Κύριε εκδότη και κυρία αρχισυντάκτρια
Συγχαρητήρια για το πρωταπριλιάτικο ευφυολόγημά σας, που αναφέρεται σε ξενάγηση στα τείχη της Φορτέτζας και στη συλλογή άγριων χόρτων, υποτίθεται από τον Σύλλογο Κατοίκων Παλιάς Πόλης και μαθητές, ως προεόρτια για τις εφετινές «Μέρες Ρεθύμνου». Μόνο που μερικές φορές η πραγματικότητα αποδεικνύεται αληθέστερη από τη φαντασία και συχνά σουρεαλιστικότερη.
Πραγματικά ο δραστήριος Σύλλογος με τον πρόεδρό του Θωμά Κρεβετζάκη προετοιμάζει τον προσεχή Μάιο ξενάγηση στη Φορτέτζα από την κατεξοχήν ερευνήτριά της Ιωάννα Στεριώτου. Προετοιμάζει επίσης την τίμησή της με σχετική εκδήλωση, στην οποία θα έχουμε την ευκαιρία να απολαύσουμε ως αντιφώνηση μια περίληψη των μελετών της για τη βενετική οχυρωματική αρχιτεκτονική και ειδικότερα για τη Φορτέτζα του Ρεθύμνου.
Υπενθυμίζω ότι πρόκειται για τη δεύτερη σχετική τιμητική εκδήλωση για το θέμα της σωτηρίας της μεσαιωνικής πόλης του Ρεθύμνου και των μνημείων της. Η πρώτη είχε πραγματοποιηθεί από τον ίδιο Σύλλογο το 2012. Είχα τότε την τιμή να προσφωνήσω τον τιμώμενο και αείμνηστο φίλο Χρήστο Μακρή, που υπήρξε και εκείνος εκ των ευεργετών της Παλιάς Πόλης, σε μια ομιλία με τον χαρακτηριστικό τίτλο «Δεν είμεθα οι Ρεθύμνιοι επιλήσμονες: μια πρώτη αποτίμηση της προσφοράς των Ν. Μουτσόπουλου, Ι. Δημακόπουλου, Ι. Στεριώτου και Χ. Μακρή στη διατήρηση της Παλιάς Πόλης του Ρεθύμνου».
Ήγγικεν λοιπόν η ώρα να τιμήσουμε τους ανθρώπους αυτούς και τους συνεργάτες τους. Υπενθυμίζω ότι το 1973 ο καθηγητής Νικόλαος Μουτσόπουλος σε συνεργασία με τους Ζέρβα, Μοροπούλου, Ροδολάκη και Γκανούλη και τους φοιτητές τους είχαν προσφέρει μια αξεπέραστη εργασία, την «Μελέτη Προστασίας και Αναδείξεως της Παλαιάς Πόλεως Ρεθύμνης», η οποία θα έπρεπε να αποτελεί πρότυπο για τους φοιτητές της αρχιτεκτονικής, τουλάχιστον του Πολυτεχνείου Κρήτης, για τη φρεσκάδα των ιδεών αλλά και για τη διαθεματικότητά της. Οπωσδήποτε το Ρέθυμνο έχει φανεί μέχρι σήμερα αχάριστο τόσο ως προς τον Νικόλαο Μουτσόπουλο, όσο και ως προς τον Ιορδάνη Δημακόπουλο και ευτυχώς δεν πράττει το ίδιο με την Ιωάννα Στεριώτου. Γιατί διδακτορικές διατριβές έχουν εκπονήσει αρκετοί Έλληνες, όμως αντίστοιχες της ποιότητας και της πληρότητας των δύο τελευταίων νομίζω καμία ελληνική πόλη δεν έχει να παρουσιάσει μέχρι σήμερα. Κι ακόμα δεν πρέπει να ξεχνούμε ότι οι δεκάδες φοιτητές του Πολυτεχνείου που δούλεψαν επί μακρόν στο Ρέθυμνο υπό τους Μουτσόπουλο-Ζέρβα προσέφεραν εθελοντικά την εργασία τους. Να σημειώσουμε επίσης ότι εργάστηκαν σ’ ένα εχθρικό περιβάλλον: ο ίδιος ο προβεβυκυίας σήμερα ηλικίας καθηγητής σε εισήγησή του στην επιστημονική συνάντηση «Προστασία και ανάπλαση της Παλιάς Πόλης» το Νοέμβριο του 1999 είχε δηλώσει πολύ κομψά ότι είχαν καταβάλει «προσπάθειες για ψυχολογική προετοιμασία του πληθυσμού να αποδεχθεί την ανάγκη προστασίας». Να σημειώσω με την ευκαιρία ότι ο Χρήστος Μακρής και ο τότε δήμαρχος Δημήτρης Αρχοντάκης (και ασφαλώς και η ομάδα του Μετσόβιου Πολυτεχνείου) είχαν υποστεί από λοιδορίες μέχρι και βιαιοπραγίες. Αλλά γι’ αυτά και για πολλά άλλα οι ενδιαφερόμενοι μπορούν να ανατρέξουν στο βιβλίο μου «370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου», το οποίο είχε την καλοσύνη και τη γενναιοδωρία να εκδώσει ο Σύλλογος Κατοίκων Παλιάς Πόλης το 2014.
Κύριε εκδότη και κυρία αρχισυντάκτρια
Για να μην καταχρώμαι τον χώρο της φιλόξενης εφημερίδας σας, θα ήθελα ύστερα από το πρωταπριλιάτικο αστείο σας να προτείνω στον πρόεδρο του Συλλόγου και φίλο Θωμά Κρεβετζάκη την τροποποίηση του προγράμματος των Ημερών Ρεθύμνου 2016 και την προσθήκη μιας ακόμη ξενάγησης, όπως ακριβώς το φανταστήκατε, με τον τίτλο «Περιήγηση στον χλωριδικό πλούτο του βενετσιάνικου φρουρίου του Ρεθύμνου». Πραγματικά δεν θα έφτανε ο συνήθης χρόνος του τριώρου για την πραγματοποίησή της και στη συνέχεια για την καθιερωμένη προβολή-συζήτηση. Σκέφτομαι μόνο πόσα θα μπορούσαμε να αναφέρουμε στους συμμετέχοντες, από πληροφορίες φυτολογικές και μυθολογικές για τις θεριεμένες πάνω στα τείχη κάπαρες (Capparis spinosa), μέχρι τα ασήμαντα και ενοχλητικά κολιτσάνια (Parietaria judaica) αλλά και τα αλλεργιογόνα περδικούλια (Pimpernela escarlata) και τις ενδημικές της Κρήτης -και δυστυχώς φαγώσιμες- πετρομαρουλίδες (Petromarula Pinnata). Και βέβαια στη βάση των δασωμένων τειχών του φρουρίου αλλά και στο εσωτερικό του θα έχουμε να τους γνωρίσουμε μια πενηντάδα τουλάχιστον βρώσιμων χόρτων, γεγονός που γνωρίζουν ήδη κάποιοι συμπολίτες, που συχνά πυκνά επιδίδονται σε συλλογή τους και στη συνέχεια στη διάνθιση του σιτηρεσίου τους.
Είμαι σίγουρος ότι τις ασθενείς βοτανολογικές μου γνώσεις θα συμπληρώσουν αν παρακληθούν οι φίλοι Μαριάννα Καλαϊτζιδάκη και Βαγγέλης Παπιομύτογλου, η πρώτη εκ των οποίων έχει συνεισφέρει και ξεναγεί ήδη στον «Βοτανικό Κήπο του Πανεπιστημίου Κρήτης» και ο δεύτερος έχει μετεξελιχθεί από εξαίρετος γραφίστας σε ακόμα καλύτερο ανώτερο ερευνητή. Ασφαλώς τη βοήθειά τους δεν θα αρνούνταν και ο Πολιτιστικός Σύλλογος Κουρουτών, που πρόσφατα μας γνώρισε τον χλωριδικό πλούτο του τόπου μας με την καταπληκτική του έκθεση και το ημερολόγιο στο Σπίτι του Πολιτισμού. Στη συνέχεια θα μπορούσαμε να προτείνουμε στην Υπεύθυνη Πρασίνου του Ρεθύμνου Πέπη Μαμαλάκη την έκδοση του σχετικού καταλόγου της ξενάγησης, ώστε ο φυτολογικός πλούτος των τειχών να γίνει κτήμα εσαεί των Ρεθεμνιωτών, στην υποθετική αλλά απίθανη περίπτωση που η εκπονημένη από το 2011 μελέτη αποκατάστασής τους (χρηματοδοτημένη από τον Δήμο Ρεθύμνης και το Λιμενικό Ταμείο) τύχει εφαρμογής.
Τελειώνοντας, και αφήνοντας στην άκρη τη φαντασία μας για να επανέλθουμε στη θλιβερή πραγματικότητα, θα πρέπει να τονίσουμε ότι από την οικοδόμησή του την περίοδο 1573-1588 το τείχος της Φορτέτζας δεν έχει δεχτεί εργασίες συντήρησης, πέραν εκείνων της επισκευής των ρηγμάτων που δημιουργήθηκαν μετά την πολιορκία του έτους 1646, της τροποποίησης της ανωδομής (parapetto) επάνω από την κεντρική ανατολική πύλη επί Οθωμανικής κατοχής και της αποκατάστασης τμήματος του δυτικού τείχους που είχε ανατιναχθεί από τα αποχωρούντα γερμανικά στρατεύματα το 1944. Από τα ύστερα χρόνια της οθωμανικής κατοχής τα τείχη ήδη είχαν αφεθεί στην τύχη τους, ώστε σε πρώιμες φωτογραφίες της περιόδου της Κρητικής Πολιτείας να εμφανίζονται επάνω τους κάποιες συστάδες βλάστησης. Αργότερα κατά περιόδους και με ελάχιστες πιστώσεις πραγματοποιούνταν περιορισμένες εργασίες αρμολόγησης με απλές τσιμεντοκονίες. Έτσι τα φυτά μπόρεσαν αρχικά να ριζώσουν στους μικροσκοπικούς αρμούς μεταξύ των ορθογώνιων δόμων, οι οποίοι γεμίζουν με το χώμα που μεταφέρουν οι πολύ συχνοί στο Ρέθυμνο νότιοι άνεμοι (θυμηθείτε εκείνους της περασμένης εβδομάδας…). Έτσι στη συνέχεια αναπτύχθηκαν, διαρρηγνύοντας την πέτρα. Σήμερα τα φυτά έχουν μεγαλώσει σημαντικά, παρουσιάζοντας κατά την αυξητική περίοδο του τέλους κάθε άνοιξης εικόνα μικροσκοπικών «δασών». Με τη σειρά τους οι ρίζες των φυτών έχουν αυξηθεί, διευρύνοντας σημαντικά τα κενά μεταξύ των αγκωναριών. Η καθυστέρηση εφαρμογής της υπάρχουσας μελέτης είναι φανερό ακόμη ότι δημιουργεί κινδύνους διεύρυνσης των ρωγμών, οι οποίες δεν θα είναι πια επανορθώσιμες με απλές αρμολογήσεις αλλά θα απαιτήσουν την αντικατάσταση των ρηγματωμένων δόμων…
* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι Σχολικός Σύμβουλος-Συγγραφέας