάς οι πρώτοι που αναφέρονται είναι : Καρπουζής Στυλιανός (1848), Στεργιάκης Σήφης, Χατζηδάκης Μιχάλης και Χαριτάκης Γιάννης το 1855.
Από τις παλιές οικογένειες ήταν του Ανδρουλιδάκη, που όμως σήμερα δεν κατοικεί κανένας από την οικογένεια στη Λοχριά.
Εκκλησίες -Σχολείο
Η παλαιότερη εκκλησία του χωριού είναι η Βυζαντινή του Αγ. Νικολάου στο κέντρο του χωριού.
Ο νέος ενοριακός ναός Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης (τρίκλιτος Αγ. Αικατερίνη-Αγ. Όλγα) του 1975.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου (Κοιμητηριακή), ο Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος, Αγ. Μαρίνα (στο Κουρουπητό του Ψηλορείτη) και ο Αγ. Στυλιανός.
Οι αδελφοί από τα Πιτσίδια Όσιοι πατέρες Παρθένιος και Ευγένιος, που γιορτάζουν στις 10 Ιουλίου και έζησαν στην Ι.Μ Κουδουμά, κατάγονται από τη Λοχριά (η μητέρα τους ήταν Ανδρουλιδάκη).
Ιερείς (κατά χρονολογική σειρά): Αλυσανδράκης Κωστής και Μηνάς, Φουντουλάκης Βαγγέλης, Σταυρουλάκης Μανόλης και Τζαγκαράκης Μανόλης.
Σχολείο – Δάσκαλοι
Από το 1900-1924 οι μαθητές το
υ χωριού πήγαιναν στο σχολείο Πλατάνου, ενώ το 1924 λειτούργησε το σχολείο της Λοχριάς.
Το 1944 που κάηκε το χωριό από τους Γερμανούς, φυσικά και το σχολείο, για να ξανακτιστεί το 1945 και να χρησιμοποιηθεί μέχρι το 1958.
Τότε κτίστηκε νέο που λειτούργησε με το 2001 που συγχωνεύτηκε με του Πλατάνου έχοντας το 2012-2013 συνολικά 30 μαθητές. Οι πρώτοι μαθητές που πήγαν Γυμνάσιο πήγαιναν στην Πόμπια.
Τους περισσότερους μαθητές είχε το 1941 -42 που έφταναν τους 74 με δάσκαλο το Γιώργη Ξέκαλο. Ο πρώτος δάσκαλος του χωριού φαίνεται να ήταν ο Μιχάλης Ανδρουλάκης, ενώ διευθυντές του σχολείου για αρκετά χρόνια ήταν: Μπικάκη Όλγα (1946-52), Φρογάκης Βασίλης (1954-61), Χρηστάκης Γιάννης (1961-75), Στεφανάκης Αριστ. (1975-92), Σταυρακάκης Αριστείδης (ο δήμαρχος Κουρητών) από το 1992-98. Από τη Λοχριά κατάγονται 20 εκπαιδευτικοί, 12 στρατιωτικοί και 12 τραπεζικοί.
