Νέα στοιχεία για το ματωμένο χρονικό της Κρύας Βρύσης

Συγκλονιστικά στοιχεία φέρνει στο φως η ιστορική έρευνα γύρω από τα Ολοκαυτώματα. Ο σπόρος που έριξε ο Σπύρος Μαρνιέρος έπεσε σε πρόσφορο έδαφος. Κι εκεί που θεωρείται ολοκληρωμένη η έρευνα, κάποιο νέο στοιχείο αποδεικνύει ότι υπάρχει ακόμα υλικό που με υπομονή θα δει κάποτε το φως της δημοσιότητας.

Φέτος το επίκεντρο του εορτασμού ήταν η Κρύα Βρύση ένα από τα ιστορικά χωριά.

Για το χωριό ο σύλλογος έχει εκδώσει μια σημαντική έκδοση με έγκριτες υπογραφές στην οποία κατέθεσε «ψυχή» ο φιλόλογος κ. Γιώργης Μαυροτσουπάκης. Πρόκειται για το γιο ενός ακόμα ήρωα που με την ομάδα του λειτουργούσαν το παράνομο ραδιόφωνο. Τον βλέπουμε στην ταινία «Ελεγεία Ηρώων – Κρύα Βρύση» να μας αφηγείται τα γεγονότα.

Στην ταινία επίσης ένας υπέροχος Κρυοβρυσανός ο Αλέξανδρος Λεβεντάκης μας είχε πει ότι οι ναζί πήγαν «συστημένοι» στο χωριό. Ζητούσαν συγκεκριμένα πρόσωπα. Αυτό και πολλά άλλα επιβεβαιώνεται από το παρακάτω έγγραφο. Είναι από Γερμανικό αρχείο, αναφέρεται στη δίκη υπαιτίων και μας το παραχώρησε ο κ. Γιώργος Μαυροτσουπάκης, που το διατηρεί στο αρχείο του μαζί με πολλά ακόμα σημαντικά ντοκουμέντα. Και τον ευχαριστούμε θερμά για την ευκαιρία που δίνει εκτός από εμάς και στους αναγνώστες μας να ζήσουν μια άγνωστη εντελώς πλευρά του δράματος στην Κρύα Βρύση στις 22 Αυγούστου 1944. Το σημαντικό αυτό έγγραφο αναφέρει τα εξής:

Η Κρύα Βρύση είναι ένα χωριό του δήμου Αγίου Βασιλείου στα νότια της Κρήτης, με περίπου 80 κατοίκους. Από το 1998 συγκαταλέγεται στους τόπους μαρτυρίου σύμφωνα με το προεδρικό διάταγμα 399/1998.

Εκεί, στις 22 Αυγούστου του 1944 δολοφονήθηκαν πάνω από 30 άνθρωποι.

Η Κρύα Βρύση είναι προσβάσιμη από το Ρέθυμνο μέσω Σπηλίου με κατεύθυνση την Αγία Γαλήνη και υπάρχει διακλάδωση στη Νέα Κρύα Βρύση. (42 χλμ.)

Λίγο πριν την αποχώρηση της πλειοψηφίας των γερμανικών στρατευμάτων και την οπισθοχώρηση των υπολοίπων στρατιωτών στην περιοχή «οχυρό Κρήτη», στη δυτικότερη πλευρά του νησιού, ο διορισμένος στρατηγός Φρίντριχ Γουιλιέλμος Μύλερ, της στρατιωτικής διοίκησης της κατειλημμένης Κρήτης, εξέδωσε στις 14 Αυγούστου 1944, μετά από πολυάριθμες επιθέσεις (από την πλευρά των Ελλήνων) στις γερμανικές θέσεις, μια διαταγή με σκληρά μέτρα αντιποίνων:

Με σκληρή δουλειά από την πλευρά της Μεραρχίας, θα έπρεπε να επιβληθεί η θέληση των κατακτητών στον ελληνικό λαό και ταυτόχρονα να καταστεί σαφές, ότι η Βέρμαχτ είναι σε θέση να επιβάλλει τη δύναμή της σε ολόκληρη την Κρήτη (Xylander σελ.125).

Τα Ανώγεια είχαν ήδη καταστραφεί ολοσχερώς την προηγούμενη μέρα.

Βασιζόμενοι στην παραπάνω διαταγή, στρατιώτες του 10^ου λόχου του 733 τάγματος πεζικού, της 133 μεραρχίας, με επικεφαλής τον ανθυπολοχαγό Μάρτιν Κέλερ, μετακινήθηκαν στο χωριό Κρύα Βρύση, συγκέντρωσαν τους κατοίκους και έπειτα επέλεξαν κάποιους άνδρες βάσει λίστας, που έφεραν μαζί τους. Οι προς εκτέλεση επιλεγμένοι άνδρες κρατήθηκαν. Το τι ακολούθησε μετά, περιγράφεται στις διεξαχθείσες έρευνες του 1961:

Το πιο πιθανόν, όμως, είναι ότι οι, σύμφωνα με τις ομολογίες τους, εκτελέσεις αναφέρονται ως αριθμητικά ασήμαντες», (απόσπασμα από Gilbert σελ. 186).

Σύμφωνα με τον Χαροκόπο (σελ. 310) στην Κρύα Βρύση, στις 22 Αυγούστου 1944, εκτελέστηκαν 37 άνδρες.

Έπειτα το χωριό κάηκε ολοσχερώς.

Στα πλαίσια της επιχείρησης «Αποχαιρετιστήριο Γλέντι – Όνειρο καλοκαιρινής Νύχτας» τα γερμανικά στρατεύματα κατέστρεψαν συνολικά 13 χωριά, την Κρύα Βρύση και μεταξύ άλλων το Γερακάρη, τις Βρύσες και το Άνω Μέρος.

Η δικαστική έρευνα στο Πρωτοδικείο της Βρέμης εναντίον των πέντε κατηγορούμενων της επιχείρησης «Αποχαιρετιστήριο Γλέντι -΄Ονειρο καλοκαιρινής Νύχτας», μεταξύ άλλων του Χάουπτμαν Ζαντ, στρατιωτικού διοικητή της ισχυρής ειδικής δύναμης των περίπου 500 ανδρών, και των ανθυπολοχαγών Κέλερ και Μπρόμμπαχ, διεκόπη στο τέλος του 1961. Λόγω ελλιπών ενοχοποιητικών στοιχείων δεν ασκήθηκε δίωξη στους κατηγορούμενους. Το δικαστήριο εξέφρασε μεν αμφιβολία για την αναλογικότητα των «Αντιποίνων», καθώς και για τη νομιμότητα της διαταγής, αναγνώρισε ωστόσο στους κατηγορούμενους, ότι εκτελούσαν μόνο εντολές.

«[…] Λαμβάνοντας υπόψιν την ασάφεια του στρατιωτικού νόμου στην περιοχή των αντιποίνων, δεν μπορεί να εξακριβωθεί πλήρως αν η εντολή ήταν όντως παράνομη.[…]

Οι κατηγoρούμενοι ως εκ τούτου δεν μπορούν να ισχυριστούν, ότι δε γνώριζαν τον εγκληματικό χαρακτήρα της εντολής», (απόσπασμα από Gilbert, σελ. 378).

O Φρίντριχ Γουιλιέλμος Μύλερ εξεδόθη μετά τον πόλεμο στην Ελλάδα από τους Βρετανούς και αναγκάστηκε να απολογηθεί σε αθηναϊκό ειδικό δικαστήριο με τους άλλους δύο διοικητές Αντρέ και Μπρόιερ ως άμεσα υπεύθυνος για τις μαζικές εκτελέσεις και την ολική καταστροφή 40 περίπου περιοχών.

(Ο Xylander αναφέρει βάσει στοιχείων δημοτολογίου 3.474 εκτελεσθέντες Κρητικούς, το δικαστήριο συνολικά 9.000 εκτελεσθέντες πολίτες. Rondholz 1995, σελ. 84).

Οι Μύλερ και Μπρόιερ καταδικάστηκαν σε θάνατο και εκτελέστηκαν στις 20 Μαΐου του 1947, ημέρα της 6ης επετείου της έναρξης της εισβολής στην Κρήτη, στο Χαϊδάρι, κοντά στην Αθήνα.

Το μνημείο των εκτελεσθέντων ανδρών της 22ης Αυγούστου 1944 βρίσκεται στο μέσον του χωριού μπροστά από την Εκκλησία.

Αυτά αναφέρει το έγγραφο που μας παραχώρησε ευγενώς ο κ. Μαυροτσουπάκης.

Ας επιστρέψουμε όμως στο δικό μας αρχείο και ας δούμε από πότε αρχίζει το χωριό να τιμά τους ήρωές του.

Όπως αναγράφεται στον τοπικό τύπο τον Αύγουστο του 1945, πρώτα τα’ Ανώγεια τιμούν σε επίσημη τελετή την δική τους τραγωδία. Μνημόσυνα γίνονται σε όλα τα μαρτυρικά χωριά. Επίσημη εκδήλωση όμως γίνεται για πρώτη φορά εκείνο τον Αύγουστο του 1945 στο χωριό.

Πάνω στα ερείπια έγινε η τελετή σε μια ατμόσφαιρα γεμάτη θρήνο και κοπετό. Οι μαυροντυμένες φιγούρες παντού θύμιζαν σκηνικό αρχαίας τραγωδίας.

Παρέστησαν ο υπουργός και γενικός διοικητής Κρήτης Παπαδάκης, ο νομάρχης Χρίστος Τζιφάκης, ο Στρατιωτικός Διοικητής Κρήτης Καραβίτης, ο Διοικητής του τάγματος Ρεθύμνης Σκουλάς. Ο ηγούμενος της Ιεράς Μονής Αρκαδίου Διονύσιος Ψαρουδάκης και πολλοί άλλοι.

Μας κάνει εντύπωση ότι την επιμνημόσυνη δέηση τελεί ο μακαριστός Αθανάσιος Αποστολάκης ο τότε Επίσκοπος Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου.

Σύμφωνα με το χρονογράφο εκτός από τις στρατιωτικές αρχές παρίστατο τιμητικό στρατιωτικό άγημα, μουσική μπάντα για την απόδοση τιμών και τμήματα προσκόπων και οδηγών από το Ρέθυμνο. Είχαν έρθει επίσης από γειτονικά χωριά αρκετοί ενώ δεν έλειψαν προσκυνητές του δράματος από το Αμάρι αλλά και από τη Μεσσαρά.

Μετά το προσκλητήριο των νεκρών μίλησε ο Επίσκοπος με πολύ συγκινητικά λόγια αναφερόμενος στο ματωμένο χρονικό και στο ηρωισμό των κατοίκων Εξήρε επίσης το μεγαλείο εκείνων που θυσιάστηκαν για την ελευθερία της πατρίδας.

Κεντρικός ομιλητής ήταν ο Εμμ. Τσιριμονάκης που εντυπωσίασε με την εμπνευσμένη ομιλία του.

Ακολούθησε κατάθεση στεφάνων από όλες τις αρχές, τους προσκόπους και τις οδηγούς και στη συνέχεια πήρε το λόγο ο Γυμνασιάρχης Μιχαήλ Πρεβελάκης που αναφέρθηκε σε όλη την επανασταστική δραστηριότητα του χωριού σε κάθε εθνικοαπελευθερωτικό αγώνα. Στη συνέχεια όλοι με αργό βηματισμό προχώρησαν ανάμεσα από τα ερείπια και ένοιωσαν δέος αντιλαμβανόμενοι το μέγεθος της καταστροφής.

Χάρις στην έρευνα του κ. Γιώργου Μαυροτσουπάκη, έχουμε στοιχεία για τους ηρωικούς νεκρούς που ήταν:

– Ασουμανάκης Γεώργιος του Μιχαήλ (Φαντάσης)

Μοναχογιός. Από τους ωραιότερους νέους του χωριού. Φοίτησε δυο χρόνια στο Γυμνάσιο. Πολέμησε στην Αλβανία. Γονείς του ο Μιχάλης και η Ευγενία.

– Ασουμανάκης Μιχαήλ του Κωνσταντίνου (Ρετσετάς)

Αγροφύλακας του χωριού τότε. Καλοκάγαθος και φιλότιμος άνθρωπος με μεγάλη οικογένεια.

– Βαβουράκης Γεώργιος του Ιωάννη (Μπατζακογιώργης).

Γιος του Γιάννη και της Ασπασίας, γεωργός. Για χρόνια ήταν μυλωνάς στην φάμπρικα του Βεριδοηλία.

– Βαβουράκης Εμμανουήλ του Ιωάννη.

Γεωργός. Γιος του Γιάννη (Κωνσταντογιάννης) και της Φωτεινής. Εργατικός και καλοσυνάτος άνθρωπος, στήριγμα της πολυμελούς οικογένειας του πατέρα του.

– Βαβουράκης Ευάγγελος του Πέτρου.

Γεωργός. Γιος του Πέτρου και της Καλλιώς. Είχε το προσωνύμιο παπα-Βαγγέλης, επειδή είχε ως προοπτική το ιερατικό αξίωμα. Με ιδιαίτερη επίδοση στο κυνήγι.

– Βαβουράκης Ιωσήφ του Ηλία.

Γεωργοκτηνοτρόφος. Εργατικός και ευθύς άνθρωπος. Είχε το προσωνύμιο «ζερβός» επειδή ήταν αριστερόχειρας.

– Βαβουράκης Μιχαήλ του Ηλία.

Γεωργοκτηνοτρόφος. Αδερφός του Σήφη και του Νικολάκη (Χαμπιολάρη). Συνεπής και εργατικός άνθρωπος. Δεν ήταν ανάμεσα στα επιλεγέντα θύματα. Δεν παρουσιάστηκε στο προσκλητήριο των Γερμανών, στην εκκλησία, αλλά βρέθηκε νεκρός σε μια καλύβα στο Μελισσόκηπο με το όπλο του δίπλα.

– Κανακάκης Γεώργιος του Ηλία.

Γεωργός. Πρόεδρος της Κοινότητας κατά τη δεκαετία του 20. Διέφυγε από τη δυτική πόρτα της εκκλησίας και κατευθύνθηκε απέναντι προς τα Λεβεδιανά, όπου μάλλον καταπλακώθηκε από τα ερείπια κατά τις ανατινάξεις.

– Κανακάκης Ηλίας του Γεωργίου (Βρουλίτης).

Γεωργός. Γιος του Γεωργίου Κανακάκη που προαναφέραμε.

– Κανακάκης Εμμανουήλ του Κωνσταντίνου.

Αγροφύλακας. Δυνατός σωματικά άνδρας και δυναμικός στις δραστηριότητες. Μέλος του ΕΑΜ είχε αναπτύξει αντιστασιακή δραστηριότητα. Ήταν άρρωστος εκείνη τη μέρα κι έμεινε στο σπίτι της αδελφής του Μαρίας (Μαρκομανώλαινας). Το πτώμα του βρέθηκε μετά στο «Ριζόπλακο», όπου μάλλον τον πήγαν και τον εκτέλεσαν.

– Κανακάκης Ιωσήφ του Κωνσταντίνου.

Είχε υπηρετήσει ως χωροφύλακας. Μετά την παραίτηση από τη Χωροφυλακή, γύρισε στο χωριό, όπου έκανε το ζαχαροπλάστη, τον κουρέα και τον έμπορο. Δεν ήταν στους αρχικά επιλεγέντες, αλλά μάλλον τον βρήκαν και τον εκτέλεσαν μετά.

– Λαγουδάκης Γεώργιος του Παντελή.

Γεωργός. Γονείς του ο Παντελής και η Ειρήνη και αδελφός του ο Παντελογιάννης.

– Λαγουδάκης Μανούσος του Παντελή.

Γεωργοκτηνοτρόφος. Αδελφός του προηγουμένου, λυράρης.

– Λαμπάκης Νικόλαος του Γεωργίου.

Γεωργοκτηνοτρόφος. Είχε γεννηθεί στο χωράφι στου Τσεβδογιάννη την εποχή του θέρους.

– Λεβεντάκης. Γεώργιος του Μιχαήλ.

Γεωργός. Γιος του Μιχάλη και της Κλεοπάτρας.

– Λεβεντάκης Εμμανουήλ του Μιχαήλ.

Τσαγκάρης. Αδελφός του προηγουμένου. Άριστος μαθητής στο σχολείο, αλλά δεν συνέχισε στα Γράμματα Έμαθε την τέχνη δίπλα στο θείο του, τον Τίτο και την ασκούσε σ’ ένα δωμάτιο δίπλα στο χώρο της εκτέλεσης.

– Λεβεντάκης Εμμανουήλ του Νικολάου.

Γεωργός. Άνθρωπος εργατικός και με πολύ χιούμορ. Πρώτος εξάδελφος των δύο προηγουμένων.

– Μανουσάκης Γεώργιος του Νικολάου.

Κτηνοτρόφος και λυράρης. Ένας από τα τρία αδέλφια που εκτελέστηκαν την ίδια μέρα.

– Μανουσάκης Οδυσσέας του Νικολάου.

Γεωργός, χτίστης και καλός κυνηγός. Αδερφός του προηγούμενου. Την ίδια μέρα εκτελέστηκε και ο γιος του Λευτέρης.

– Μανουσάκης Ελευθέριος του Οδυσσέα.

Κτηνοτρόφος. Γιος του προηγουμένου.

– Μανουσάκης Χαράλαμπος του Νικολάου.

Κτηνοτρόφος. Αδελφός του Γιώργη και του Οδυσσέα που αναφέρθηκαν πριν. Άλλα δυο αδέλφια τους έδωσαν η ζωή τους στους αγώνες της πατρίδας. Ο Μανόλης στους Βαλκανικούς πολέμους και ο Γιάννης στην Αλβανία.

– Μαυροτσουπάκης Εμμανουήλ του Μιχαήλ.

Γεωργός και ξυλοκόπος. Ήπιος και εργατικός άνθρωπος.

– Πετρακάκης Γεώργιος του Νικολάου.

Γεωργός. Ασχολήθηκε και με το εμπόριο. Μέλος της ενοριακής επιτροπής του χωριού.

– Πετρακάκης Εμμανουήλ του Πέτρου.

Επιλοχίας. Γονείς του ο Πέτρος και η Στυλιανή Πετρακάκη. Ο ένας από τα τρία αδέλφια που εκτελέστηκαν την ίδια μέρα.

– Πετρακάκης Ευάγγελος του Πέτρου.

Γεωργός. Σοβαρός άνθρωπος από τα σεβαστά πρόσωπα της Κρύας Βρύσης. Αδελφός του προηγούμενου.

– Πετρακάκης Κωνσταντίνος του Πέτρου.

Γεωργός. Αδελφός των προηγουμένων. Ένας ακόμα αδελφός τους σκοτώθηκε στην Αλβανία.

– Πετρακάκης Μιχαήλ του Γεωργίου.

Γεωργός. Εκλεγμένος πριν από τον πόλεμο πρόεδρο της Κοινότητας, τον οποίο έπαυσαν το 1943 οι Γερμανοί.

– Πιτσιδιανάκης Αντώνιος του Μιχαήλ.

Γεωργός. Πολύ εργατικός χαμηλών τόνων άνθρωπος.

– Πιτσιδιανάκης Κωνσταντίνος του Γεωργίου (Πιπερόκωστας).

Γεωργός και λυράρης. Μερακλής και γλεντζές άνθρωπος, από τους καλύτερους χορευτές του χωριού, του άρεσε να χαίρεται τη ζωή.

– Σαρτζετάκης Γεώργιος Γεωργός. Ένας από τους γιους του είχε ενταχθεί στην αντάρτικη ομάδα του Πετρακογιώργη και σκοτώθηκε το 1943 στη μάχη στο Τραχήλι στον Ψηλορείτη. Κρύφτηκε σ’ ένα σπηλιάρι πίσω από το σπίτι και μάλλον εκεί τον εκτέλεσαν οι Γερμανοί.

– Φωτάκης Εμμανουήλ του Κωνσταντίνου (Σπανός).

Καφετζής. Έξυπνος και δραστήριος άνθρωπος. Το καφενείο του ήταν εκεί που είναι τώρα η πλατεία στο «Παπούρι».

– Φωτάκης Ιωάννης του Κωνσταντίνου.

Γεωργός. Αδελφός του προηγούμενου.

– Ψυχαράκης Βασίλειος του Στυλιανού.

Γεωργός. Έπαιζε και λύρα.

– Ψυχαράκης Γεώργιος του Ιωάννη.

Γεωργός. Απλός και πράος άνθρωπος.

– Ανυφαντάκης Ιωάννης του Εμμανουήλ.

Γεωργός από τα Σαχτούρια. Βρέθηκε στο χωριό επειδή δούλευε ως μηνιάτορας στου Σκουληκομανώλη και είναι άγνωστο πως επιλέχτηκε να εκτελεστεί μαζί με τους Κρυοβρυσανούς.

Γενναιόψυχοι οι κάτοικοι της Κρύας Βρύσης βάλθηκαν να αναστήσουν το χωριό τους. Μας είχε πει σχετικά ο κ. Θεόδωρος Πελαντάκης επίτιμος διευθυντής Δευτεροβάθμιας Εκπαίδευσης και εκλεκτός συνεργάτης μας:

«Την αρχή της Άνοιξης του επόμενου χρόνου άρχισαν να σκάβουν τα ερείπια του μαρτυρικού χωριού για να το ξαναδημιουργήσουν. Με φοβερές θυσίες, στερήσεις και κόπους άρχισε να ξαναχτίζεται το χωριό, αλλά ο πόνος από το χαμό των 35 ήταν απαρηγόρητος. Ήταν απερίγραπτο το χτύπημα του χωριού από την απώλεια των 35 συγχωριανών, γιατί ολόκληρες οικογένειες σχεδόν ξεκληρίστηκαν, μάνες έμειναν χωρίς παιδιά, γυναίκες χωρίς τους συζύγους τους, αδέρφια χωρία τους αδερφούς τους και τα παιδιά, αρκετά παιδιά χωρίς πατέρα.

Με μεγάλο αγώνα το χωριό άρχισε να δημιουργείται από τη στάχτη. Οι χωριανοί, βοηθώντας ο ένας τον άλλο, ξανάχτισαν πολλά σπίτια. Το Υπουργείο Ανοικοδομήσεως έχτισε το συνοικισμό «Νέα Κρύα Βρύση», για τον οποίο έγινε λόγος παραπάνω. Πολλά σπίτια διατηρούνται στην κατάσταση που τα άφηκαν οι Γερμανοί, γιατί ο πληθυσμός του χωριού λιγόστεψε σημαντικά από δυο λόγους. Ο ένας είναι η εκτέλεση των 35 και ο άλλος η απομάκρυνση πολλών από το χωριό για να αναζητήσει καλύτερης τύχης σε κάποιο αστικό κέντρο ή σε κάποια άλλη χώρα».

Και η ζωή ξαναπήρε την ανηφόρα…