Ανάμεσα στα σχολικά βιβλία που μας γαλούχησαν, συναριθμείται και το «Αναγνωστικό» Ζούκη, ένα κλασικό σχολικό εγχειρίδιο της προπολεμικής εποχής, το οποίο στόχευε τη διδαχή, τη γνώση των ξεχωριστών, χαρακτηριστικών και μοναδικών στοιχείων της χώρας μας. Το «αναγνωστικό» άρχιζε με το εξής παράθεμα: «Η Ελλάς παντοίους καρπούς εκφέραι και μέταλλα χρήσιμα τοις ανθρώποις, λίθους δε τιμίους έξωθεν εισάγει, γέμει δε πεδίων, λιμνών και ποταμών».
Δεν γνωρίζω αν η Ελλάδα εισήγαγε έξωθεν πολύτιμους λίθους, είτε αν ήταν γεμάτη λίμνες, όπως η Φινλανδία, είμαι όμως βέβαιος ότι η Ελλάδα βρίθει και γέμει νήσων, νησίδων και βραχονησίδων των τελευταίων κατοικουμένων από πουλιά. Η Ελλάδα είναι η μόνη χώρα της Ευρώπης η οποία έχει το προνόμιο να κοσμείται από αυτά τα ειδυλλιακά, και θαλασσοδαρμένα, τα κατοικημένα και ακατοίκητα νησιά μας, τα οποία σαγηνεύουν και προσελκύουν κάθε χρόνο χιλιάδες επισκέπτες από όλο τον κόσμο.
Στο πολυδιαφημισμένο σύμπλεγμα των Κυκλάδων νήσων ανάμεσα στα ακατοίκητα ανήκει και η Γυάρος. Στη δική μας συνείδηση ανακαλούμε την εποχή της συσσωρευμένης μισαλλοδοξίας, όταν αυτό το ξερονήσι ήταν τόπος εξορίας. Όλοι γνωρίζουμε από τη σύγχρονη ιστορία της Γυάρου, ότι στα χρόνια του εμφυλίου σπαραγμού, από το 1948 έως το 1953 περισσότεροι από 10.000 πολιτικοί κρατούμενοι, όσο μια πολυπληθής κοινότητα κρατήθηκαν και έζησαν κατά τα εφιαλτικά εκείνα χρόνια στα κάτεργα του αίσχους της Γιούρας. Επί στρατιωτικής δικτατορίας, το ερημωμένο από κατοίκους νησί, υπήρξε και πάλι τόπος εξορίας πολιτικών κρατουμένων, όπως μεταξύ αυτών ο πρόεδρος της Ένωσης Κέντρου Γεώργιος Μαύρος.
Στη διάρκεια αυτών των ανεπανάληπτων, πολύπαθων χρόνων, στους πέντε όρμους του νησιού ανεγέρθηκαν, αντίστοιχα, πέντε κτίρια, καταλύματα εξασφαλίζοντας στέγη και διαμονή των υπό άθλιες συνθήκες διαβιούντων εξόριστων. Χρησίμευαν επίσης και ως αποθήκες υλικών.
Πολυβολεία και άλλες αναγκαίες εγκαταστάσεις, περιέβαλαν το νησί, ώστε να καταστεί ως φυλακή απαραβίαστο και απόρθητο φρούριο.
Αλλά και μετά τη δικτατορία η «τιμωρός» και «τιμωρημένη» Γυάρος χρησιμοποιήθηκε ευκαιριακά ως πεδίο βολής του Πολεμικού Ναυτικού μέχρι το 2002 όταν με ΦΕΚ χαρακτηρίστηκε «ιστορικό μνημείο». Το 2011 αποχαρακτηρίζεται με σκοπό τη δημιουργία «αιολικού πάρκου» σχέδιο που παρέμεινε σε εκκρεμότητα με σκοπό την κήρυξή του ως φιλόξενου, οργανωμένου καταφυγίου για την προστασία της φώκιας «μονάχους, μοναχούς» η οποία βιώνει στις σπηλιές των ακτών του έρημου νησιού.
Ακολουθεί απαγόρευση της αλιείας γύρω από τις ακτές αυτού του απομονωμένου, θαλάσσιου ψαρότοπου με τα δελφίνια, την πλούσια ποικιλία ψαριών και τα πανέμορφα θαλασσοπούλια.
Κατοικήθηκε άραγε στο παρελθόν η Γυάρος; Επ’ αυτού υπάρχουν δύο αμφιλεγόμενες απόψεις. Για το μακρινό παρελθόν της ενημερωθήκαμε από τον επίτιμο διδάκτορα Ιστορίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων Άδωνι Κύρου σε μια διάλεξη που οργανώθηκε από την Εταιρεία Φίλων του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσείου. Ο ομιλητής εντόπισε και υπέδειξε στην Αρχαιολογική υπηρεσία κατάλοιπα και εντυπωσιακά ευρήματα της ιστορίας του νησιού ανά τους αιώνες. Έχουν γίνει ήδη αυτοψίες από την Εφορεία Κυκλάδων και οι αρχαιολόγοι συμπεραίνουν ότι η Γυάρος ήταν πάντοτε άγονη με «σιδηροπυρίτιδα γη» και υπήρξε μόνον τόπος εξορίας καταδίκων κατά την εποχή της ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Εξ’ άλλου εντοπίστηκαν και υπολείμματα πρωτοκυκλαδικού οικισμού.
Υπάρχουν όμως και άλλες απόψεις του ιστορικού συγγραφέα Δημ. Πασχάλη ο οποίος αναφέρει ότι η Γυάρος κατοικήθηκε από τους Ρωμαίους και μάλιστα πλήρωνε και φόρο ετήσιο εκ δρχ 150. Επί της νήσου σώζονται ίχνη των παλαιών οικισμών, μεταξύ των οποίων και επιγραφές. Ευρέθησαν επίσης και σώζονται νομίσματα χάλκινα κοπέντα το 300 – 280 π.Χ. Επ’ αυτών εικονίζεται κεφαλή γυναικεία της Αρτέμιδας, καθώς και έλαφος και στάχυς σίτου. Επί πάντων των νομισμάτων φέρεται η επιγραφή «Γυαρίων». Ο συγγραφέας αναφέρει επίσης ότι η Γυάρος χρησιμοποιείτο και τότε ως τόπος απελάσεως και εξορίας, υπήρξε δε αληθινό κολαστήριο, επί ρωμαϊκής αυτοκρατορίας. Υπολείμματα κτισμάτων υπάρχουν, αλλά κατεστραμμένα από την ανέγερση των σύγχρονων φυλακών.
Το σημαντικότερο αξιοσημείωτο αρχαίο εύρημα της Γυάρου βρίσκεται στον όρμο Παναγιά όπου διακρίνονται ευκρινώς, τα θεμέλια ναού της Αρτέμιδος πάνω στα οποία μεταγενέστερα κτίστηκε παλαιοχριστιανική βασιλική χρονολογούμενη κατά τον 6ο αιώνα επί βυζαντινού αυτοκράτορα Τιβέριου.
Χρέος της πολιτείας δηλώνουν με έμφαση ειδήμονες επιστήμονες, από καιρού εις καιρόν, να τεθεί η Γυάρος υπό καθεστώς κρατικής προστασίας ως διατηρητέο μνημείο ιστορικής εκπαίδευσης. Να οργανωθεί ένα επισκέψιμο θαλάσσιο πάρκο με περιβαλλοντολογικό τουρισμό. Έχω ακούσει από μέλος του ΚΚΕ ότι το κόμμα έχει προγραμματίσει την ανέγερση Μνημείου Εξορίας στο προαύλιο του κεντρικού κτιρίου φυλακών με παράλληλη έκθεση εντός του κτιρίου. Επίσης πανεπιστημιακοί ιστορικοί προτείνουν τα ερειπωμένα αλλά ανέπαφα, εγκαταλελειμμένα κτίρια, να διαμορφωθούν καταλλήλως για 15νθημερη διαμονή φοιτητών με σκοπό μεταπτυχιακές σπουδές στην αρχαιολογία, στην ιστορία και στο περιβάλλον. Ούτω πως το παλιό κολαστήριο να αποτελέσει ένα πολιτισμένο, διαμορφωμένο χώρο πολιτισμού και ιστορικής μνήμης.
