Η «κάθαρσις», έννοια σύνθετη μα άρρηκτα συνδεδεμένη με την ψυχική ισορροπία ορίζεται ως στόχος της αρχαιοελληνικής τραγωδίας (μορφής θεάτρου). Ο Αριστοτέλης στο έργο του Περί Ποιητικής ορίζει την «Τραγωδία», η οποία προκαλώντας τη συμπάθεια και το φόβο του θεατή τον αποκαθάρει (λυτρώνει) από παρόμοια ψυχικά συναισθήματα. Δεν θα μπορούσε λοιπόν αυτή η θεραπευτική διάσταση του θεάτρου να μην ερευνηθεί από τους σύγχρονους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας. Παρότι οι πειραματισμοί των επιστημόνων και επαγγελματιών της ψυχικής υγείας (ψυχιάτρων, ψυχολόγων, κοινωνικών λειτουργών κ.λπ.) στο πεδίο των θεραπευτικών ιδιοτήτων του θεάτρου έχουν ήδη ξεκινήσει από τις αρχές του 20ου αιώνα, στη χώρα μας μόλις την τελευταία δεκαπενταετία άρχισαν δειλά δειλά να εφαρμόζονται αντίστοιχες θεραπευτικές πρακτικές. Στο πλαίσιο αυτό, το Κέντρο Ψυχικής Υγείας Ρεθύμνου θα λειτουργήσει για πρώτη φορά στην πόλη, μια ομάδα κοινωνικού-θεραπευτικού θεάτρου με την πρώτη συνάντηση να έχει οριστεί για την ερχόμενη Τετάρτη.
Τα «Ρ.Ν.» βρέθηκαν στο ΚΨΥ, μίλησαν με τον προϊστάμενο του Κέντρου, ψυχίατρο- ψυχοθεραπευτή, Αντώνη Λιοδάκη, πάνω στο ζήτημα της θεραπευτικής διάστασης του θεάτρου και τις δυναμικές που γεννιούνται μέσα από αντίστοιχα εγχειρήματα.
Η λειτουργία του θεάτρου στην αρχαία Ελλάδα
«Έχει τις απαρχές της πολύ μακριά. Ίσως μπορούμε να φτάσουμε ψάχνοντας γι’ αυτές στο αρχαιοελληνικό θέατρο και τα αρχαία Ασκληπιεία. Αυτά ήταν ουσιαστικά τα πρώτα ψυχοθεραπευτήρια και τα πρώτα θεραπευτήρια εν γένει. Μορφές τέχνης τότε εμφανίζονταν στο προσκήνιο και συνέβαλλαν σε όλη τη διεργασία και τη διαδικασία της θεραπείας, όπως η μουσική, ο χορός και το θέατρο. Πρέπει κανείς να αναλογιστεί πώς το θέατρο λειτουργούσε στην αρχαία ελληνική πόλη: Μέσω της ανάδειξης ζητημάτων και μιας θεματολογίας που αφορούσε τη ζωή της πόλης, το θέατρο, πέρα από ένα κοινωνικοπολιτικό γεγονός, είχε να κάνει με κοινωνική παρέμβαση, με τη συνειδητοποίηση των προβλημάτων της πόλης και με την ενεργή συμμετοχή των πολιτών. Παράλληλα ήταν κι ένα ζήτημα «κάθαρσις», ουσιαστικά θεραπείας», λέει ο κ. Λιοδάκης αναφορικά με την αναζήτηση τρόπων εμπλουτισμού των μεθόδων θεραπείας των σύγχρονων ψυχοκοινωνικών επιστημών. Παρά το γεγονός ότι στο πέρασμα του 20ου αιώνα αναδύθηκαν κι άλλες μορφές τέχνης, το θέατρο εξακολουθεί να κατέχει τα πρωτεία σε επίπεδο θεραπευτικών δυνατοτήτων. «Το θέατρο είναι πιο ουσιαστικό και αποτελεσματικό, διότι έχει μια διαρκή συμμετοχή στην ψυχοθεραπευτική αναζήτηση. Χρησιμοποιείται ιδιαίτερα σε μεθόδους που έχουν εμφανιστεί εδώ κι έναν αιώνα, όπως το Ψυχόδραμα κι η Δραματοθεραπεία. Επομένως το θέατρο από την άποψη των τεχνών κατέχει την πρωτεύουσα θέση και σημασία στη «φαρέτρα» των ψυχιατρικών θεραπειών και παρεμβάσεων στους ψυχικά πάσχοντες», συνεχίζει ο διευθυντής του Κ.Ψ.Υ. Ρεθύμνου.
«Δεν πρέπει κανείς να ρωτά τι σημαίνει θέατρο… Πρέπει να ρωτά τι σημαίνει θέατρο για μένα»
Η κουβέντα περιστρέφεται γύρω από τις επαφές σύγχρονων μορφών θεάτρου με το αρχαιοελληνικό θέατρο. Το Ανθρωπολογικό θέατρο των Αουγκούστο Μπόαλ και Εουτζένιο Μπάρμπα, το Σωματικό θέατρο των Στανισλάφσκι και Γκροτόσκι, το Φτωχό θέατρο του Μπ. Μπρεχτ, κατά τον διευθυντή του Κ.Ψ.Υ. Ρεθύμνου μεταφέρουν «Τη δυναμική και τη διεισδυτικότητά του( σ.σ. του αρχαιοελληνικού θεάτρου) όσον αφορά το ψυχικό ιδίωμα, τη συνάντηση με την ψυχική οδύνη, στο σήμερα». «Δεν πρέπει κανείς να ρωτά τι σημαίνει θέατρο… Πρέπει να ρωτά τι σημαίνει θέατρο για μένα», λέει ο Εουτζένιο Μπάρμπα. Με την έννοια αυτή «Ο συμμετέχων προσωποποιείται και το θέατρο μπορεί να γίνει εργαλείο μεταμόρφωσης, μετασχηματισμού, διαφορετικής τάσης και αντίληψης, συνειδητοποίησης, αλλά και εργαλείο κοινωνικής δράσης και παρέμβασης. Το θέατρο του επιτρέπει να αναγεννιέται. Να γεννιέται μια νέα δύναμη μέσα. Να βλέπει ότι του ταιριάζει και να βλέπει ότι είναι ικανός να δράσει. Όπου κι όπως χρησιμοποιείται επιτρέπει να δημιουργούμε τις προϋποθέσεις της θεραπείας δράσης, είτε είναι στο ψυχόδραμα, είτε οπουδήποτε αλλού», προσθέτει ο κ. Λιοδάκης.
«Όλο και περισσότεροι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, κατανοούν και αντιλαμβάνονται, αυτή τη δύναμη της Τέχνης»
Μόλις πριν από δεκαπέντε περίπου χρόνια, αρχές του 2000, μια ομάδα επαγγελματιών της ψυχικής υγείας στην Ελλάδα, ξεκινά τη διερεύνηση του άγνωστου μέχρι τότε πεδίου του θεραπευτικού θεάτρου. «Οργανώσαμε δύο μεγάλα συνέδρια στην Κρήτη και συγκεκριμένα στα Χανιά για τη συμβολή της Τέχνης στις ψυχιατρικές θεραπείες. Παράλληλα άνοιξε στην Ελληνική Ψυχιατρική Εταιρεία ένας ιδιαίτερος κλάδος: Τέχνη και Ψυχιατρική. Από το 2000 μέχρι και σήμερα, όλο και περισσότεροι επαγγελματίες ψυχικής υγείας, κατανοούν και αντιλαμβάνονται, αυτή τη δύναμη της Τέχνης, αρχίζουν να παίρνουν εκπαιδεύσεις σε αυτή την κατεύθυνση, να υπολογίζουν το πόσο ενισχύεται η θεραπευτική τους αποτελεσματικότητα, όταν καταφέρνουν να εντάσσουν μορφές τέχνης μέσα στην καθημερινή τους πρακτική κλινική άσκηση», παραθέτει ο κ. Λιοδάκης ανατρέχοντας στο παρελθόν. Την εποχή εκείνη δραστηριοποιείται στα Χανιά η ομάδα «Σχοινοβάτες», η δραστηριότητα της οποίας σταμάτησε με το κλείσιμο του Ψυχιατρείου της Σούδας. «Έδωσε πάρα πολύ μεγάλες εμπειρίες, πολλά θετικά στοιχεία. Μέσα από τις θεατρικές ασκήσεις, τα θεατρικά παιχνίδια ρόλων, προσεγγίσαμε κείμενα, γράψαμε θεατρικά κείμενα. Καταφέραμε να ανεβάσουμε και κάποια έργα. Παίξαμε πολλές παραστάσεις και μέσα στο ψυχιατρείο και μέσα στην πόλη των Χανίων, αλλά και σε άλλες πόλεις της Κρήτης. Παίξαμε στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη, ακόμη και σ’ ένα φεστιβάλ θεάτρου με ανάλογες ομάδες, στην Πάντοβα της Ιταλίας», θυμάται ο ίδιος.
«Αυτό το εγχείρημα βοήθησε την ψυχιατρική μεταρρύθμιση. Βοήθησε και συνειδητοποίησε και τους επαγγελματίες της ψυχικής υγείας να κατανοήσουν καλύτερα τον ψυχικά πάσχοντα συνάνθρωπο, τις δυνατότητες, τις δεξιότητες και τις ευαισθησίες του. Βοήθησε τον ίδιο τον ψυχικά πάσχοντα, να εκφράζει στο κοινό μέσα από το θεατρικό κείμενο που πολλές φορές είχε γράψει κι ο ίδιος, αυτό που πραγματικά έχει μέσα του. Αυτό δηλαδή που η συνθήκη του ασύλου, του ψυχιατρείου δεν του επέτρεπε να εκφράσει. Διότι είχε απέναντί του ένα δήμαρχο, έναν δημοτικό σύμβουλο, έναν περιφερειάρχη ή έναν νομάρχη, είχε τον παππά μιας ενορίας, έναν επαγγελματία της ψυχικής υγείας, στον οποίο απευθυνόταν και μιλούσε. Διαπιστώσαμε ότι υπάρχει μεγαλύτερη και καλύτερης ποιότητας συνεργασία θεραπευτή- θεραπευομένου, μια δυνατή λειτουργικότητα στους ψυχικά πάσχοντες και μια δυνατή κοινωνικότητα και κοινωνικοποίηση, μια θετικότερη αντιμετώπιση της ψυχικής νόσου και του ίδιου του ψυχικά πάσχοντα, άρα ότι η θεατρική ομάδα λειτουργεί αποστιγματοποιητικά», υπογραμμίζει συμπερασματικά ο κ. Λιοδάκης.
Στη βάση αυτής της εμπειρίας, την ερχόμενη Τετάρτη στις 5:00 το απόγευμα, στο Κέντρο Ψυχικής Υγείας θα γίνει η «παρθενική» συνάντηση της πρώτης για την πόλη μας ομάδας κοινωνικού και θεραπευτικού θεάτρου, η οποία θα αποτελείται από επαγγελματίες, εθελοντές και λήπτες υπηρεσιών ψυχικής υγείας. Κλείνοντας την κουβέντα μας, ο προϊστάμενος του Κ.Ψ.Υ. Ρεθύμνου, κάλεσε τους ενδιαφερόμενους να συμμετάσχουν στην ομάδα προκειμένου όλοι μαζί «Να συναντήσουμε τα κομμάτια της εσωτερικής εξορίας τα οποία βιώνουμε, ιδιαίτερα σε αυτές τις εποχές. Εποχές βαθιάς κρίσης που δεν έχει μόνο οικονομικά χαρακτηριστικά, αλλά έχει να κάνει με ζητήματα θεμελιακά, υπαρξιακά, ανθρωπιστικά και πολιτισμικά. Να βοηθηθούμε όλοι οι συμμετέχοντες στην αντιμετώπιση αυτών των καταστάσεων και το ξεπέρασμά τους».
Η ομάδα θα πραγματοποιεί εβδομαδιαίες συναντήσεις με συντονιστή – εμψυχωτή της ομάδας τον Βαγγέλη Λιοδάκη, ηθοποιό- σκηνοθέτη. Για περισσότερες πληροφορίες και συμμετοχή στην ομάδα: Κ.Ψ.Υ. Ρεθύμνου, Δημοκρατίας 24 (καθημερινές 8-2), Τηλ. 28310 20799 (καθημερινές 8-2), e-mail: info@cepsyre.gr, www.cepsyre.gr.
