Από τους προδρόμους της τουριστικής ανάπτυξης πριν γίνουν οι μεγάλες και τόσο ριψοκίνδυνες παρεμβάσεις ήταν ο Δημήτριος Δαφέρμος και ο Μάρκος Γιουμπάκης που μαζί με τον Μιχάλη Τζεκάκη κυκλοφόρησαν έναν ακόμα πρωτόλειο τουριστικό οδηγό. Είχε όμως όλα τα στοιχεία που εξυπηρετούσαν τον επισκέπτη της εποχής και για μας πολύτιμα στοιχεία για να έχουμε μια πλήρη εικόνα εκείνου του Ρεθύμνου που ξεθωριάζει πια και από τις μνήμες.
Ο Δημήτρης Δαφέρμος, ο σπουδαίος Ρεθεμνιώτης καθηγητής με την πολυσήμαντη δράση, ήταν και ιδρυτής του Τουριστικού Συνδέσμου «Το Αρκάδι», του οποίου διετέλεσε πρόεδρος και πρωτοστάτησε στην Τουριστική προβολή του τόπου, με δημοσιεύματα, ραδιοφωνικές ομιλίες και με την έκδοση πρόχειρου Τουριστικού Οδηγού το 1961.
Πως ήταν όμως τότε το Ρέθυμνο;
Από οδοιπορικά δημοσιογράφων της εποχής, από το 1900 δηλαδή και μέχρι το 1940 η κατάσταση της ενδοχώρας δεν είναι και η καλύτερη.
Από έλλειψη οδοποιίας γίνονται και μεγάλα συλλαλητήρια κυρίως από κατοίκους του ορεινού Μυλοποτάμου.
Ύδρευση, αποχέτευση είναι επίσης σε τραγική μοίρα.
Κι όμως από εκείνες τις τριτοκοσμικές εικόνες φαίνεται πως μαγεύτηκαν και σύγχρονοι περιηγητές όπως ο Γιαν.
Ποιος ήταν αυτός;
Το ίδιο είχε αναρωτηθεί και ο κ. Μπάμπης Πραματευτάκης όταν είχε υποδεχθεί το Γιάν σε μια εκπομπή του τότε που ήταν υπεύθυνος του ελληνικού προγράμματος στη ραδιοφωνία της Βαυαρίας. Αναφερόμαστε στη δεκαετία του 60.
Το είχε εντυπωσιάσει η αντίδραση του Γερμανού, όταν του δήλωσε τον τόπο καταγωγής του. Κι άρχισε τότε ο Γιάν, που ήταν ηλικιωμένος πια εκείνη την εποχή, να του μιλά για το Ρέθυμνο και να του περιγράφει πρόσωπα και καταστάσεις σαν να ζούσε πάντα στην πόλη μας
Με την κουβέντα ξετυλίχτηκε το κουβάρι και λύθηκε κάθε μυστήριο
Ο Γιάν επισκεπτόταν το Ρέθυμνο από το 1900. Ένοιωθε πολύ όμορφα να κάθεται στον Πλάτανο με τους άλλους και να ακούει ατέλειωτες αφηγήσεις από το παρελθόν. Άλλοτε πάλι να διασκεδάζει με τους τσακωμούς των θαμώνων για τα πολιτικά.
Πόσες ρακές δεν είχε κατεβάσει κι ο ίδιος στους γύρους που έκανε η παρέα για να μη μείνει κανένας απέξω από την υποχρέωση του κεράσματος.
«Ένας τσίγαρος δρόμο»
Για τις περιηγήσεις του στην ενδοχώρα έπαιρνε πάντα αγωγιάτη. Κάποιες φορές όμως τον κούραζε η απόσταση και η ακινησία πάνω στο μουλάρι οπότε ρωτούσε τον αγωγιάτη;
– Έχουμε δρόμο ακόμα;
– Μπα απαντούσε αυτός. Ένα τσίγαρο δρόμο έχουμε ακόμα και φτάσαμε.
Μόνο που αυτός ο τσίγαρος δεν έλεγε να τελειώσει.
Κάποτε ο Γιάν νυχτώθηκε σε ένα χωριό. Είχε ξεχαστεί στο καφενείο κι όταν άδειασε ο τόπος για να πάει καθένας σπίτι του αυτός έμεινε να αναρωτιέται που να περάσει τη νύχτα.
– Γι’ αυτό στενοχωριέσαι; του είπε ο καφετζής με χαμόγελο.
Και πριν προλάβει ο Γιάν να απαντήσει, ο φιλόξενος Ρεθεμνιώτης ορεσίβιος είχε βγάλει την πόρτα του καφενείου από τους μεντεσέδες και την άπλωσε σε τρεις καρέκλες.
Αμέσως μετά έβγαλε από ένα σεντούκι κάτι σκεπάσματα και είπε στον έκπληκτο Γιάν
– Θέσε τώρα να ξεκουραστείς κι αύριο βλέπουμε.
Δεν ήταν όμως μόνο οι εικόνες φιλοξενίας σαν κι αυτή που έζησε ο λάτρης του Ρεθύμνου Γερμανός.
Μια άλλη φορά ήταν καλεσμένος σε γάμο. Προσπαθώντας να ακολουθεί τους άλλους στις υποχρεώσεις του ως φιλοξενούμενος, άρχισε να ψάχνει το γαμπρό. Μα δεν έβλεπε πουθενά κανένα λαμπροστολισμένο παλικάρι στην ηλικία, που υπολόγιζε, κρίνοντας από την ηλικία της νύφης.
Κάποια στιγμή έβαλε τη ντροπή στην άκρη και πλησιάζοντας μια παρέα πολύ ηλικιωμένων που περιστοιχίζονταν από παιδιά κι εγγόνια ζήτησε να του δείξουν το γαμπρό για να του ευχηθεί.
Και κείνοι με μια κίνηση του έδειξαν τον …γεροντότερο από όλους που καμάρωνε και έδειχνε μάλιστα να ανυπομονεί για την πρώτη του συνάντηση με τη νύφη!!!
Εκτός από το Γιάν κι ένας ακόμα Γερμανός ήταν λάτρης του Ρεθύμνου. Ο Έρνεστ Μπούργκερ, ο διεθνούς φήμης πιανίστας ήταν από τους πιο τακτικούς επισκέπτες του Ρεθύμνου τη δεκαετία του 60.
Τα έφερε μάλιστα η τύχη να είναι και ο πρώτος σολίστ στην πρώτη συναυλία της Συμφωνικής Ορχήστρας Ρεθύμνου όταν αυτή ανασυγκροτήθηκε το 1993.
Οι πρώτες απόπειρες
Από το 1965 αρχίζουν οι πρώτες κινήσεις για τη μεγάλη απόπειρα με την ίδρυση τουριστικής εταιρίας.
Μας άφησε παρακαταθήκη τις μνήμες του από εκείνη την περίοδο ο αξέχαστος δήμαρχος και υπέρμαχος της τουριστικής ανάπτυξης Δημήτρης Αρχοντάκης.
«Ο Ρεθεμνιώτικος Τουρισμός μας είχε πει, δεν ήρθε ουρανοκατέβατος, δεν ξεκίνησε από πάνω προς τα κάτω αλλά από τη λαϊκή βάση και προχώρησε προς τα πάνω. Στις συσκέψεις αυτές, στις οποίες λήφθηκε η θεμελιακή απόφαση για τον αποπροσανατολισμό των οικονομικών δραστηριοτήτων και των προσδοκιών της πόλης προς τον Τουρισμό, δεν συμμετείχαν, κεφαλαιούχοι, αλλά απλοί επαγγελματίες, οι εστιάτορες, τα μέλη του Εργατοϋπαλληλικού Κέντρου, οι επιστημονικοί Σύλλογοι κλπ και ακολούθησαν πάλι απλοί ιδιώτες, πολλοί από τους οποίους στην συνέχεια, με την έμπνευση, το μεράκι και την αξιοσύνη τους, αναδείχτηκαν σε κεφαλαιούχους.
Αξίζει ακόμη να παρατηρηθεί ότι το αρχικό πλαίσιο των στόχων, που προσδιορίστηκε στη βασική εκείνη απόφαση και που στην ουσία είναι το πρώτο Τουριστικό Πρόγραμμα της πόλης, παρά την απειρία όλων μας, τότε, έπιασε σωστά τα πλείστα από τα θέματα, που ήταν τότε βασικά και τα ονομάσαμε, «τουριστική υποδομή πρώτης γενιάς». Ακόμη σπουδαιότερο όμως είναι το γεγονός ότι το πρόγραμμα αυτό είχε την καλή τύχη τα αμέσως επόμενα χρόνια να εκτελεστεί στο σύνολό του, σχεδόν, και να στηρίξει και πρακτικά και ψυχολογικά την επιχειρούμενη στροφή προς τον τουρισμό. Συγκεκριμένα με τη σειρά που αναφέρονται στο Πρακτικό.
Κατασκευάστηκε ο «Λαβύρινθος», η πρώτη οργανωμένη πλαζ της Κρήτης, και έπαιξε σοβαρό ρόλο στα πρώτα βήματα του Ρεθεμνιώτικου Τουρισμού. (Άλλο τώρα, αν στην εποχή μας δεν έχει πια κανένα λόγο ύπαρξης εκεί, αντίθετα βλάπτει και πρόκειται να κατεδαφιστεί).
Η Φορτέτζα, που άνηκε σε διάφορους δημόσιους Φορείς (ΕΟΤ, ΥΠΠΟ κλπ.), αλλά και σε ιδιώτες, που είχαν οικόπεδα από τα ανταλλάξιμα αποκτήθηκε από τον Δήμο εν μέρει με παραχώρηση και εν μέρει με εξαγορά και έγιναν πολύ σοβαρές αναστηλωτικές παρεμβάσεις, που ακόμη συνεχίζονται και θα συνεχίζονται για πολλά χρόνια.
Η Παλιά Πόλη παρά τις οξύτατες αντιδράσεις των κατοίκων που δεν πίστευαν στις αναπτυξιακές προοπτικές της, που όπως δεν πιστεύουν σήμερα, δικαιολογημένα, στις οικιστικές δυνατότητές της, μπλοκαρίστηκε και προωθήθηκε, αναγκαστικά με σκληρά μέτρα, όπως η απαγόρευση κάθε δόμησης για δυο χρόνια, η Μελέτη και ανάδειξή της. Σήμερα δικαιώνονται όλοι όσοι πίστεψαν στο μέλλον της, τουριστικό και πολιτιστικό.
Οι ιδιωτικές πρωτοβουλίες, που εκδηλώθηκαν μετά την ευρύτερη διάδοση και αποδοχή της ιδέας για τουριστική ανάπτυξη του Ρεθύμνου, βοηθήθηκαν όλες στο μέτρο του δυνατού, όπως θα αναφερθεί παρακάτω.
Εκτυπώθηκε το πρώτο prospectus του νομού, στο πνεύμα και με τις γνώσεις της εποχής, που το κείμενό του έγραψε ο υποφαινόμενος και το προλόγισε ο τότε Νομάρχης. Για το εξώφυλλο του φέραμε φωτογράφο από την Αθήνα και τράβηξε την οδό Θεσσαλονίκης τότε, τώρα Αραμπατζόγλου, με τα κιόσκια και τον Γιάννη Χαντουμάκη. Το φυλλάδιο αυτό το στείλαμε παντού, όπου νομίζαμε, και ένα ή δύο αντίτυπα σώζονται στο προσωπικό του αρχείο.
Περιλήφθηκε το Ρέθυμνο στα διαφημιστικά προγράμματα του ΕΟΤ.
Ιδρύθηκε «Σταθμός Τουριστικής Αστυνομίας».
Ιδρύθηκε Γραφείο Τουριστικών Πληροφοριών, όχι στο Δημαρχιακό Μέγαρο, αλλά σε αυτοτελές λυόμενο, που τοποθετήθηκε στην πλατεία Ιερολοχιτών. Το κιόσκι αυτό είχε κατασκευαστεί από τον ΕΟΤ ως πιλοτικό, για να γίνουν όμοια σε όλες τις πρωτεύουσες των νομών της χώρας, αλλά το πρόγραμμα αυτό δεν προχώρησε και το μοναδικό αυτό χαρίστηκε στον πρώτο που το ζήτησε, που ήταν ο Δήμος Βόλου.
Κατά τύχη το έμαθα μια μέρα που ήμουν στον ΕΟΤ και το άρπαξα κυριολεκτικά στον αέρα. Το φορτηγό στο οποίο ήταν φορτωμένο, αντί να ξεκινήσει για το Βόλο, κατηφόρισε στον Πειραιά με εμένα στη θέση του συνοδηγού.
Αυτό το γραφείο πλαισιώθηκε από τον μακαρίτη Κώστα Παλιεράκη, ένα πραγματικό πρωτοπόρο της τουριστικής ιδέας, που αμειβόταν με ψιχία ή, στις καλές περιόδους, με μεροκάματο οδοκαθαριστή.
Οι ανωτέρω προσπάθειες κατευθύνθηκαν επίμονα και προς την Νομαρχία Ρεθύμνης, με περισσότερη ή λιγότερη επιτυχία ανάλογα με το ποιος προΐστατο εκεί. Σε μια φάση, λίγο αργότερα, η Νομαρχία αποδέχτηκε τις εισηγήσεις του Δήμου και αμέσως ζητήθηκε από τον Δήμο η ενίσχυση του Γενικού Γραμματέα του ΕΟΤ για το αντίστοιχο πρόγραμμα.
Με τέτοια έγγραφα και υπομνήματα του Δήμου βομβαρδιζόταν οι υπηρεσίες, ΕΟΤ, Υπουργεία κλπ., ώστε σιγά – σιγά δημιουργήθηκε η γενικότερη αίσθηση ότι το Ρέθυμνο και θέλει και μπορεί να αναπτύξει τον Τουρισμό.
Τουρισμός – Ο ρόλος των ξενοδοχειακών επιχειρήσεων
Όσο κι αν φαίνεται σήμερα παράξενο, ο Λαβύρινθος έπαιξε σημαντικό ρόλο εκείνη την εποχή τόσο από λειτουργική όσο και από ψυχολογική άποψη για την ανάπτυξη του τουρισμού στην πόλη μας.
Πρέπει ακόμα να αναφερθεί ότι ανάμεσα στα Δημοτικά έργα τουριστικής υποδομής, που συγκροτούσαν το Πρόγραμμα αυτό περιλαμβανόταν κι ένα ιδιωτικό. Ο Δήμος ζητούσε να προωθηθεί μια τουλάχιστον μεγάλη ξενοδοχειακή Μονάδα, για να κάμει το Ρέθυμνο την είσοδό του μ’ αυτήν στην διεθνή τουριστική αγορά…
Αυτά αναφέρει σε εκτενή του δημοσιεύματα ο αξέχαστος δήμαρχος και ξυπνά άλλες μνήμες.
Από τους πρώτους που αγκάλιασαν με θέρμη την ιδέα της ίδρυσης μιας μεγάλης ξενοδοχειακής μονάδας που θα έδινε ώθηση στη διεκδίκηση ποιοτικού τουρισμού ήταν ο Γιάννης Χαλκιαδάκης, ο Νίκος και ο Τάκης Δασκαλαντωνάκης, ο Μανόλης Ζωνουδάκης, ο Νίκος και ο Μανόλης Μπιρλιράκης, ο Μάρκος Πολιουδάκης, (συγγνώμη για κείνους που παραλείπει ο νους όχι με πρόθεση φυσικά).
Εκεί στη γρότα της Χατζηγρηγόρη που στεγάζονταν κάποτε τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» έπεσαν οι πρώτες υπογραφές και πήραν όλοι αυτοί οι φιλοπρόοδοι Ρεθεμνιώτες το μεγάλο ρίσκο θέτοντας σε μεγάλο κίνδυνο τις περιουσίες τους.
Όταν ο τότε υπουργός Μπαλόπουλος έλαβε το υπόμνημα για χορήγηση δανείου, οι προσωπικές περιουσίες που να φτάσουν για ένα τόσο μεγάλο εγχείρημα το πρώτο πράγμα που ζήτησε ήταν να μελετήσει τους …φακέλους των αιτούντων.
Είδε ο άνθρωπος κι έφριξε… Καλέ τι ήταν όλοι τούτοι; Η εθνοσωτήριος κυβέρνησις θα ενίσχυε δυνάμεις που μια ζωή ήταν απέναντι στο καθεστώς και μάλιστα είχαν υποστεί διώξεις γι’ αυτό;
Στα σκουπίδια λοιπόν το αίτημά τους. Στα σκουπίδια. Ακούς εκεί να θέλουν και δάνεια οι εχθροί της πατρίδος.
Εκεί τώρα φάνηκε η αποφασιστικότητα του Δημήτρη Αρχοντάκη. Σε μια στιγμή που άφριζε κυριολεκτικά ο υπουργός εκείνος με το θείο του χάρισμα να φέρνει τον συνομιλητή του εν αδίκω κι ας είχε τα χίλια δίκια του κόσμου, τον έπεισε να δώσει τα δάνεια. Κι όχι μόνο αυτό ύστερα από σοβαρή προεργασία στην Αθήνα, πήγε στο Ηράκλειο όπου είχε κατέβει ο Γενικός Γραμματέας του ΕΟΤ για την προώθηση των τοπικών θεμάτων, τον απήγαγε κυριολεκτικά με το αυτοκίνητό μου, γιατί παρά τις πιέσεις του οι Ηρακλειώτες δεν είχαν βάλει στο Πρόγραμμα επίσκεψης το Ρέθυμνο, και τον έφερε στον Αδελιανό Κάμπο. Έτσι προωθήθηκαν άμεσα τρεις ξενοδοχειακές Μονάδες, η «El Greco», το «Ρίθυμνα» και το «Μπράσκος». Την ίδια περίπου περίοδο προχώρησαν με δικές τους δυνάμεις και το «Ιδαίον» και του Βαλαρή».
Έτσι με δυο μεγάλες παραθεριστικές μονάδες έξω και τρεις μικρότερες αστικές ο προγραμματισμός του Δήμου υπερκεράστηκε και το Ρέθυμνο έκανε μια ποσοτικά ικανοποιητική αλλά ποιοτικά πάρα πολύ δυναμική είσοδο στη διεθνή τουριστική αγορά. Οι πρωτοπόροι Ρεθεμνιώτες επιχειρηματίες είχαν κάμει το θαύμα τους.
Εκείνη την περίοδο ο ΕΟΤ έβγαλε ένα πρόγραμμα για τη δημιουργία Τουριστικών Δωματίων σε όλους τους Νομούς της χώρας, με την επισκευή και τον εξοπλισμό υπάρχοντων δωματίων σε ιδιωτικά σπίτια. Το Πρόγραμμα αυτό παρουσίαζε μια πολύ καλή ευκαιρία για μια ευρύτερη διάχυση του τουριστικού εισοδήματος σε ένα μεγάλο αριθμό οικογενειών της πόλης.
Ο Αρχοντάκης άρπαξε την ευκαιρία, ανέλαβε τον χειρισμό του προγράμματος αυτού για όλον τον νομό και έκαμε τις σχετικές διακηρύξεις για την υποβολή αιτήσεων δανειοδότησης. Όμως, την ημέρα που έληξε η προθεσμία είχαν κατατεθεί αιτήσεις για 15 περίπου δωμάτια μόνο, γεγονός απογοητευτικό, που ανέτρεπε όλο το σκεπτικό του θέματος.
Ύστερα απ’ αυτό, ο δήμαρχος συγκάλεσε στο αλσύλλιο της Σχολής Χωροφυλακής τότε μια ανοικτή συγκέντρωση όλων των Συλλόγων και Σωματείων της πόλης και μεγάλου αριθμού δημοτών, τους μίλησε επί μια ώρα και κατάφερε να αυξηθούν οι αιτήσεις για 412, κλίνες συνολικά. Έτσι χρειάστηκε να πάρουμε και τα αδιάθετα υπόλοιπα από κάποιους νομούς της χώρας, για να καλύψουμε τη ζήτηση.
Έτσι δημιουργήθηκε η υποδομή που επιτρέπει σήμερα σε αρκετές οικογένειες να έχουν εξασφαλίσει ένα τουριστικό εισόδημα καθόλου ευκαταφρόνητο.
Η ίδια κοινωνική αντίληψη κυριάρχησε και στο θέμα των χώρων εστιάσεως και αναψυχής. Όταν ο ΕΟΤ ζήτησε από τον Αρχοντάκη πρόταση για να δανειοδοτήσει ένα σύγχρονο χώρο, εκείνος κάλεσε τον Σύλλογο Εστιατόρων και τους πρότεινε να αναλάβουν κάποιοι την κατασκευή και ίδρυση ενός μεγάλου εστιατορίου στη παραλία, αγοράζοντας και διασκευάζοντας 2 ή 3 συνεχόμενα κτίσματα, με ευνοϊκό δάνειο και επιδότηση.
Εκείνοι και με το δίκιο τους δεν ανταποκρίθηκαν. Δεν ήταν εύκολο εκείνες τις εποχές να θέτεις σε κίνδυνο τα κεκτημένα σου κυνηγώντας το όνειρο.
Έτσι η πρόταση προχώρησε ως δημοτικό έργο κι έγινε το «Δελφίνι» που ήταν για την εποχή του χώρος εστίασης από τους φημισμένους της Κρήτης.
Πηγές:
Δημήτρη Αρχοντάκη: Η ιστορία του Ρεθεμνιώτικου τουρισμού
Εύας Λαδιά: Και εγένετο τουρισμός (ντοκιμαντέρ) (2005)
Μαρτυρίες: Μπάμπη Πραματευτάκη, Γιάννη Χαλκιαδάκη και Μάρκου Πολιουδάκη στην Εύα Λαδιά