Εντελώς τυχαία βρήκα στα χαρτιά μου ένα παλιό μου κείμενο, έτοιμο για δημοσίευση, δεν θυμάμαι όμως αν το δημοσίευσα κάπου. Είναι γραμμένο σε γραφομηχανή, άρα γράφηκε πριν τη γενίκευση των Η/Υ, δηλαδή κάπου στη δεκαετία του 1980. Το μεταφέρω εδώ αυτούσιο, όπως το είχα γράψει τότε:
Στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνης υπάρχει τόμος του Αγγλικού Υπουργείου Εξωτερικών με τίτλο «CORRESPONDENCE RESPECTING THE DISTURBANCES IN CRETE 1866-1867», δηλαδή «Αλληλογραφία σχετική με τις ταραχές στην Κρήτη 1866-67». Σ’ αυτόν περιέχονται έγγραφα της Αγγλικής Διπλωματίας σχετικά με την επανάσταση του 1866. Απ’ αυτά επέλεξα μέρος μιας αναφοράς του Υποπρόξενου της Αγγλίας στο Ρέθυμνο Γεωργ. Καλοκαιρινού προς τον Πρόξενο της Αγγλίας C.H. Dickson που αναφέρεται στα γεγονότα του Αρκαδιού. Η αναφορά έχει βέβαια μια αμεσότητα σε σχέση με τα γεγονότα, αφού τη χωρίζουν μόλις πέντε μέρες από την ολοκαύτωση, όμως δεν μπορεί να θεωρηθεί απόλυτα έγκυρη, αφού στηρίζεται σε μη διασταυρωμένες πληροφορίες. Εν πάση περιπτώσει θεώρησα χρήσιμη τη δημοσίευσή της, αφού απ’ ό,τι γνωρίζω δημοσιεύεται για πρώτη φορά σε μετάφραση και είναι άγνωστη στους μη ιστορικούς. Η μετάφραση είναι δική μου.
Το Έγγραφο
Ο Υποπρόξενος Καλοκαιρινός προς τον Πρόξενο Dickson
Ρέθυμνο 4 Νοεμβρίου 1866
Κύριε,
(…) Στις 5 τρέχοντος μηνός αποβιβάσθηκε ο νέος Διοικητής Σαντίκ Μπέης. Στις 6 έφτασε ο Μούσταφά Πασάς με 5000 έως 6000 στρατιώτες, οι οποίοι κατέλυσαν σε τζαμιά και αποθήκες. Από τα μεσάνυχτα της 7ης μέχρι το πρωί της 8ης τακτικός και άτακτος στρατός μετακινήθηκε περίπου 12 μίλια με κατεύθυνση προς το Αρκάδι όπου, καθώς λέγεται, υπήρχαν 400 επαναστάτες και 300 γυναικόπαιδα.
Ο αρχηγός τους Κορωναίος απουσίαζε στη Μονή Ασωμάτων προκειμένου να προδιαθέσει και προετοιμάσει τους Χριστιανούς για άμυνα απέναντι στους Τούρκους τους οποίους περίμεναν μετά την είδηση της άφιξης του Μουσταφά Πασά στο Ρέθυμνο.
Στη μάχη που άρχισε στο Αρκάδι αυτοί οι λίγοι επαναστάτες αμύνθηκαν ηρωικά και με μεγάλο πείσμα καθ’ όλη τη διάρκεια της ημέρας της 8ης Νοεμβρίου. Το απόγευμα της ίδιας μέρας ο Μουσταφά Πασάς ζήτησε ενισχύσεις και δύο μεγάλα κανόνια από το Ρέθυμνο. Τα κανόνια έφτασαν σύντομα μέσω θαλάσσης στην πλησιέστερη προς το Μοναστήρι ακτή προκειμένου να μεταφερθούν από εκεί στο πεδίο της μάχης. Όλοι οι Τούρκοι του Ρεθύμνου που μπορούσαν να φέρουν όπλα κλήθηκαν να βοηθήσουν τον τακτικό στρατό.
Το πρωί της 9ης η μάχη ξανάρχισε με μεγαλύτερη μανία και ύστερα από περισσότερες από 1000 βολές ο δυτικός τοίχος του μοναστηριού ερειπώθηκε και η Πύλη γκρεμίστηκε επιτρέποντας την είσοδο στους Τούρκους. Σ’ αυτή τη φάση οι Χριστιανοί σκότωσαν όσους περισσότερους μπορούσαν πυροβολώντας από τις πολεμίστρες. Ξαφνικά δόθηκε φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και μεγάλο μέρος του Μοναστηριού τινάχτηκε στον αέρα. Οι Τούρκοι που είχαν μπει στο Μοναστήρι χάθηκαν, καθώς και όλοι οι Χριστιανοί με τις οικογένειές τους. Ακόμα χάθηκαν και 30 μοναχοί. Ο Ηγούμενος με τ’ όνομα Γαβριήλ στην απελπισία του αυτοπυροβολήθηκε με μια πιστόλα. Σαράντα τρεις άνδρες και εξήντα πέντε γυναικόπαιδα που ήταν σκορπισμένοι σε διάφορα σημεία της Μονής διασώθηκαν. Ήταν αξιοθρήνητοι στη συμφορά τους και στη δυστυχία τους. Καταριόταν την κακή τους τύχη που δεν τους επέτρεψε να έχουν την ίδια μοίρα μ’ αυτούς που χάθηκαν. Αρκετοί απ’ αυτούς ήταν τραυματισμένοι. Οι σαράντα αιχμάλωτοι μεταξύ των οποίων ήταν και τρεις ιερωμένοι, μετά από τρεις μέρες μεταφέρθηκαν στην πόλη του Ρεθύμνου δεμένοι με σχοινιά και σε άσχημη κατάσταση ρίχτηκαν στη φυλακή. Τα γυναικόπαιδα, στην ίδια κατάσταση, συγκεντρώθηκαν στην εκκλησία του Ρεθύμνου κάτω από αυστηρή επιτήρηση.
Μερικοί Χριστιανοί που βρέθηκαν εκεί υποχρεώθηκαν, ανάλογα με τις δυνάμεις τους, να προσφέρουν σ’ αυτούς τους δυστυχείς και γυμνούς, ρούχα και λοιπές προμήθειες. Πέραν αυτού ο τοπικός Διοικητής ύστερα από διαταγή, καθώς λέγεται, του Μουσταφά Πασά, διέταξε να μοιραστούν σ’ αυτούς τροφή, ρούχα και κουβέρτες. Όλοι οι Χριστιανοί και Τούρκοι έμειναν κατάπληκτοι από την αποφασιστικότητα και την επιμονή με την οποία μια χούφτα γενναίοι Χριστιανοί πολέμησαν απέναντι σ’ έναν τόσο ισχυρό και πολυπληθή στρατό, προσθέτοντας συνάμα πως ποτέ δεν θυμούνται να έγινε τέτοια μάχη στην Κρήτη.
Οι απώλειες των Χριστιανών υπολογίζονται σε 350 νεκρούς, στους οποίους περιλαμβάνονται 200 γυναικόπαιδα και των Τούρκων 400 με 500 νεκρούς και πολλούς περισσότερους τραυματίες. Πάνω από το μισό Μοναστήρι ερειπώθηκε. Ο Ιερός Ναός καταστράφηκε. Οι Τούρκοι λεηλάτησαν ολοκληρωτικά το Μοναστήρι. Τα γειτονικά χωριά, λέγεται ότι πυρπολήθηκαν.
Ο Μουσταφά Πασάς με τον στρατό του βρίσκεται στο χωριό Μέση κοντά στο Αρκάδι. Έγραψε, όπως λένε, στις επαρχίες Μυλοποτάμου, Αμαρίου και Αγίου Βασιλείου, να προσκυνήσουν διότι αν δεν το πράξουν θα τους χτυπήσει. Μέχρι αυτή τη στιγμή δεν έχει γνωσθεί η απάντησή τους.
Χθες κυκλοφορούσε η φήμη ότι το Αμάρι θα προσκυνήσει καθώς και το ανατολικό μέρος της επαρχίας Ρεθύμνης. Σήμερα, λένε, ότι μόνο το μισό Αμάρι δέχθηκε να παραδοθεί και ότι ο Μουσταφά Πασάς ξεκίνησε εναντίον του Μυλοποτάμου. (…)
Γ. Καλοκαιρινός
* Ο Γιάννη Ζ. Παπιομύτογλου είναι π. διευθυντής της Δ.Κ. Βιβλιοθήκης Ρεθύμνης
