Μορφή χιονοστιβάδας έχουν πάρει τα περιστατικά και οι καταγγελίες για κακοποιητικές συμπεριφορές, ιδίως σεξουαλικού περιεχομένου, στον υπαρκτό και διαδικτυακό κόσμο.
Η θρυαλλίδα του κινήματος #metoo άναψε και στην Ελλάδα πυροδοτώντας αλυσιδωτές αποκαλύψεις. Τα πλοκάμια του τέρατος είναι μακριά. Οι υποθέσεις ξεφυτρώνουν σαν τα κεφάλια της… Λερναίας Ύδρας: πολλά διαφορετικά πρόσωπα, ανθρώπων υπεράνω πάσης υποψίας και ευρείας αποδοχής! Είδωλα απομυθοποιούνται, χαρακτήρες δολοφονούνται, οικογένειες αποσυναρμολογούνται.
Παιδιά που ντρέπονται ή φοβούνται να πάνε στο σχολείο. Γυναίκες που παγιδεύτηκαν στα δίκτυα εκβιαστών κι άλλων φρικαλέων κυκλωμάτων. Μια κοινωνία μπλεγμένη και μπερδεμένη, που εκεί που δείχνει ν’ αργοσβήνει αναγεννιέται απ’ τα αντανακλαστικά και την ταχύτητα δράσης και μαζικότητας των κινημάτων. Το απόστημα έσπασε κι οι μόνοι που’ χουν κάθε λόγο να φοβούνται να πνιγούν απ’ την κοινωνική κατακραυγή είναι οι θύτες και όχι τα θύματα!
Οι κακοποιητές, που ξεσκεπάζονται τις τελευταίες ημέρες, τρέφουν ψευδαισθήσεις. Νομίζουν ότι καλύπτονται από ένα στερεοτυπικό κοινωνικό υπόστρωμα, της υπεροχής που υποτίθεται τους δίνουν τα πατριαρχικά ένστικτά τους. Ο διασυρμός που σπέρνουν αφορά και χαρακτηρίζει αποκλειστικά τους ίδιους · και δεν είναι ροζ αποχρώσεως, αλλά κατάμαυρος: όπως τα κίνητρα κι ο ψυχισμός τους!
Ο κλινικός Ψυχολόγος και καθηγητής Ψυχολογίας στο Παιδαγωγικό Τμήμα Δημοτικής Εκπαίδευσης του Πανεπιστημίου Κρήτης Ηλίας Κουρκούτας θέτει τον δάκτυλον επί τον τύπον των ήλων και προσπαθεί να ψηλαφίσει πληγές, αποκωδικοποιώντας/αποκρυπτογραφώντας συνήθεις κακοποιητικές συμπεριφορές.
Εξισορροπητική ανάγνωση
Πίσω από την πρώτη κουρτίνα που θα …τραβήξει, με την επιστημονική του επάρκεια, βρίσκονται οι διαπροσωπικές – ερωτικές – σχέσεις: «Οι σχέσεις και μάλιστα οι ερωτικές, όπως και η σεξουαλικότητα που συνδέεται με την επιθυμία και την σωματική-ψυχική ικανοποίηση είναι από τις πλέον ισχυρές παραμέτρους της ανθρώπινης -διαπροσωπικής λειτουργιάς. Σε όλα αυτά υπεισέρχεται και μια έντονη συναισθηματική φόρτιση και εξάρτηση. Η απώλεια ενός (ερωτικού/συναισθηματικού) συντρόφου, όπως και η απόρριψη από αυτόν βιώνονται συνήθως ως μεγάλη ματαίωση και απαντώνται ανάλογα την περίπτωση και κυρίως την προσωπικότητα του ατόμου. Οι άνθρωποι που απαντούν με βία, με εκβιασμούς και επιθετικές – εγωκεντρικές μορφές συμπεριφοράς αντανακλούν και τα χαρακτηριστικά προσωπικότητας τους. Οι θέσεις εξουσίας ενισχύουν τον κακοήθη ναρκισσισμό παρόμοιων ατόμων, που εκμεταλλεύονται τις ευαισθησίες του άλλου και αγνοούν τις επιθυμίες του. Είναι αλήθεια ότι είναι κυρίως οι άντρες που λειτουργούν με αυτούς τους τρόπους – για πολλούς λόγους, π.χ. η άμεση ικανοποίηση που αποζητά ένας άντρας χωρίς προηγούμενη συναισθηματική δέσμευση και για κάποιους και χωρίς συναίνεση του άλλου – και στο παρελθόν αλλά ακόμη και σήμερα, αν και έχουν αλλάξει πολύ τα πράγματα στις νέες γενιές».
Ο κ. Κουρκούτας θα σκιαγραφήσει το προφίλ των θυτών και των θυμάτων: «Δεν μπορούμε να μιλήσουμε για ένα ενιαίο προφίλ θυτών ή θυμάτων. Τα θύματα μπορεί να είναι ο καθένας από εμάς , άντρας ή γυναίκα και με πολλούς τρόπους ή για διαφορετικούς σκοπούς (συναισθηματικούς, οικονομικούς, κλπ.). Τα θύματα συνήθως είναι γυναίκες διότι η σεξουαλικότητα της γυναίκας συνδέεται με την ικανοποίηση του άντρα και τη μεγάλη (συναισθηματική) εξάρτηση από αυτή και το σώμα της, αλλά και εξαιτίας των παραδοσιακών έμφυλων ανισοτήτων. Οι άντρες βγάζουν πολύ περισσότερη βία σε όλα τα επίπεδα και σε όλες τις σχέσεις, ακόμη περισσότερο όταν πρόκειται για ναρκισσιστικές προσωπικότητες ή έχουν θέσεις εξουσίας οπότε δεν ανέχονται ματαιώσεις και απορρίψεις. Πολλά θύματα βεβαίως είναι νεαρά κορίτσια που δεν αντιλαμβάνονται την ενδεχομένη κατάληξη σε περίπτωση απομάκρυνσης από τον εκάστοτε σύντροφο και μπορεί να σαγηνεύονται, ανακαλύπτοντας κάποιες πλευρές του ερωτισμού, που είναι πάντα αποδεκτές στο πλαίσιο των οικείων ερωτικών σχέσεων και δεν νοούνται να κοινοποιούνται δημόσια. Και η γυναίκα βεβαίως μπορεί να χρησιμοποιήσει έμμεσες μορφές εκδίκησης και εκβιασμού, λιγότερο ορατές από τις ανοιχτές μορφές βίας, διότι ο θυμός και η οργή από το τραύμα της απόρριψης είναι μεγάλος – κάτι που το βλέπουμε συχνά στα διαζύγια».
Ιερό καθήκον
Οι συμπεριφορές των ανθρώπων αλλάζουν. «Αλλά αλλάζουν αυτοί που θέλουν και μπορούν να αλλάξουν και όχι αυτοί που είναι εμποτισμένοι από εμπειρίες κακοποίησης ή έντονο φαλλοκρατικό ναρκισσισμό και στάσεις εξουσίας» διαχωρίζει ο καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης. «Από την άλλη» προειδοποιεί «υπάρχει όντως ένας κίνδυνος να πέσουμε σε έναν ηθικό πουριτανισμό και σε μια ενοχική απο-σεξουαλικοποίηση στις ερωτικές συνδιαλλαγές. Αυτό σημαίνει ότι και οι άνθρωποι πρέπει να βγάζουν τον ερωτισμό τους με μη επιθετικούς ή εξουσιαστικούς τρόπους. Πολλά βέβαια αγόρια σήμερα έχουν έντονες αναστολές, ενώ ο άντρας παραδοσιακά ο πρέπει να διαχωρίσει την «μητρική εικόνα» μέσα του από αυτή της ερωτικής συντρόφου. Τα θέματα που συνδέονται με την ερωτική και συναισθηματική ζωή των ανθρώπων παραμένουν σημαντικά, όπως και οι προκλήσεις και τα προβλήματα που κάθε γενιά και κάθε άνθρωπος καλείται να τα αντιμετωπίσει. Σίγουρα τα πράγματα είναι πολύ καλύτερα από πριν κατά τη άποψη μου ενώ η βία δεν πρέπει να γίνεται ανεκτή».
Στα social media – οι … αντιφρονούντες τους – χρεώνουν εδραίωση της κοινωνικής κενοδοξίας και πολλά άλλα – δυνάμει και βαθμηδόν – αποκρουστικά. Ο κ. Κουρκούτας όμως υπεραμύνεται της θετικής συμβολής τους στον έγκαιρο και άμεσο εντοπισμό των κακώς κειμένων, χρόνιων κι απόκρυφων κοινωνικών παθογενειών: «Δεν θεωρώ ότι είναι χειρότερη η κοινωνία σήμερα, αφού ακόμη και απλές μορφές βίας (ένας ξυλοδαρμός σε μια αυλή σχολείου π.χ.) αναδεικνύονται μέσα από όλα τα μέσα τηλεοπτικά ή διαδικτυακά μέσα, αυτό είναι καλό, αλλά δημιουργεί μια αίσθηση κοινωνικής τοξικότητας» θα αντιπαραβάλει ο θεσσαλικής καταγωγής κλινικός ψυχολόγος. Τον ανησυχεί ιδιαίτερα που «η αόρατη ή υπόγεια βία ήταν πολύ πιο έντονη στις διαφυλικές και διαπροσωπικές σχέσεις τις προηγούμενες εποχές χρόνια, όπως και η σιωπή και κοινωνική κατακραυγή για τα θύματα. Με τις αλλαγές στη θέση στην ψυχολογία και στην κοινωνίας της γυναίκας τα ζητήματα ψυχολογικής χειραγώγησης, σωματικής ή σεξουαλικής βίας δεν αποκρύπτονται ή τουλάχιστον αρχίζουν πλέον να αναδεικνύονται, ειδικά οι πλέον βίαιες και ταπεινωτικές μορφές βίας. Οι εκβιασμοί απειλές και κυρίως η προσπάθεια χειραγώγησης με διάφορους τρόπους είναι ενδημικό δυστυχώς χαρακτηριστικό και μέρος της κοινωνικής και ενδοψυχικής ζωής – γιατί όλοι ζούμε ματαιώσεις, τραύματα και κοινωνικές αδικίες – που βέβαια διογκώνονται στις καταστάσεις κρίσης και εν μέρει εκτρέφονται και διογκώνονται από την ευκολία και την ανωνυμία του διαδικτύου».
Κοινοτοπία μεν, ουσία δε ενέχει η (απλή και προφανής) συμβουλή που θα δώσει στα θύματα κακοποιητικών συμπεριφορών, τα οποία παρακινεί «να μιλήσουν σε άτομα που εμπιστεύονται αλλά και όταν είναι πολύ σοβαρό το θέμα να το καταγγείλουν».
Κατανοεί «τις δυσκολίες και τους ενδοιασμούς», αλλά «πρέπει να βρουν ένα τρόπο και να το ξεπεράσουν και να μπορέσουν να το αντιμετωπίσουν, παρά τον φόβο και τους δισταγμούς, την ντροπή που μπορεί να νοιώθουν ή τον πανικό από την έκθεση τους δημόσια. Γι’ αυτό υπάρχουν και οι γραμμές βοήθειας ή οι εδικοί και οι φίλοι. Η σιωπή ευνοεί τους θύτες και είναι κοινωνική ευθύνη όλων να συμβάλουμε στην ανάδειξη της βίας που πληγώνει».
Ενοχικά σύνδρομα σε μία σεξιστική κοινωνία
Παρά τα όσα έχουν δει το φως της δημοσιότητας, το αίσθημα ενοχοποίησης εξακολουθεί να κυνηγά συχνά όσες/σους έχουν βασανιστεί.
«Είναι κλασσικό (!!) έτσι απενοχοπιούνται άντρες και γυναίκες για διαφορετικούς λόγους» παρατηρεί ο κ. Κουρκούτας.«Κάποιοι άντρες διότι κατά βάθος είναι πεπεισμένοι ότι η «γυναίκα που εκδηλώνει επιθυμίες ερωτικές ή κάποιου τύπου σεξουαλικότητα είναι «πόρνη», «τα ήθελε» κλπ., συχνά αντίστοιχες αντιλήψεις φέρουν και κάποιες γυναίκες. Παράλληλα, με αυτόν τον τρόπο διαχωρίζουν τη δικιά τους θέση από αυτή του θύματος, στην οποία δεν θα ήθελαν να βρεθούν και δεν μπορούν να ταυτιστούν, ενώ συχνά διαπιστώνεται οργή και μίσος για την αδυναμία τους θύματος, ενώ όλοι μας απωθούμε ανάλογες ερωτικές τάσεις και διαθέσεις για πολλούς λόγους».
Ο θεσσαλικής καταγωγής ακαδημαϊκός ταυτίζεται με την άποψη ότι η απομυθοποίηση γνωστών τηλεοπτικών προσώπων, από την έναρξη του κινήματος #metoo βοηθάει στο ν’ ανοίξουν άφοβα κι ανενδοίαστα κι άλλα στόματα. Γενικότερα, «όλα αυτά που έχουν συμβεί έχουν αναδείξει προβλήματα που υπάρχουν».
Εκεί που συχνά διαφωνεί είναι στις «απλουστευτικές ερμηνείες σύνθετων κοινωνικών και ψυχικών φαινομένων». Συγχρόνως «η ελληνική κοινωνία παραμένει συντηρητική και σε ένα μεγάλο βαθμό σίγουρα και σεξιστική».
Το ποτάμι δεν έχει γυρισμό και ο γενικός ξεσηκωμός δεν κινδυνεύει με παροδικότητα, θέλουμε να πιστεύουμε. «Νομίζω ότι οι άνθρωποι αλλάζουν και έχουν αλλάξει πολύ. Επειδή ακριβώς έχουν αλλάξει δίνεται η δυνατότητα να ακούγονται και να δημοσιεύονται όλα αυτά και αυτό είναι καλό. Από την άλλη και επειδή δουλεύουμε με μικρά παιδιά, εφήβους όπως και οικογένειες όλες οι μορφές τραύματος, εσκεμμένης ή όχι κακοποίησης πρέπει να αντιμετωπίζονται νωρίς ώστε να μειωθούν σε μεγάλο βαθμό οι ενδεχόμενες βίαιες συμπεριφορές στις μετέπειτα σχέσεις» μάς ορμηνεύει ο κ. Κουρκούτας, συνυπολογίζοντας πως «η σεξουαλική καταπίεση των προηγούμενων δεκαετιών έχει παράγει γενιές λαίμαργων και πεινασμένων σεξουαλικά ανθρώπων». Και θα ολοκληρώσει τις (διατυπωμένες) σκέψεις του με το βλέμμα στραμμένο στη φωτεινή πλευρά του φεγγαριού: «Αυτό δεν σημαίνει ότι όλοι αυτοί είναι βίαιοι ή εκβιαστές και κακοποιητικοί γιατί υπάρχουν οι μηχανισμοί να εξισορροπούμε τις ενδοψυχικές ή σωματικές μας ματαιώσεις».
*Ο Ηλίας Κουρκούτας είναι κλινικός ψυχολόγος, καθηγητής Ψυχολογίας και διευθυντής του Εργαστηρίου Ψυχολογίας και του Διατμηματικού Μεταπτυχιακού «Ειδική Αγωγή» στο ΠΤΔΕ του Πανεπιστημίου Κρήτης. Είναι συντονιστής του κλάδου Κλινικής Ψυχολογίας της ΕΛΨΕ (Ελληνική Ψυχολογική Εταιρεία).
