Του ΔΗΜΗΤΡΗ ΣΕΡΛΗ*
Η Κρήτη διαθέτει τόπους ιδιαίτερης φυσικής ομορφιάς, υψηλής αισθητικής αξίας και διαχρονικής πολιτισμικής μοναδικότητας.
Τα ιστορικά μονοπάτια της Κρήτης και του πολιτισμού μας είναι ένας σωστός λαβύρινθος: Μινωίτες – Ρωμαίοι – Βυζαντινοί – Άραβες – Ενετοί- Τουρκοκρατία – Κρητική Πολιτεία – Κατοχή.
Το πολιτισμικό αυτό περιβάλλον μαζί με το φυσικό αποτελούν το σημαντικότερο αξιακό κεφάλαιο του τόπου και θα πρέπει να προστατευτούν για να έχουμε ανταγωνιστικό και βιώσιμο τουρισμό.
Η τουριστική ανάπτυξη με το μοντέλο ήλιος-θάλασσα και all inclusive υπηρεσίες έχει χαμηλή ανταγωνιστικότητα και μικρή διάρκεια.
Αντί λοιπόν να ενδιαφερθούμε για τον αρχαιολογικό μας θησαυρό που η ανάδειξή του θα αποτελούσε οικονομική, μορφωτική και πολιτισμική ανάταση επιτρέπουμε να περάσει η νέα χάραξη του ΒΟΑΚ, καταστρέφοντας, υποβαθμίζοντας και ακυρώνοντας την πολιτιστική κληρονομιά ολόκληρης της περιοχής του Αρκαδίου.
Το μεγάλο ερώτημα που τίθεται και μένει αναπάντητο είναι γιατί η νέα χάραξη περνά μέσα από θεσμοθετημένες ζώνες αρχαιολογίας απολύτου προστασίας Α και Β όπως φαίνεται στον παρακάτω χάρτη.
Εγείρεται ένα τεράστιο ηθικό ζήτημα: οι ιδιοκτήτες περιουσιών να επιδεικνύουν ιδιαίτερη ευαισθησία, σεβασμό, συνέπεια στην διατήρηση των αρχαιοτήτων εν αντιθέσει με το ίδιο το κράτος που παρατυπεί. Επιπλέον αυξάνεται το κόστος του έργου με σήραγγες, συνεργεία αρχαιολογίας και την τεράστια καθυστέρηση που θα υπάρξει με ότι αυτό συνεπάγεται για την περιοχή μας.
Ενδεικτικά αναφέρω τα αρχαιολογικά ευρήματα της περιοχής μας.
- Χαμαλεύρι
α) Μινωική Περίοδος
Γύρω στο 2600 π.χ. χρονολογείται ο πρώτος Μινωικός οικισμός. Η προνομιακή θέση του Χαμαλευρίου πάνω στο δίκτυο που συνδέει όχι μόνο τα δύο άκρα του νησιού, το Ανατολικό με το Δυτικό, αλλά και την Βόρεια με την Νότια ακτή του, συνηγορεί στο χαρακτηρισμό της ως σταυροδρόμι επικοινωνίας και ενισχύει την υπόθεση η Προϊστορική εγκατάσταση να αποτελούσε ένα από τα περιφερειακά κέντρα διοίκησης (πηγή: Ελένη Παπαδοπούλου).
- Εργαστήριο παραγωγής αρωματικών και φαρμακευτικών ελαίων
Το 1922 στη θέση Μπολάνη αποκαλύφτηκε οργανωμένη βιοτεχνία αρωματικών και φαρμακευτικών ελαίων. Αναλύσεις απέδωσαν ελαιόλαδο, ιριδέλαιο, μέλι και ρητίνη.
Μίκυλα κύπελλα χρησιμοποιούνταν ως μονάδες μέτρησης, λεπίδες οψιανού για τεμαχισμό αρωματικών υλών όπως των ριζωμάτων της ίριδας. Βρέθηκαν πυριτόλιθος, πήλινο βαρίδι με 39 αποτυπώματα σφραγίδας με φυτικό θέμα, ηθμοπυξίδα και χύτρα με πώμα-πύραυνο.
Ένα μέρος του πλούτου από το εμπόριο αρωματικών ελαίων συνέβαλλε στην οικοδόμηση των πρώτων μινωικών ανακτόρων. Οι Μινωίτες χρησιμοποιούσαν αγαθά της αρωματοποιίας 4000 χρόνια πριν και μια από τις βιοτεχνικές μονάδες βρισκόταν στο Χαμαλεύρι.
- Ανακάλυψη της ελιάς
Ευρήματα μεγάλου αριθμού θρυμματισμένων ελαιοπυρήνων στην διώροφη οικία Τζαμπακά (1600 π.χ.) αποδεικνύουν την χρήση ελιάς (πηγή: Ανδρεαδάκη-Βλαζάκη).
- Ιερό υστερομινωικής περιόδου
Στη θέση Μανουσές βρέθηκε μεγάλος αριθμός λύχνων.
Χρήση χοιρινού: Στο Χαμαλεύρι ανακαλύφτηκαν οστά χοίρου που το ψαχνό κρέας από την λεκάνη και τον μηρό ήταν απόντα (παρασκευή χοιρομεριού).
β) Ρωμαϊκή περίοδος
- Στη θέση Μανουσές αποκαλύφτηκε τμήμα βιοτεχνικού κτηρίου με πλήρη εγκατάσταση κοινοτικού ελαιοτριβείου και κεραμικού κλιβάνου για κατασκευή αμφορέων μεταφοράς λαδιού.
Το ελαιοτριβείο είναι σημαντικό διότι σώζονται όλοι οι μηχανισμοί. Βρέθηκε επιγραφή του 2ου αι. π.χ. που αποτελεί ένδειξη για Επικράτειας πόλης και όχι εξαρτημένη κοινότητα.
- Βόρεια του λόφου Τσικουριανά ανακαλύφθηκε λουτρικό συγκρότημα και αρχαίο λατομείο (πηγή: Επαμεινώντας Καπράνος)
γ) Ενετική περίοδος
Στην πλατεία του Χαμαλευρίου υπάρχει Ενετικός Πύργος (διατηρητέο μνημείο, φάρος επικοινωνίας Ενετών και ορμητήριο Τούρκων).
- Σταυρωμένος
α) Μινωική Περίοδος
Στη θέση Παλαιόκαστρο επιβεβαιώνεται η ύπαρξη οικισμού, με διάρκεια ζωής από την Μινωική περίοδο έως τους χριστιανικούς χρόνους (πηγή : Επαμεινώντας Καπράνος).
Σύμφωνα με τον Paul Faure η ονομασία του πρέπει να ήταν Αλλαρία ή Παντομάτριον.
Η Αλλαρία ήταν ισχυρή, ελεύθερη, ανεξάρτητη και μια από τις 100 πόλεις της Κρήτης. Είχε στα νομίσματα της την κεφαλή της Αθηνάς με φίδι στην περικεφαλαία και από την άλλη πλευρά τον Ηρακλή γυμνό και την λέξη ΑΛΛΑΡΙΩΤΑΝ.
β) Αρχαϊκή και Κλασική περίοδος
Από την εισαγωγή αγγείων επιβεβαιώνεται ότι είχε επαφές και σχέσεις με σημαντικά κέντρα όπως η Αττική.
γ) Ελληνιστική περίοδος
Την αύξηση και ακμή του οικισμού μαρτυρεί ο μεγάλος αριθμός δωματίων που αποκαλύφτηκαν στο κεντρικό τμήμα.
δ) Ρωμαϊκή περίοδος
- Σημαντική είναι η ανάπτυξη της λιμενικής εγκατάστασης στο Παλαιόκαστρο. Διακρίνονται μεγάλοι χώροι με φροντισμένη τοιχοδομία, δομημένη από μεγάλους λαξευμένους ορθογώνιους δόμους.
- Αποκαλύφτηκε λουτρικό συγκρότημα, ψηφιδωτό δάπεδο, δεξαμενή, κεραμικός κλίβανος και κλειστοί αγωγοί (αποχετευτικό δίκτυο).
- Ο χώρος καταστράφηκε στο μεγάλο σεισμό του 363 μ.Χ. και μεγάλο τμήμα της λιμενικής εγκατάστασης πιθανόν να βρίσκεται κάτω από την θάλασσα.
Ο Σταυρωμένος θα μπορούσε να αποτελεί λιμάνι της αρχαίας Ελεύθερνας και πιθανόν ο Αρκαδιώτης ποταμός να χρησίμευε ως φυσικό όριο, εν είδη τειχών, μεταξύ οικισμών και νεκρόπολης. Μοναδικά ευρήματα αποτελούν η επιτύμβια στήλη του 5ου αι. π.χ. με παράσταση νεαρού κυνηγού, πρόχους εργαστηρίου της Κνωσού, θησαυρός ασημένιων νομισμάτων που παραδόθηκαν από χωρικούς της περιοχής.
- Σφακάκι – Παγκαλοχώρι
- Ανακαλύφτηκαν θαλαμωτοί τάφοι υστερομινωικής περιόδου με πολλά κτερίσματα, ειδώλια του τύπου της θεάς με υψωμένα χέρια, χάλκινος καθρέπτης με οστέινη λαβή διακοσμημένος με μορφές μινωικών δαιμόνων αγγεία και χάντρες από κοσμήματα. Επιπλέον τμήματα νεκροταφείων και οικιστικά κατάλοιπα της ελληνιστικής, ρωμαϊκής και παλαιοχριστιανικής περιόδου.
- Διατηρητέο μνημείο Ιεράς Μονής Αρσανίου ιδρύθηκε επί Βενετοκρατία.
- Πρίνος-Σκαλέτα – Λατζιμάς
- Ανακαλύφτηκαν δύο μινωικές θέσεις Αρχαία Σπίτια και Χαλίκια.
Σε κοντινή απόσταση από την νέα χάραξη του ΒΟΑΚ βρίσκονται: Τα σπήλαια Φανταξοσπηλιάρα (τόπος λατρείας σε όλο το φάσμα της αρχαιότητας) και Ανώνυμο.
Αρχαιολογικός χώρος Κουπιά και ναός Ζωοδόχου Πηγής του 15ου αι. με εντυπωσιακό μαυσωλείο που έχει την μορφή πέτρινης σαρκοφάγου και φέρει οικόσημο της οικογένειας Τσαγκαρόλων.
- Η βραχώδης ακτογραμμή της περιοχής φιλοξενεί δεκάδες σπήλαια πλούσια σε αρχαιολογικά ευρήματα, που στις επιχώσεις τους διασώζουν πλούσιες απολιθωματοφόρες θέσεις του ευρωπαϊκού-μεσογειακού χώρου σε ενδημικά νησιώτικα θηλαστικά (ελέφαντες, ελάφια). Τα απολιθώματα αυτά αποτελούν λείψανα της πλειστοκαινικής ενδημικής πανίδας της Κρήτης.
Το 2004 ο Δήμος Αρκαδίου ανέθεσε μια μελέτη για σχέδιο οικιστικής οργάνωσης ανοικτής πόλης (ΣΧΟΟΑΠ). Οι μελετητές πρότειναν να δημιουργηθεί μια περιοχή ειδικής προστασίας που περικλείει ή συνορεύει με τους αρχαιολογικούς χώρους Χαμαλευρίου, Σταυρωμένου, Σφακακίου, Αρχαίας Ελεύθερνας, Αμνάτου, τα κηρυγμένα μνημεία Αρσανίου και Αρκαδίου και τους παραδοσιακούς οικισμούς Πίκρης, Καψαλιανά, Αμνάτος, Κυριάννα, Βιράν Επισκοπή, Ελεύθερνα και Αρχαία Ελεύθερνα, τα ρέματα/φαράγγια Αρσανίου, Χαμαλευρίου και Αρκαδίου, τα δάση της ευρύτερης περιοχής της μονής Αρκαδίου εντός της οποίας αναπτύσσεται το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4.
Η περιοχή αυτή να ονομαστεί περιοχή φυσικού και πολιτιστικού αποθέματος/ Πάρκο φύσης και πολιτισμού «Ελεύθερνα-Αρκάδι-αρχαιολογικοί χώροι παραλίας» και να αποτελεί περιοχή ανάπτυξης δραστηριοτήτων που συνδέονται με την οικολογική, αισθητική, αρχαιολογική, πολιτιστική, επιστημονική, γεωμορφολογική, ιστορική και παιδαγωγική δυνατότητα του χώρου αυτού.
Φανταστείτε λοιπόν την δυναμική που θα είχε αποκτήσει η περιοχή μας, την προστιθέμενη αξία και τα τεράστια οφέλη από την υλοποίηση αυτού του εγχειρήματος.
Μήπως θα πρέπει να το ξαναδούμε ΠΛΕΟΝ ως Δήμος Ρεθύμνης και να το υλοποιήσουμε έστω και ΤΩΡΑ ΑΚΟΜΑ, αντί να δεχτούμε με την νέα χάραξη του ΒΟΑΚ να καταστραφεί η καλύτερη περιοχή του Ρεθύμνου που αποτελεί τον κύριο πυλώνα ανάπτυξης.
* Ο Δημήτρης Σερλής είναι πρόεδρος Κοινότητας Χαμαλευρίου