Ιανουάριος 1945. Έχουν περάσει τρεις μήνες από την αποχώρηση των Γερμανών που επέτρεψε στο Ρέθυμνο να ανασάνει τον αέρα της λευτεριάς.
Ο τόπος προσπαθεί να αναδιοργανωθεί. Οι νέοι αναζητούν διέξοδο επαγγελματικής αποκατάστασης. Η κατάσταση στα ολοκαυτωμένα χωριά του Κέντρους είναι τραγική και η τύχη των προσφύγων από τα χωριά αυτά τραγικότερη.
Κι ενώ καθένας προσπαθεί να βρει το δρόμο του στη ζωή μετά τη λαίλαπα του πολέμου, εκείνοι που υπέφεραν εξαιτίας ανθρώπων που «μήδισαν» για την καλοπέρασή τους, ένα πράγμα είχαν μόνο στο νου τους: την εκδίκηση.
Ένα «μούδιασμα» κυριαρχεί στην τοπική κοινωνία.
Μήνυμα με σημασία του Χρήστου Τζιφάκη
Ο στρατιωτικός διοικητής Ρεθύμνης, Χρήστος Τζιφάκης, στο ευχετήριο μήνυμά του για τη Νέα Χρονιά τονίζει μεταξύ άλλων:
«Εύχομαι το νέο έτος 1945, το πρώτον ελεύθερον έτος, από της επαράτου Γερμανικής δουλείας, να χαρίσει την ομόνοια και την σύμπνοια εις πάντας τους Έλληνας, προς το συμφέρον όλων μας και εις δόξαν της δεινώς χειμαζομένης φιλτάτης πατρίδος.
Εύχομαι όπως πάντες αρθούν εις το ύψος των περιστάσεων και μετά ζήλου και αφοσιώσεως προσηλωθώσι εις το προς την πατρίδα καθήκον, ίνα πάντες από κοινού οδηγήσωμεν το σκάφος της αγαπητής μας πατρίδος εις την θέσιν την οποίαν οι αγώνες και οι θυσίες του Ελληνισμού την έθεσαν μεταξύ των μεγάλων μας συμμάχων…».
Και ο αρχηγός της Αντίστασης σε όλη τη διάρκεια της κατοχής στο μήνυμά του κατέληγε:
«Ας είναι σύνθημά μας αγάπη προς την πατρίδα, αφοσίωσις εις το καθήκον και πίστις προς την θρησκείαν του Θεανθρώπου.
Εν τέλει απευθυνόμενος προς όλους εύχομαι ομόνοιαν και αφοσίωσιν προς το καθήκον…».
Η σύνεση πρόλαβε τα χειρότερα
Αποκρυπτογραφώντας το νόημα του μηνύματος με βάση και τα γεγονότα που προηγήθηκαν και ακολούθησαν εκείνο τον ταραγμένο Γενάρη διαπιστώνεται η αγωνία για το ενδεχόμενο καταστάσεων όπως συνέβησαν στην Αθήνα και σε άλλες περιοχές σε ένα αγώνα επικράτησης για την εξουσία πολιτικών δυνάμεων, που ενώ είχαν ενωθεί για να διώξουν έναν βάρβαρο κατακτητή, τώρα με τους συμμάχους να συνδαυλίζουν τα πάθη, διεκδικούσαν την κυριαρχία για να επιβάλουν τις θέσεις τους.
Θυμάμαι όσα μου έλεγε χαρακτηριστικά ο αείμνηστος Γιώργης Αγγελιδάκης.
«Εδώ στο Ρέθυμνο ευτυχώς δεν είχαμε παρατράγουδα όπως σε άλλες περιοχές, γιατί είχαμε μάθει να καθόμαστε στο ίδιο τραπέζι και οι δυο πλευρές και να συζητάμε. Ευτυχώς είχαμε ιδεολογικούς αντιπάλους με σύνεση. Ο Χρήστος Τζιφάκης ήταν πρότυπο αρχηγού με ευθυκρισία και υψηλό αίσθημα ευθύνης. Του το αναγνώριζα πάντα και το δήλωνα δοθείσης ευκαιρίας.
Ο Μιχαήλ Παπαδάκις ο δικηγόρος, της Χουρδάκη ο αδελφός από το Βάτο Αγίου Βασιλείου, έδειχνε επίσης σύνεση και είχε το αίσθημα ευθύνης. Τι να πω και για τον ηγούμενο Αρκαδίου, το Διονύσιο Ψαρουδάκη, του οποίου ήμουν και ο προσωπικός γιατρός. Ενώ είχε εντολή να μην αφήσει κομμουνιστή να περάσει στην πόλη αρνήθηκε κατηγορηματικά…
Αν έλειπαν ένας δυο που δεν έχει νόημα πια να ονοματίζουμε ούτε και κείνο το τραγικό τριήμερο θα είχαμε, ούτε θα χάναμε και 17 αν θυμάμαι καλά παλικάρια, όπως το Μανούσο Πραματευτάκη, αδελφό του κουμπάρου μου του Μπάμπη του γνωστού μουσικοσυνθέτη…
Κι αυτοί θέλω να πιστεύω ότι έδρασαν παρορμητικά, για να δείξουν «καλή διαγωγή» στους από πάνω…».
Αυτή η ατμόσφαιρα επικρατούσε στην πόλη όταν στις 13 του Γενάρη διαβάζουμε πρωτοσέλιδο…
Ο νέος φρούραρχος
«Με αληθινή ανακούφιση ολόκληρος κοινωνία μας επληροφορήθη τον διορισμόν του αντισυνταγματάρχη κ. Παύλου Γύπαρη, εις την θέσιν του φρουράρχου της πόλεώς μας.
Ο κ. Γύπαρης παλαίμαχος αγωνιστής και άνθρωπος σιδηράς θελήσεως και πυγμής, ήτο ο ενδεδειγμένος να αναλάβει υπό τας σημερινάς τόσον κρισίμους και ανωμάλους περιστάσεις, το Φρουραρχείον Ρεθύμνης Αδιστάκτως δηλαδή μπορεί να πει κανείς ότι ευρέθη ο κατάλληλος άνθρωπος δια την κατάλληλον θέσιν…»
Ακολουθούν ανακοινώσεις από το φρουραρχείο με την υπογραφή του νέου φρουράρχου, με ιδιαίτερη βαρύτητα στο θέμα των άσκοπων πυροβολισμών… Οι απαγορεύσεις θα οδηγήσουν στα γεγονότα της 17ης και 18ης Ιανουαρίου όπως φαίνεται, χωρίς τίποτα να αποδεικνύεται. Άλλωστε εμείς δεν είμαστε σε θέση να κρίνουμε τα γεγονότα και τους υπαιτίους, ούτε απασχολούν κανένα τα δικά μας συμπεράσματα.
Μπορούμε όμως να γνωρίσουμε καλύτερα το φρούραρχο Παύλο Γύπαρη από τις πιο πολυσυζητημένες προσωπικότητες του καιρού του, για τον οποίο έχουν γραφτεί πολλά και σχολιαστεί περισσότερα.
Μια στρατιωτική προσωπικότητα
Σύμφωνα με τους ιστορικούς ο Παύλος Γύπαρης (1882 – 22 Ιουλίου 1966) υπήρξε στρατιωτική προσωπικότητα της νεώτερης ελληνικής ιστορίας. Συμμετείχε σε διάφορες ένοπλες συγκρούσεις του πρώτου μισού του εικοστού αιώνα: Μακεδονικό Αγώνα, Α’ Βαλκανικό Πόλεμο, Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο, Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Κατά τη διάρκεια του Εθνικού Διχασμού, δημιούργησε και καθοδήγησε τα «Δημοκρατικά Τάγματα Ασφαλείας», ως απάντηση στους «Επίστρατους» του Ιωάννη Μεταξά. Τα Δημοκρατικά Τάγματα ήταν υπεύθυνα για τη δολοφονία του Ίωνα Δραγούμη.
Γεννήθηκε στο χωριό Ασή Γωνιά του νομού Χανίων. Το 1904 και το 1905 έλαβε μέρος στον Μακεδονικό αγώνα, ως επικεφαλής ομάδας Κρητών. Συμμετείχε στην περίφημη ενέδρα στο Σκλήθρο της Φλώρινας (Ζελενίτσι), όταν οι Κρητικοί Μακεδονομάχοι κατόρθωσαν να εξοντώσουν τους περισσότερους αρχηγούς των κομιτατζήδων της Δυτικής Μακεδονίας, που είχαν συγκεντρωθεί εκεί λόγω ενός γάμου. Της επιχείρησης ηγήθηκε ο Γεώργιος Κατεχάκης. Αργότερα το 1912, κατά τη διάρκεια των Βαλκανικών Πολέμων, οργάνωσε εθελοντικό σώμα και σε συνεργασία με τον Θεμιστοκλή Σοφούλη συμμετείχε στην απελευθέρωση της Σάμου, καθώς και σε διάφορες άλλες επιχειρήσεις του πολέμου. Το 1914, επικεφαλής εθελοντικού σώματος ενισχύει τον αγώνα για την εδραίωση της προσωρινής κυβέρνησης της Βορείου Ηπείρου.
Όταν ξέσπασε ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος συμμετείχε, μαζί με Έλληνες εθελοντές, στο πλευρό της Αντάντ, κατά των Κεντρικών Αυτοκρατοριών. Το 1916, ενώ κορυφώθηκε ο Εθνικός Διχασμός, τάχθηκε με το πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου, όπου και ονομάστηκε αξιωματικός στον στρατό της Κυβέρνησης Εθνικής Αμύνης. Με το πέρας του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου υπηρέτησε ως διοικητής του τάγματος ασφάλειας Αθήνας (1918-1920), όπου ενεπλάκη (ως επικεφαλής του σχετικού αποσπάσματος) στην υπόθεση δολοφονίας του Ίωνα Δραγούμη. Το 1920, ακολούθησε τον Βενιζέλο, μετά την εκλογική του ήττα, στη Γαλλία.
Όταν κατά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο, η Γερμανία εισέβαλε στην Ελλάδα το 1941, ο Γύπαρης έσπευσε στην Κρήτη, όπου και έλαβε μέρος στις μάχες στο νησί εναντίον των δυνάμεων του Άξονα. Με την κατάληψη της Κρήτης, κατέφυγε στην Αίγυπτο, όπου υπηρέτησε στο ελληνικό φρουραρχείο Αλεξανδρείας και Καΐρου. Μετά την απελευθέρωση διορίστηκε φρούραρχος στα Χανιά (1944) και το 45 στο Ρέθυμνο, όπου και ηγήθηκε του αντικομμουνιστικού αγώνα κατά του τοπικού ΕΛΑΣ και στη συνέχεια πολιτεύτηκε με το κόμμα του Σοφοκλή Βενιζέλου, με το οποίο και εκλέχτηκε βουλευτής Χανίων, λαμβάνοντας παράλληλα μέρος και στον Εμφύλιο.
Κατά τα τελευταία έτη της ζωής του συνέγραψε σειρά έργων σχετικά με τα προσωπικά του βιώματα και τις απόψεις του για τα σημαντικά ιστορικά γεγονότα που έζησε.
Διέμενε στους Αμπελοκήπους και πέθανε στις 22 Ιουλίου 1966. Για το θάνατό του έκανε δήλωση ο Γεώργιος Παπανδρέου, αναφερόμενος στους εθνικούς και δημοκρατικούς αγώνες του εκλιπόντος στο πλευρό του Ελευθερίου Βενιζέλου.
Έχει γράψει τα βιβλία: Α’ τόμος Ελευθέριος Βενιζέλος, Ήρωες και Ηρωισμοί στη μάχη της Κρήτης, Οι Πρωτοπόροι του Μακεδονικού Αγώνα, Η Μάχη της Κρήτης (Θεατρικό έργο), ανέκδοτα ποιήματα πατριωτικού περιεχομένου.
Ο Γύπαρης και οι εθνικές διενέξεις
Σ’ ένα ενδιαφέρον άρθρο με τον παραπάνω τίτλο διαβάζουμε σχετικά:
Σε συνθήκες ιδεολογικών διλημμάτων και επιλογών, όλοι αναγκάζονται να διαλέξουν πολιτικό στρατόπεδο. Ο Γύπαρης επέλεξε να σταθεί στον Ελ. Βενιζέλο και την παράταξή του, επιλογή την οποία διατήρησε μέχρι το τέλος της ζωής του. Και αυτό δεν το συναντάμε συχνά. Η γνωριμία και η σχέση των δύο ανδρών, βέβαια, εξελίχθηκε σε βαθειά φιλία και τυφλή εμπιστοσύνη.
Ο Καπετάνιος ακολούθησε πιστά το Βενιζέλο, γιατί πίστεψε ότι αυτός ο πολιτικός άνδρας χρειάζεται την ηθική και έμπρακτη στήριξή του, ώστε να επιτευχθούν οι πολυπόθητοι εθνικοί στόχοι και οι αναγκαίες κοινωνικές ριζοσπαστικές αλλαγές.
Αυτή η στήριξη μεταφράστηκε στα χρόνια του Διχασμού με την ίδρυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων ή αλλιώς «Γυπαραίων», απαρτιζομένων, κυρίως, από συμπατριώτες του συμπολεμιστές.
Σε αυτές τις δυνάμεις πολλές ιστορικές αναφορές χρεώνουν πράξεις καταστροφών και εγκλημάτων με αποκορύφωμα την εκτέλεση του Ίωνα Δραγούμη το 1920.
Η εκτέλεση αυτή προπαγανδίζεται, κυρίως, από τη συντηρητική παράταξη έως και σήμερα. Γι’ αυτόν τον πολιτικό χώρο ο Ιων Δραγούμης λαμβάνει τη μορφή μάρτυρα, εξαιτίας της εκτέλεσής του, που χρεώνεται στους «Γυπαραίους».
Ο Δραγούμης φαίνεται ότι έπεσε θύμα του Διχασμού. Τα καυστικά άρθρα του και γενικότερα ο λόγος του, που επηρέαζε βαθύτατα του Αντιβενιζελικούς σε συνθήκες έξαρσης των πολιτικών παθών, συντέλεσαν στην στοχοποίησή του. Η εκτέλεση αποτέλεσε τα αντίποινα για την απόπειρα κατά της ζωής του Βενιζέλου στο Σταθμό της Λυόν, που μόλις είχε υπογράψει τη Συνθήκη των Σεβρών, η οποία ενσάρκωνε τις προαιώνιες ελπίδες των Ελλήνων.
Είναι αναγκαίο να επισημανθεί ότι η συγκρότηση των Δημοκρατικών Ταγμάτων υπήρξε το αντιστάθμισμα στους επιστράτους του Ι. Μεταξά, που ουκ ολίγες φορές τα προηγούμενα χρόνια είχαν ξυλοκοπήσει, εξευτελίσει, δολοφονήσει και λεηλατήσει ζωές και περιουσίες φιλελευθέρων.
Ξεπερνώντας πολλές ιστορικές του δράσεις με αξιομνημόνευτες τη σύσταση της Ελληνοκρητικής Λεγεώνας που πολέμησε τη μιλιταριστική Γερμανία στην Γαλλία το 1915 και τη συμμετοχή του στη Μάχη της Κρήτης και την οργάνωση της άμυνας του νησιού κατά των Γερμανών Ναζί, θα εστιάσουμε στη δράση του στον εμφύλιο πόλεμο. Μεταπολεμικά ο Γύπαρης επιστρέφει στη Κρήτη απ’ το εξωτερικό, όπου είχε ακολουθήσει την Ελληνική κυβέρνηση και τον Σοφοκλή Βενιζέλο.
Στα χρόνια μετά την κατοχή ο Αση-Γωνιώτης πολέμαρχος, διαπιστώνοντας ότι ο κεντρώος χώρος αφομοιώνεται απ’ την αριστερά, ως προ το θέμα ελέγχου της αντίστασης και του αντάρτικου, ήδη από τα χρόνια της κατοχής, αποφάσισε να παίξει το ρόλο του διασώστη της πολιτικής του παράταξης. Για ακόμη μια φορά σχηματίζει ομάδες ανδρών με σκοπό να πάρει τον έλεγχο των Κρητικών βουνών με καίρια χτυπήματα κατά των αριστερών ανταρτών.
Παρ’ όλες τις σποραδικές συγκρούσεις -με πιο γνωστή τη μάχη της Σαμαριάς(1948)- εμφύλιος στην Κρήτη με την μορφή και τη σύγκρουση που συνέβη στην υπόλοιπη Ελλάδα δεν έγινε. Αυτό οφείλεται, αφ’ ενός μεν στο γεγονός ότι η Κρήτη είναι νησί και την καθιστά δύσκολη, ως προς τον στρατιωτικό ανεφοδιασμό και αφ’ ετέρου, ο φόβος της βεντέτας και το κοινό βενιζελικό παρελθόν των αντιμαχομένων συντέλεσαν στην υπογραφή των συμφωνιών του Θερίσου και της Τρομάρισσας (1943-1944), οι οποίες απέτρεψαν στο μέγιστο βαθμό τις συγκρούσεις στο νησί.
Ο Γύπαρης στην κρίση της ιστορίας
Ο Γύπαρης υπήρξε ο φόβος και ο τρόμος αλλοεθνών και ομοεθνών αντιπάλων. Είχε την ικανότητα να συγκεντρώνει ανθρώπους και να τους οργανώνει σε ομάδα, πράγμα το οποίο δεν είναι εύκολο. Θέλει ρητορική δεινότητα υπομονή και επιμονή.
Ο διμέτωπος αγώνας του τον στοχοποίησε τόσο απ’ τη δεξιά, όσο και απ’ την αριστερά. Συχνά χαρακτηρίζεται ως «αρχηγός των τραμπούκων του Βενιζελισμού» και «παλληκαράς».
Ο Γύπαρης πίστεψε ότι η παράταξη στην οποία εντάχθηκε από τη γέννησή της θα δικαιωθεί σ’ όλες τις πολιτικές επιλογές της. Άραγε ποια θα ήταν η τύχη της χώρας αν οι αντιβενιζελικοί είχαν επικρατήσει στον εθνικό διχασμό; Ποια θα ήταν η θέση της Ελλάδας στο ευρωπαϊκό προσκήνιο αν η Ζαχαριαδική αριστερά είχε κερδίσει τον εμφύλιο;
Παρ’ όλες τις κατηγορίες που έχουν εκτοξευθεί εναντίον του -προ και μετά θάνατον- τα παρακάτω λόγια του οριοθετούν τη δική του ιδεολογία: «Όταν όλοι οι Έλληνες πιστέψουμε ότι η Πατρίς για τον Έλληνα, είτε Μακεδόνας είναι, είτε Θρακιώτης, είτε Ηπειρώτης, είτε Κρητικός, είτε πρόσφυγας Μικρασιάτης, είτε Κύπριος, είτε Σαμιώτης, είτε Χιώτης, είτε Επτανήσιος, είτε Παλαιολλαδίτης, οπουδήποτε και αν κατοικούν, είναι αδελφοί, γιατί είναι παιδιά μιας και της αυτής Μεγάλης Μάννας, τότε και μόνον τότε, θα μας υπολογίζουν και οι φίλοι και οι εχθροί της Πατρίδος μας».
Οι συγχωριανοί του επέλεξαν να χαράξουν στην προτομή του -που φιλοτεχνήθηκε με χρήματά τους στο Δημοτικό κήπο Χανίων -το όνομα, τη γέννηση, το θάνατό του και τα λόγια του Ελ. Βενιζέλου: «Αν ζούσε ο Γύπαρης σε μια χώρα της Ευρώπης στους παλιούς καιρούς, θα μπορούσε με την επιβολή του και με το κουράγιο του να ιδρύσει μια δυναστεία». Τίποτα άλλο, καμιά άλλη πληροφορία.
Μήπως θέλησαν έτσι να δείξουν σε πόση εκτίμηση είχε τον Βενιζέλο ο καπετάνιος; Μήπως αυτά τα λόγια αρκούσαν για τον Γύπαρη;
Αντλώντας στοιχεία από όσα έχουν γραφτεί για τον Παύλο Γύπαρη με τον περιπετειώδη βίο, αφήνουμε στην κρίση του αναγνώστη την αξιολόγηση του ανδρός.
Το γεγονός ότι ήταν φρούραρχος Ρεθύμνου στην πιο κρίσιμη μεταπολεμική ώρα του τόπου μας ώθησε να ξεδιπλώσουμε τις πτυχές της προσωπικότητάς του για να τον γνωρίσουμε καλύτερα. Απλά μόνο γι’ αυτό.
Πηγές:
«Κρητική Επιθεώρηση» Ιανουάριος 1945
Παύλος Γύπαρης: Βικιπαίδεια
Κρήτη 360: Ο φοβερός Παύλος Γύπαρης από την Ασή Γωνιά
Μηχανή του Χρόνου: Παύλος Γύπαρης – Ο φοβερός σωματοφύλακας του Ελευθερίου Βενιζέλου
Μαρτυρίες Γιώργη Αγγελιδάκη -αντιστασιακού- στην Εύα Λαδιά
