Νίκος Δασκαλάκης: 1903 – 1994

 

Όπως είδαμε, η 13^η Οκτωβρίου βρήκε το Ρέθυμνο συμφιλιωμένο. Η Μικτή Επιτροπή με μέλη από την ΕΟΡ και το ΕΑΜ λειτουργούσε άψογα, η τάξη πήγαινε να αποκατασταθεί. Όμως ο κίνδυνος σύρραξης δεν είχε εκλείψει. Μάλιστα στην πιο κρίσιμη στιγμή εκείνων των ημερών, σκοτώνεται σε μια συμπλοκή στο Ρέθυμνο ένας ανιψιός του Παύλου Γύπαρη, (είχε αφιχθεί από το Κάιρο με αποστολή να «καθαρίσει» ανεξόφλητους λογαριασμούς…). Εξαγριωμένος, καταφθάνει στο Φρουραρχείο, παραμερίζει τον Κ. Αντωνάκη και αυτοδιορίζεται (;) Φρούραρχος! «Εμοί εκδίκησις, εγώ ανταποδώσω…». Ο κίνδυνος σύρραξης είναι άμεσος. Ο Νικ. Δασκαλάκης προσπαθεί να δράσει κατευναστικά αγνοώντας πως ήταν κι ο ίδιος στο στόχαστρο του «αρχικαπετάνιου».

Από την έδρα του τοπικού Κυβερνείου στη φυλακή. Στις 19 Ιανουαρίου 1945, «χωροφύλακες με συλλαμβάνουν και με οδηγούν στα γραφεία της Μικτής Επιτροπής, όπου βρισκόταν ο Ν. Κατσιράκης και ο Γ. Μαραγκάκης. «Απεφασίσθη να σε συλλάβομε για να σε προφυλάξομε, μου είπαν, διότι δεν μπορούμε να ελέγξομε τους οπαδούς μας από την ανωμαλία που επικρατεί στην πόλη». Στη συνέχεια τον παραδίδουν στα γραφεία της Διοικήσεως Χωροφυλακής, όπου τοποθετούνται δυο χωροφύλακες για φύλαξή του. Εκεί μένει γύρω στο μήνα. Η γυναίκα του, πάει να τρελαθεί, εκτός από τη φροντίδα για το τριάμισι μηνών βρέφος, έχει την αγωνία για τη ζωή του άνδρα της. Τον επισκέπτεται καθημερινά φέρνοντάς του ρούχα και φαγητό. Ένα μεσημέρι που οι χωροφύλακες έχουν βγει έξω, ο Ν. Δασκαλάκης ακούει βήματα στη σκάλα. Από το κεφαλόσκαλο διακρίνεται ένας οπλισμένος γενειοφόρος. Ακολουθεί ο εξής δραματικός διάλογος:

 

– «Εσύ ‘σαι ο αρχηγός των κομμουνιστών, που σκότωσαν τον ανιψιό του Παύλου Γύπαρη, που ήταν κι εμένα συγγενής μου;»

 

– «Εγώ κρατούμαι εδώ και πολλές μέρες και δεν ξέρω τι γίνεται έξω. Εσύ από ποιο χωρίο είσαι;»

 

– «Από την Ασή Γωνιά».

 

– «Από ‘κει ‘ναι κι η πεθερά μου, η γυναίκα του γιατρού Σαουνάτσου».

 

– «Ώστε τση Χαρίκλειας είσαι γαμπρός;»

 

– «Ναι», του λέω.

 

Κατεβάζει το όπλο και φεύγει, μουρμουρίζοντας:

 

– «Γι’ άλλο σκοπό ήρθα εγώ και φεύγω, λάβε, όμως, τα μέτρα σου…».

 

Γλυτώνει αυτή τη φορά, αλλά ο κίνδυνος είναι όντως θανάσιμος. Του προσάπτεται η συνήθης των ημερών εκείνων «κατηγορία επί εσχάτη προδοσία, επί τω ότι συνηργάσθη με άλλους δια την απόσπασιν όλου ή μέρους της επικρατείας και την προσάρτησιν αυτού, εις ξένην χώραν». Ο εμφύλιος στην πιο αποτρόπαιη όψη του. Κατά την άποψή μας, το έγκλημα αποσοβήθηκε γιατί, εκείνη την κρίσιμη ώρα λειτούργησε το ρεθεμνιώτικο πνεύμα αλληλεγγύης. Ο Χ. Τζιφάκης, ο Ν. Κατσιράκης, ο Γ. Μαραγκάκης, ο Μ. Παπαδάκης, ο Βασ. Δαφέρμος (δικαστικός), ο Ε. Τσιριμονάκης, ο Στ. Ψυχουντάκης και οι άλλοι Ρεθεμνιώτες της «άλλης όχθης», ορθώνουν το ανάστημά τους και δεν αφήνουν τα αδελφοκτόνα βόλια του εκ δυσμών βρυχώμενου «αρχικαπετάνιου» να πλήξουν το Ν. Δασκαλάκη.

 

 

 

Μέσα σ’ αυτό το κλίμα και ενώ ο εμφύλιος, ιδιαίτερα στην πάνω Ελλάδα, μαίνεται, οδηγούμαστε στις πρώτες μετά την κατοχή εκλογές. Το ΚΚΕ ήταν φυσικά αποκηρυγμένο και το ζήτημα ήταν τι θα έκαναν τα υπόλοιπα κόμματα που συμμετείχαν στο ΕΑΜ. Τελικά αποφάσισαν να μη συμμετάσχουν στις εκλογές. Ο Δασκαλάκης υπάκουσε μεν, αλλά είχε αντίθετη άποψη. Γι’ αυτόν οι κοινωνικοί αγώνες στο εξής -δηλ. μετά την αποχώρηση του καταχτητή- πρέπει να γίνονται αποκλειστικά στο επίπεδο της πολιτικής αντιπαράθεσης και ποτέ πια με τα όπλα. Γι αυτό και πήρε διακριτική απόσταση από το λεγόμενο δεύτερο αντάρτικο.

Στις εκλογές αυτές πρώτο κόμμα ανεδείχθη η «Ηνωμένη Παράταξις Εθνικοφρόνων» με δεύτερο την «Εθνική Πολιτική Ένωσις», με την οποία συνεργαζόταν και το Κ. Φιλελευθέρων. Στο Ρέθυμνο εκλέχθηκαν με την Εθνική Πολιτική Ένωση (Κ. Βενιζελικών Φιλελευθέρων) οι: Ευ. Δασκαλάκης, Γ. Τσουδερός και Μιχαήλ Σκουλάς. Ακολούθησε το Δημοψήφισμα της 01.09.1946 με, με το οποίο επανήλθε ο Γεώργιος Β’.

 

Στις εκλογές της 05.03.1950, εκτός από το Λαϊκό Κόμμα, κατέρχονται χωριστά το Κ. Φιλελευθέρων του Σ. Βενιζέλου, η ΕΠΕΚ του Ν. Πλαστήρα , και το Κόμμα Γ. Παπανδρέου. Τα αριστερά κόμματα (περιλαμβανομένων των κομμάτων Α. Σβώλου και του Αγροτικού Κόμματος του Σοφιανοπούλου), κατεβαίνουν ως «Δημοκρατική Παράταξη». Η ΕΠΕΚ και το Κ. Φιλελευθέρων συνεργάζονται και σχηματίζουν διαδοχικά τις κυβερνήσεις Σ. Βενιζέλου και Ν. Πλαστήρα. Στο Ρέθυμνο η «Δημοκρατική Παράταξη» κατεβαίνει με υποψηφίους τους Νικ. Δασκαλάκη, Νικ. Ασκούτση και Γ. Τρουλινό (επιτέλους (!) Ν. Ασκούτσης και Ν. Δασκαλάκης σε κοινό ψηφοδέλτιο). Ο Νικ. Δασκαλάκης έρχεται πρώτος στο συνδυασμό του και εκλέγεται, αλλά δυο μήνες μετά, όταν έφθασαν τα αποτελέσματα των στρατιωτικών τμημάτων, ακυρώθηκε η εκλογή του. Βουλευτές Ρεθύμνου αναδεικνύονται οι: Ε. Δασκαλάκης, και ο Γ. Τσουδερός και Ι. Προκοπάκης. Όλοι με το K. Φιλελευθέρων.

 

Αμέσως μετά από τις εκλογές αυτές, δημιουργείται η «Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ)», η οποία, κατά τις «Οι Αναμνήσεις Μου: «περιέλαβεν εις τους κόλπους της κατά κύριον λόγον τους κομμουνιστάς, και πάντα άλλον αριστερόν, δημοκράτην, σοσιαλιστήν, αγροτικόν κλπ», Ο Δασκαλάκης είναι από τους πρώτους που θα ενταχθούν και θα παραμείνει στις τάξεις της ως το τέλος της υπόλοιπης πολιτικής του διαδρομής.

 

Ηλίας Ηλιού και Ν. Δασκαλάκης. Εμβληματική μορφή της ΕΔΑ είναι ο Ηλίας Ηλιού (1904-1985). Σπάνια υπήρξαν πολιτικοί τόσο όμοιοι στις καταβολές, το χαρακτήρα και την πολιτική τους διαδρομή, όσο ο Η. Ηλιού και ο Ν. Δασκαλάκης. Με ένα χρόνο διαφορά στην ηλικία, φοιτητές τα ίδια χρόνια στη Νομική της Αθήνας. Εντυπωσιάζονται από την προσωπικότητα του Ελ. Βενιζέλου 1864-1936, θέλγονται ακολούθως από τις ριζοσπαστικές κοινωνιολογικές και πολιτικές ιδέες του Α. Παπαναστασίου (1876-1936), και εντάσσονται στη νεολαία του Εργατοαγροτικού Κόμματός του. Οργανώνονται στο ΕΑΜ από το ξεκίνημά του (1941) για να καταλήξουν, μεταπολεμικά , στο χώρο της ΕΔΑ, έχοντας προσεγγίσει το έργο και τις ιδέες δύο σημαντικών ανθρώπων της φωτισμένης αριστεράς: του Ιωάννη Σοφιανόπουλου (1887-1951) και του Ιωάννη Πασαλίδη (1885-1968). Θα παραμείνουν στο χώρο αυτό ως το τέλος. Αριστεροί αλλά, χωρίς παρωπίδες, συνεργάζονται στενά με το ΚΚΕ (ο Ηλιού είναι μέλος του). Ανεξάρτητοι. Συναινετικοί, μετριοπαθείς,, ήπιοι, αλλά και μαχητικοί. Κοιτάζουν τους αντιπάλους, όχι ως πουλημένους προδότες, αλλά ως Έλληνες με διαφορετικές πολιτικές επιλογές. Έμειναν μέχρι το τέλος στενοί φίλοι.

 

Ν. Δασκαλάκης, ΚΚΕ, ΕΔΑ. Το πολιτικό του πιστεύω. Είναι καιρός να αφήσομε τον ίδιο το Ν. Δασκαλάκη να μιλήσει για τη σχέση του με το ΚΚΕ, την ΕΔΑ και το πολιτικό του πιστεύω. «Εδώ πρέπει να σημειώσω, ότι όταν εισήλθα στην αντιστασιακή οργάνωση του ΕΑΜ στην Αθήνα, εισήλθα ως προοδευτικός άνθρωπος και με την πολιτική τοποθέτηση τη δική μου, ως ανεξάρτητος σοσιαλιστής της αριστεράς, με την έννοια ότι πρέπει να υπάρχει συνεργασία με τους κομμουνιστάς όχι μόνο στη βάση, αλλά και στην κορυφή, την ίδια δε γραμμή ετήρησα κατά την γερμανική κατοχή και όταν ήλθα στην Κρήτη και εξηκολούθησα να παραμένω στο ΕΑΜ και μετά τη διάσπαση (Ιούνιος 1943), ότε μετά τη σύλληψη και εκτόπιση στα γερμανικά στρατόπεδα του δικηγόρου Νίκου Ανδρουλιδάκη, εξελέγην υπό της νέας νομαρχιακής επιτροπής Ρεθύμνης Γραμματέας αυτής. Και μετά την απελευθέρωση, όπου και πάλι εξελέγην Γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής των Κομμάτων του ΕΑΜ. Αργότερα δε, όταν ιδρύθη η Ενιαία Δημοκρατική Αριστερά (ΕΔΑ), ότε και πάλιν εκλέγηκα Γραμματέας όλων των οργανώσεων Ρεθύμνης και Επαρχιών και μέχρι του τέλους του 1962, ότε, τη συμπράξει και τη βοηθεία της αριστεράς, πήρε την εξουσία ο Γεώργιος Παπανδρέου, ως αρχηγός του Κέντρου. Μετά τας εκλογάς αυτάς πιστέψας ότι εισερχόμεθα εις δημοκρατικήν ομαλότητα, παραιτήθηκα από γραμματέας της Νομαρχιακής Επιτροπής της ΕΔΑ Ρεθύμνης και ανέλαβε ο Γιάννης Κυριακάκις. Μέχρι της δικτατορίας Παπαδοπούλου, ότε αυτός συνελήφθη και εξωρίσθη και ετέθη η ΕΔΑ εκτός Νόμου. Κατά την μακράν περίοδον των είκοσι ετών και πλέον που υπήρξα τοπικός ηγέτης του ΕΑΜ και της Δημοκρατικής Αριστεράς της Ρεθύμνης, η συνεργασία μου με τους κομμουνιστές υπήρξε συνεπής και ουδέποτε διεφωνήσαμεν. Ούτε ηθέλησεν ποτέ το κομμουνιστικό Κόμμα και η ηγεσία του να ενταχθώ εις αυτό. Αντίθετα μου υπεδείκνυε να παραμείνω σοσιαλιστής με τους ανθρώπους που με ακολουθούν».

 

Στις 9 Σεπτεμβρίου 1951 έχομε νέες εκλογές. Τις κερδίζει ο Ελληνικός Συναγερμός. Η ΕΔΑ κατεβάζει στο Ρέθυμνο συνδυασμό με τους Νικ. Δασκαλάκη, Μιχάλη Χριστοφοράκη και Μάρκο Ζουριδάκη. Εκλέγονται οι Ε. Δασκαλάκης, Γ. Τσουδερός με το Κ. Φιλελευθέρων και ο Γ. Βουλγαράκης με το Ε.Σ. Στις Εκλογές της 16^ης Νοεμβρίου 1952 ο Νικ. Δασκαλάκης δεν είναι υποψήφιος, το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στο Ρέθυμνο συμπληρώνεται από τους: Σκλαβάκη, Σαριδάκη, Γ. Κυριακάκη, όμως. Βουλευτές αναδεικνύονται οι: Α. Λίτινας (σε επαναληπτική εκλογή, τη θέση του παίρνει ο Γ. Βουλγαράκης του Ε.Σ), και οι Μ. Σκουλάς και Στ. Μπίρης του Κ. Φιλελευθέρων. Κυβέρνηση σχηματίζει ο ΕΣ του Α. Παπάγου. Στις εκλογές της 19^ης Φεβρουαρίου 1956, επτά κόμματα της κεντροαριστεράς μεταξύ των οποίων και το Κ. Φιλελευθέρων συγκροτούν τη «Δημοκρατική Ένωση». Στο Ρέθυμνο η ΕΔΑ δεν κατεβάζει δικό της ψηφοδέλτιο, για να ενισχυθεί η «Δημοκρατική Ένωση». Βουλευτές αναδεικνύονται οι Π. Βαρδινογιάννης, Μ. Σκουλάς, Γ. Τρουλινός του Κ. Φιλελευθέρων. Κυβέρνηση σχηματίζει η «Εθνική Ριζοσπαστική Ένωσις « (ΕΡΕ) του Κ. Καραμανλή.

 

Οι εκλογές της 11^ης Μαΐου 1958 επιφύλασσαν μια πρωτοφανή έκπληξη για τα ελληνικά εκλογικά χρονικά. Προκειμένου να αποκλειστεί από τη Βουλή η ΕΔΑ, Γ. Παπανδρέου και Κ. Καραμανλής τα βρήκαν σε ένα εκλογικό σύστημα που προέβλεπε ότι για να εισέλθει ένα κόμμα εις τη Β’ κατανομή έπρεπε να λάβει ποσοστό 20% ως συνασπισμός ή 17% ως αυτοτελές κόμμα. Τελικά, ενώ το Κ. Φιλελευθέρων με 20.67% παραλίγο να μη μπει στη Β’ Κατανομή, η ΕΔΑ με 24,43 % αναδείχθηκε πανηγυρικά αξιωματική αντιπολίτευση με 72 έδρες. Το ψηφοδέλτιο της ΕΔΑ στο Ρέθυμνο περιλαμβάνει τους: Ν.Δασκαλάκη, Ελευθέριο Μιαούλη και Μανούσο Μανουρά. Το βράδυ των εκλογών ο Δασκαλάκης, γιορτάζει και τη δική του εκλογή. Όμως δύο μήνες μετά, η Εφορευτική Επιτροπή των Εκλογών αφαίρεσε την έδρα της ΕΔΑ από το Ρέθυμνο και την έδωσε στην ΕΔΑ Λασιθίου (…συνηθισμένο το βουνό από τα χιόνια). Βουλευτές Ρεθύμνου ανεδείχθησαν οι Π. Βαρδινογιάννης του Κ. Φιλελευθέρων, Γ. Κεφαλογιάννης και Ε. Παπαδογιάννης της ΕΡΕ.

 

Στις εκλογές της 29ης Οκτωβρίου 1961, ο Ν. Δασκαλάκης για τελευταία φορά υποψήφιος, με την ΕΔΑ φυσικά, με τον συναγωνιστή του στο Βουνό, Στ. Δουλγεράκη και τον Ανωγειανό Μανούσο Μανουρά. «Ομολογώ ότι ουδέποτε εις άλλας εκλογάς ησθάνθηκα τόσην πίεσιν από τα αστυνομικά όργανα κατά την εκλογική μου περιοδείαν μετά των υπολοίπων συνυποψηφίων μου. Το ψεύδος και η διαβολή εις τους ψηφοφόρους έφθασεν εις το ανώτερον σημείον από πάσαν προηγουμένην εκλογήν», θα πει στις «Οι Αναμνήσεις Μου». Μάλιστα σε μια περιοδεία τους στο Δυτικό Ρέθυμνο είχαν μπει οδοφράγματα με κορμούς για να μη μπορέσουν οι υποψήφιοι της ΕΔΑ να επισκεφθούν τα χωριά. Ιδιαίτερα έντονες είναι οι αντιδράσεις στο πρόσωπο του Στέλιου Δουλγεράκη, που όλοι γνώριζαν ότι ανήκε στο ΚΚΕ. «Ορθώς αι εκλογαί αυταί ωνομάσθησαν υπό του Γεωργίου Παπανδρέου εκλογαί «βίας και νοθείας», σχολιάζει ο Δασκαλάκης. Βουλευτές στο Ρέθυμνο εξελέγησαν οι Π. Βαρδινογιάννης και Ι. Εμμ. Τσουδερός από την Ένωση Κέντρου και Γ. Κεφαλογιάννης από τη Νέα Δημοκρατία. Ήταν ο τελευταίος, μα και ο πιο οδυνηρός προεκλογικός αγώνας του Ν. Δασκαλάκη.

 

Το τέλος και η Αναγνώριση. Το 1962 παρέδωσε ως Γραμματέας της ΕΔΑ τη σκυτάλη στο Γ. Κυριακάκη, ενώ το 1979 απεχώρησε και από τη Δικηγορία (την υπηρέτησε για 54 συναπτά έτη). Η από το Ελληνικό Κράτος αναγνώριση του ως αντιστασιακού, όπως για όλους τους αριστερούς, καθυστέρησε πολύ. Έγινε με το Ν. 1985 του 1982, επί κυβερνήσεως ΠΑΣΟΚ. Άφησε την τελευταία του πνοή στην Αθήνα στις 27.12.1994. Η εξόδιος ακολουθία τελέστηκε στον Ιερό Ναό του Διονυσίου του Αρεοπαγίτη στην Αθήνα. Την επομένη η σορός μεταφέρθηκε στο Ρέθυμνο για να ταφεί στο χωριό του το Χουμέρι, που ποτέ δεν είχε εγκαταλείψει. Νεκρολογίες στις Ρεθεμνιώτικες εφημερίδες έγραψαν οι: Γεωργ. Δρανδάκης, πρ. Δικηγορ. Συλλόγου «Ο καλύτερος από τους σύγχρονούς του δικηγόρους… προσέφερε αφειδώλευτα τις δυνάμεις του και το κύρος του στο κοινωνικό στίβο, … πρωτοστάτησε στην αντίσταση κατά των Γερμανών. Σε στιγμές κρίσεως απεσόβησε με τη σύνεση και την τόλμη του δυσάρεστες καταστάσεις», ο γιατρός Γιώργης Αγγελιδάκης «Χάσαμε το Νέστωρα της Πολιτικής, της Νομικής και της Ανθρωπιάς», ο φιλόλογος Γιάννης Δεληγιώργης «Ο άνθρωπος συνήγορος υπερασπιστής των φακελωμένων διωκομένων αγωνιστών κομμουνιστών και της Δημοκρατικής Αριστεράς», το Βήμα των Αθηνών: « Δικαίως ο Δημοκρατικός λαός του Ρεθύμνου, καταξίωσε το δικηγόρο αγωνιστή του ΕΑΜ και πολιτευτή Ν. Δασκαλάκη ως εθνικό ηγέτη κατά τη Γερμανική κατοχή και ως λαϊκό αγωνιστή μετά την απελευθέρωση», κι ο Γιάννης Χαλκιαδάκης στα «Ρεθεμνιώτικα Νέα»: «… δίδαξε αρχοντιά και αξιοπρέπεια σ’ όλη τη ζωή του στο Ρέθυμνο».

 

Η διαθήκη του (βρέθηκε ανάμεσα σε διάφορα χαρτιά μετά το θάνατό του). «Από φοιτητής αγωνίστηκα πλάι στους αγώνες των πτωχών τάξεων και ειδικά των αγροτών, με τους οποίους δεν έχασα ποτέ την επαφή μου, γιατί τους θεωρούσα ως τους πλέον αδικημένους ανθρώπους. Υπηρέτησα ως ηγετικό στέλεχος του αριστερού κινήματος στο Νομό Ρεθύμνης κατά τη Γερμανική κατοχή και μετέπειτα και σ’ όλη μου την επαγγελματική ζωή. Έτσι φεύγω με γαλήνη στην ψυχή μου. Έπραξα το καθήκον μου σαν άνθρωπος και σαν επιστήμων και για την πατρίδα και για το λαό. Στα παιδιά μου δεν αφήνω πολλά υλικά αγαθά – μα τους αφήνω το μικρό μου όνομα να το φέρουν με υπερηφάνεια. Ευχαριστώ το Θεό που αξιώθηκα να τα δω επιστήμονες και τα παρακαλώ να αγαπούν τον συνάνθρωπό των και να εργάζονται όχι για την απόκτηση περιττού πλούτου, αλλά για την εξυπηρέτηση των αναγκών των και της Κοινωνίας. Αυτός ο δρόμος, κατά τη γνώμη μου, κάνει τον άνθρωπο ευτυχισμένο. Παρακαλώ την αγαπημένη μου γυναίκα, που στάθηκε στο πλευρό μου σαράντα και πλέον χρόνια, να με συγχωρήσει, γιατί η αγάπη μου προς τους ανθρώπους με ετοποθέτησε πολιτικά στην προοδευτική παράταξη, αναγκάζοντάς την να περάσει αφάνταστες δυσκολίες, δοκιμασίες και απογοητεύσεις. Προσωπικά δεν μετανοώ. Κάποτε θα δικαιωθώ – Έγραψα ιδιόχειρα, Ρέθυμνο 10 Φεβρουαρίου 1980».

 

Μένει να απαντηθεί ένα καίριο ερώτημα: Τι απόγινε, άραγε, η στέρεη πεποίθηση του Ν. Δασκαλάκη, ότι «κάποτε θα δικαιωθώ;» Η απάντηση δεν είναι εύκολη. Αν δεχθούμε, όμως, ότι η κορυφαία στιγμή της πολιτικής δράσης του Ν. Δασκαλάκη ήταν η συμφιλίωση που έγινε στο Ρέθυμνο μεταξύ ΕΑΜ και ΕΟΡ το ’44, συμφιλίωση που μας γλύτωσε από το αδελφοκτόνο αιματοκύλισμα, η δική μας απάντηση είναι: Ναι, δικαιώθηκε, ο Ν. Δασκαλάκης, αλλά με τρόπο τραγικό. Είναι σίγουρο ότι δε θα είχαμε φτάσει στη σημερινή συμφορά, αν στα χαρακώματα των δύο αντιπάλων -είναι οι ίδιοι, (αναλογιών τηρουμένων, ) και σήμερα- … αν, πρυτάνευε το πνεύμα, η σωφροσύνη, ο πατριωτισμός και η χωρίς προκαταλήψεις νηφάλια, πολιτική σκέψη του Ν. Δασκαλάκη. Κοντολογίς, μας λείπουν, ένθεν και ένθεν, σήμερα, άνθρωποι σαν τον Ν. Δασκαλάκη.

 

(Ευχαριστίες οφείλονται στο Φώτο Ρέθυμνο, που γενναιόδωρα συνεχίζει τη ρεθεμνιώτικη φωτογραφική παράδοση του Γιάννη Σπανδάγου, για την συμβολή του στην επεξεργασία των φωτογραφιών).