Κάποτε που οι δημόσιες υπηρεσίες στη χώρα μας στελεχώνονταν με υπαλλήλους στοιχειώδους εκπαίδευσης, υπήρχε πρόβλημα κάλυψης θέσεων σε αρκετά ευαίσθητους τομείς όπως η προστασία αρχαιοτήτων.
Λύση στο πρόβλημα αυτό έδωσαν εκπαιδευτικοί που κλήθηκαν να καλύψουν αμισθί τη θέση Επιμελητή Αρχαιοτήτων από τις αρχές του 20ου αιώνα.
Πρώτος φέρεται να έχει κληθεί για Επιμελητής Αρχαιοτήτων ο Μιχαήλ Πρεβελάκης ο πάνσοφος εκπαιδευτικός. Και ανταποκρίθηκε με προθυμία καλύπτοντας αυτό το κενό από το 1901 μέχρι το 1907.
Ήταν τότε που επέστρεψε στο Ρέθυμνο μετά από επιτυχή θητεία στη Σχολή του Αγίου Πνεύματος Κισσού που διεύθυνε με προτροπή του επισκόπου Λάμπης και Σφακίων Ευμενίου Ξερουδάκη.
Είχε αναλάβει διδακτικά καθήκοντα στο ιδιωτικό σχολείο της πόλης που φοιτούσαν μαθητές της πρώτης τάξης του τότε τετρατάξιου Γυμνασίου και εκείνη την περίοδο του ανατέθηκε το καθήκον να εποπτεύσει τη διαφύλαξη της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς.
Ακολούθησε ο Ευστάθιος Πετρουλάκης (1870-1928).
Αυτός ήταν φιλόλογος με μεταπτυχιακές σπουδές στην Αυστρία σχετικές με την Αρχαιολογία. Πήρε πτυχίο από το Πανεπιστήμιο Αθηνών και υπηρέτησε ως καθηγητής στο Ρέθυμνο. Διετέλεσε επιμελητής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνης και ήταν αντεπιστέλλον μέλος του Αρχαιολογικού Ινστιτούτου της Βιέννης.
Ο Ευστάθιος Πετρουλάκης ήταν γνωστός για την ευρυμάθεια και γλωσσομάθειά του. Είχε όμως τραγικό τέλος. Σε μια μαθητική εκδρομή στη Μονή Πρέβελη πέθανε ξαφνικά και τον ενταφίασαν εκεί.
Όπως μας ενημερώνει η εκλεκτή αρχαιολόγος κα Ειρήνη Γαβριλάκη, οι Μιχαήλ Πρεβελάκης και Ευστάθιος Πετρουλάκης που άσκησε τα καθήκοντα του επιμελητή μέχρι το 1914, υπηρέτησαν αρχικά ως άμισθοι Επιμελητές στο Παράρτημα Ρεθύμνου του Μουσείου Χανίων, ήταν υπόλογοι στην Ανωτέρα Διεύθυνση της Παιδείας και Δικαιοσύνης και κατόπιν εναλλάξ μέχρι το 1929 επίσης υπόλογοι στην Ανωτέρα Διεύθυνση της Παιδείας και της Δικαιοσύνης. Φυσικά ο Μιχαήλ Πρεβελάκης, αφού ο Πετρουλάκης είχε πεθάνει το 1928.
Ένας άτυχος νέος
Από το 1929 μέχρι το 1935 επιμελητής ήταν ο Παντελής Κοτσυφός.
Ήταν η «ψυχή» του πρώτου μουσείου Ρεθύμνου αλλά άτυχος κι αυτός.
Είχε γεννηθεί στο Ρουσσοσπίτι το 1903. Ξεκίνησε 12χρονο παιδί από το χωριό του για να κατακτήσει τη γνώση και τη ζωή. Δούλευε σκληρά χωρίς ποτέ να παραπονεθεί. Με άπειρες στερήσεις, αλλά μεγάλη φλόγα για μάθηση, κατάφερε να τελειώσει τις σπουδές του και να διοριστεί καθηγητής φιλόλογος, στο Γυμνάσιο το 1928. Πάλεψε μόνος, χωρίς καμιά βοήθεια, έστω ηθική. Κι όμως τα κατάφερε.
Απλός, μετρημένος, πρόθυμος να προσφέρει, σεμνός και ταπεινός ήταν ιδιαίτερα αγαπητός από τους συναδέλφους του ενώ οι μαθητές του τον λάτρευαν.
Ήταν καθηγητής και εξομολόγος μαζί. Μιλούσε με κάθε μαθητή στη γλώσσα που βοηθούσε καλύτερα την επικοινωνία. Κι όλα αυτά σε μια εποχή που ο καθηγητής έπρεπε να στέκει στο ψηλότερο βάθρο
Οι κακουχίες από την παιδική του ηλικία και ο επαγγελματικός του ζήλος, που δεν του άφηνε χρόνο να ξεκουραστεί, η κακή διατροφή, λόγω περιορισμένων οικονομικών δυνατοτήτων, άρχισαν να εμφανίζουν τις συνέπειές τους επτά χρόνια μετά τον διορισμό του.
Ίσως να τον κούρασε και η ολόθερμη αφοσίωση στη δημιουργία του πρώτου Μουσείου Ρεθύμνου που ξεκίνησε ο Φιλεκπαιδευτικός Σύλλογος.
Είχε οριστεί για την οργάνωσή του με αντικείμενα από ιδιωτικές συλλογές. Μόλις τέλειωνε τις υποχρεώσεις του φιλολόγου, εντός και εκτός σχολείου,, αφοσιωνόταν στη μελέτη προκειμένου να οργανωθεί καλύτερα το Μουσείο. Πολλές φορές τον εύρισκε το ξημέρωμα εκεί στην οδό Καστρινογιαννάκη, που δημιουργούσαν τον πυρήνα του πρώτου αρχαιολογικού μουσείου. Ο ζήλος του αυτός είχε πολλές φορές επαινεθεί και μάλιστα από προσωπικότητες της εποχής.
Και ξαφνικά ήρθαν τα πρώτα συμπτώματα της αρρώστιας που θέριζε εκείνη την εποχή. Είχε προσβληθεί από φυματίωση.
Τις τελευταίες μέρες της ζωής του πέρασε στο θεραπευτήριο «Διόνυσος» με τη σκέψη στους μαθητές του και την καρδιά του να σκίζεται στη σκέψη της δύστυχης μητέρας του που είχε χάσει και άλλα παιδιά της.
Ο Παντελής Κοτσυφός πέθανε σε ηλικία 33 ετών τον Αύγουστο του 1936. Δεν είχε κανένα κοντά του να του κλείσει τα μάτια.
Το χώμα της Αττικής γης τον δέχτηκε. Αλλά η μνήμη του έμεινε για πάντα άσβεστη στη συνείδηση των μαθητών του και όσων τον έζησαν.
Ο Διονύσιος Παπαθανασίου υπηρέτησε ως επιμελητής αρχαιοτήτων το 1936. Ο Εμμανουήλ Γεωργουλάκης που ακολούθησε και υπηρέτησε από 1936 μέχρι 1939, ήταν φιλόλογος, Γυμνασιάρχης και η καταγωγή του ήταν από το Μούντρος.
Κι ένας επιμελητής εθνομάρτυρας
Ο Γεώργιος Τουρνάκης που θήτευσε από το 1939 μέχρι το 1944 ήταν ένας από τα θύματα των ολοκαυτωμάτων του Κέντρους.
Σύμφωνα με μια εξαιρετική παρουσίαση που του έκανε ο αείμνηστος Χρίστος Μακρής σε μια επετειακή εκδήλωση ο Τουρνάκης ήταν γιος δασκάλου, γεννήθηκε στο Πετροχώρι το 1903, όπου και παρακολούθησε τα μαθήματα του Δημοτικού. Το 1922 τελειώνει το Γυμνάσιο Ρεθύμνου και εγγράφεται στην Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, της οποίας ανακηρύσσεται πτυχιούχος το 1931, υπηρετώντας ενδιαμέσως την στρατιωτική του θητεία και εργαζόμενος στο τελωνείο του Πειραιά. Εργάζεται κατόπιν ως φροντιστής στο Ρέθυμνο και το 1934 διορίζεται στο Γυμνάσιο της Αλεξανδρούπολης, από όπου μετατίθεται και υπηρετεί στα Γυμνάσια Αρρένων και Θηλέων Ρεθύμνου. Ο πρόωρος θάνατός του μάλιστα τον βρίσκει να προσφέρει πρόσθετες εθελοντικές υπηρεσίες ως Επιμελητής Αρχαιοτήτων του νομού Ρεθύμνου. Ο Γεώργιος Τουρνάκης ήταν προικισμένος από την ίδια η φύση με τα χαρίσματα του αληθινού ανθρώπου και του χαρισματικού εκπαιδευτικού, σπάνιες αρετές, που δεν αποκτούνται με τη μόρφωση, που αναδεικνύονται όμως και αποδίδουν εκτάκτως αγαθά αποτελέσματα, όταν και η μόρφωση, με τη σωστή της έννοια, προστεθεί σε εκείνες. Οπλισμένος με γερή επιστημονική συγκρότηση και εξαιρετική διδακτική δεξιοτεχνία ήταν δάσκαλος λαμπρός και συναρπαστικός, όπως δηλώνουν οι καλύτεροι κριτές που είναι οι μαθητές. Έχει ακουστεί από πολλούς μαθητές της εποχής του, ότι «αν έλειπεν ο Τουρνάκης δεν θα είχα τελειώσει το Γυμνάσιο».
Όταν συνέβη να ασθενήσει βαριά τον χειμώνα του 1942-43, τότε είναι που έγινε καταφανής η καθολική αγάπη και εκτίμηση των μαθητών και συναδέλφων του, των γονέων των μαθητών και της Ρεθεμνιακής κοινωνίας ολόκληρης. Αγάπη και εκτίμηση που εξεδηλώνοντο με έργα και όχι με λόγια. Ως Επιμελητής Αρχαιοτήτων του νομού Ρεθύμνης, ευθύς ως εκηρύχθη ο πόλεμος, εσυσκεύασε τα εκθέματα του Μουσείου Ρεθύμνου, σχεδόν όλα και ιδίως όσα είχαν ιδιαίτερη αξία, και τα απόκρυψε μέσα ση γη, «τα θαψε».
Συγκινητική λεπτομέρεια ότι εκτελέστηκε στις 22 Αυγούστου 1944, στο Γερακάρι, μαζί με το μαθητή του Γεώργιο Απ. Μαρνιέρο που ήταν μόλις 16 ετών.
Ο Ιωάννης Δρανδάκης υπήρξε επίσης επιμελητής αρχαιοτήτων τη διετία 1945-1946 και ο Δημήτριος Δαφέρμος από το 1946 μέχρι το 1954.
Ένας πολυτάλαντος επιμελητής
Όπως περιγράφουμε σε σχετικό μας αφιέρωμα ο Δημήτρης Δαφέρμος ήταν από τις πιο χαρισματικές μορφές του Ρεθύμνου Φιλόλογος, συνθέτης, βιρτουόζος του βιολιού και συγγραφέας.
Γεννήθηκε στην Αξό το 1912 και μετά τις εγκύκλιες σπουδές του στο Ρέθυμνο, γράφτηκε μετά από επιτυχείς εξετάσεις στη Φιλοσοφική σχολή Αθηνών και παράλληλα συνέχισε τις μουσικές του σπουδές στο Εθνικό Ωδείο.
Μπορεί να ήταν δύσκολα τα χρόνια, ιδιαίτερα για τις πολυμελείς οικογένειες, αλλά ήταν αδιανόητο για το Γεώργιο Δαφέρμο ότι θα μπορούσε να στερήσει από τα παιδιά του την ευκαιρία των σπουδών. Ιδιαίτερα για το Δημήτριο που οι δάσκαλοί του είχαν πάντα να πουν λόγια θαυμασμού για τις επιδόσεις του.
Μεθοδικός και επιμελής ο Δημήτριος, κατάφερε να πάρει με άνεση το πτυχίο του φιλολόγου το 1937 και παράλληλα και το πτυχίο του στο βιολί.
Νεαρός καθηγητής υπηρέτησε αρχικά στο Λύκειο «Κοραής» και στη συνέχεια σε Γυμνάσια του Ηρακλείου, Χανίων και Ρεθύμνου.
Ο διορισμός του στο Ρέθυμνο θα μπορούσε για κάποιον άλλον να είναι δοκιμασία. Ήταν στα πιο δύσκολα χρόνια που οι μνήμες του πολέμου ήταν νωπές. Οι μαθητές του εκτός από ανόμοιες ηλικίες είχαν και πένθος οι περισσότεροι. Τα μαύρα πουκάμισα και τα πένθιμα περιβραχιόνια ήταν μια συνηθισμένη εικόνα και σε δασκάλους και σε μαθητές, όπως εύστοχα σημειώνει ο Σπύρος Μαρνιέρος σκιαγραφώντας την προσωπικότητα του Δαφέρμου.
Τάξεις «προβληματικές» είχε κληθεί να τιθασεύσει ο νεαρός καθηγητής. Πολλοί συνάδελφοί του κουνούσαν με οίκτο το κεφάλι για την ατυχία του συναδέλφου τους, όπως τη θεωρούσαν, έχοντας μάλλον πικρή εμπειρία.
Ο Δημήτρης Δαφέρμος από την πρώτη μέρα διδασκαλίας «πέταξε» το απρόσιτο ύφος που επέβαλαν οι παιδαγωγικοί κανόνες της εποχής. Άφησε τον πραγματικό του εαυτό να προσεγγίσει τους μαθητές του. Η στωικότητα, η ειλικρίνεια, η φιλία, η κατανόηση, η πραότητα, η ευγένεια και η δύναμη που διέθετε στη διδασκαλία, κληρονομικό χάρισμα μάλλον από τον πατέρα του, έφεραν αποτελέσματα που έκαναν όλους να «τρίβουν» τα μάτια τους. Οι μαθητές του τον λάτρευαν και πειθαρχούσαν στο μάθημά του χωρίς απειλές και τιμωρίες.
Ο νεαρός φιλόλογος εφήρμοζε δικό του σύστημα. Όπως αναφέρει και ο Σπύρος Μαρνιέρος ακόμα και τα μαθήματα της ιστορίας τα έκανε απολαυστικά αφηγήματα. Απομάκρυνε από τους μαθητές το άγχος των χρονολογιών, επιβάλλοντας ελεύθερη απόδοση και τους άφηνε να εισδύουν στα άδυτα του θέματος καλλιεργώντας έτσι και την κριτική τους σκέψη. Αυτό που ενδιέφερε τον Δαφέρμο ήταν οι μαθητές του να μορφώνονται αποκτώντας άποψη και όχι μηρυκάζοντας γνώσεις. Κι έτσι οι μαθητές του τον θεωρούσαν πολύτιμο φίλο και οι συνάδελφοί του υποκλίνονταν με άδηλο σεβασμό στο αποτέλεσμα που τους παρουσίαζε επαινώντας τον.
Δίδασκε επίσης βιολί μέχρι το θάνατό του στο Ωδείο Ρεθύμνου.
Η κοινωνική δράση του, ήταν πλούσια και αξιομνημόνευτη, καθώς δίνει το παρόν σε κάθε φιλοπρόοδη κοινωνική εξόρμηση.
Υπήρξε ιδρυτικό στέλεχος του πνευματικού σωματείου «Πνευματική Εστία», το οποίο δημιούργησε την Δημόσια Βιβλιοθήκη Ρεθύμνου.
Για πολλά χρόνια ήταν μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της Ένωσης Λειτουργών Μέσης Εκπαίδευσης Ρεθύμνου (ΕΛΜΕΡ).
Ήταν ιδρυτής και πρόεδρος του Τουριστικού Συνδέσμου «Το Αρκάδι» και πρωτοστάτησε στην Τουριστική προβολή του τόπου, με δημοσιεύματα, ραδιοφωνικές ομιλίες και με την έκδοση πρόχειρου Τουριστικού Οδηγού το 1961.
Σαν επιμελητής του Αρχαιολογικού Μουσείου Ρεθύμνου, ανάσκαψε τον Ιούνιο του 1947, τον πρώτο Μινωικό Τάφο του Ρεθύμνου, στην συνοικία Μασταμπάς. Τα ευρήματα της ανασκαφής, βρίσκονταν σε ειδική προθήκη του Μουσείου Ρεθύμνου, μέχρι της μεταφοράς του Μουσείου από την Λότζια στην Φορτέτζα.
Ως πρόσκοπος κατέλαβε όλες τις βαθμίδες, μέχρι του Τοπικού Εφόρου και Εφόρου Δημοσιεύσεων, με Πτυχίο Αρχηγού Α’ της Σχολής Πεντέλης το 1939.
Τον Μάιο του 1965, εκλέχτηκε πρόεδρος του Συλλόγου Πολυτέκνων Νομού Ρεθύμνης, θέση στην οποία επανεκλεγόταν μέχρι τον θάνατό του.
Ανέπτυξε πλούσια δημοσιογραφική δράση.
Το 1971 ήταν πια βοηθός Γυμνασιάρχη. Στις 20 Μαΐου μόλις είχε επιστρέψει από το Γυμνάσιο Θηλέων. Ήταν γύρω στη μία το μεσημέρι. Άρχισε να μην αισθάνεται καλά. Ήταν το τέλος. Ο θάνατος τον βρήκε όρθιο πάνω στο καθήκον.
Σημαντική η προσφορά του Χρίστου Μακρή
Προτελευταίος επιμελητής αρχαιοτήτων ήταν ο Ιωάννης Παπαδογιωργάκης από το 1945 μέχρι το 1959 και όπως μας πληροφορεί η κα Γαβριλάκη όλοι οι παραπάνω ήταν υπόλογοι στην Εφορεία Αρχαιοτήτων Δυτικής Κρήτης με έδρα το Ηράκλειο.
Τελευταίος και σημαντικότερος ήταν ο Χρίστος Μακρής (1959-1966).
Οι εκθέσεις του άριστες σε ακρίβεια και περιγραφή στοιχείων. Η επιμέλειά του υποδειγματική. Αυτό όμως που αξίζει να τονιστεί ιδιαίτερα ήταν η εκστρατεία διαφώτισης που έκανε μέσω του τύπου για την ευαισθητοποίηση της κοινής γνώμης για την προστασία του αρχαιολογικού μας πλούτου.
Κι όταν τα ευρήματα κατέληγαν ασφαλή στον Αρχαιολογικό μας Μουσείο ο Χρίστος Μακρής αγωνιούσε για την επαρκή προβολή και την αξιοποίησή τους.
Με δημοσιεύματά του επίσης ζήτησε να δημιουργηθεί ένα Μουσείο που θα μπορούσε να εξασφαλίσει με τον καλύτερο τρόπο τα εκθέματά του.
Τα καθήκοντα του Επιμελητή τον έφεραν κοντά στα σπήλαια που λάτρεψε και άρχισε να εξερευνεί με το δικό του ζήλο.
Ήταν ο πρώτος ερευνητής που εισέδυσε στο σπήλαιο Γερανίου και επεσήμανε το μεγάλο σπηλαιολογικό, αρχαιολογικό και παλαιοντολογικό ενδιαφέρον του. Χαρτογράφησε το σπήλαιο και αποτύπωσε με λεπτομέρειες όχι μόνο τις επιφανειακές αρχαιολογικές εμφανίσεις αλλά και τη μορφολογία του, το διάκοσμο τη σπηλαιογέννεση κ.λ.π Το 1971 είχε εκδόσει και μια εργασία με θέμα «Το νεοαποκαλυφθέν σπήλαιο Γερανίου Ρεθύμνης».
Αυτοί ήταν οι πρώτοι άμισθοι ακρίτες της αρχαιολογικής μας κληρονομιάς που αφιέρωσαν πολύτιμο χρόνο από τη ζωή τους για να ανταποκριθούν στο καθήκον τους με τον καλύτερο τρόπο. Σε καιρούς μάλιστα που η άγνοια ήταν ο μεγαλύτερος κίνδυνος για τον αρχαιολογικό μας πλούτο. Εκείνοι με τρόπους, που δείχνουν την ευρυμάθεια και την αγάπη τους για το αντικείμενο, στάθηκαν ακρίτες του πλούτου που μας κληροδότησαν οι αιώνες. Και τους οφείλουμε χάρη.
Πηγές:
Ειρήνης Γαβριλάκη: «Η προσφορά του Χρίστου Μακρή στην έρευνα και προστασία των αρχαιοτήτων του Νομού Ρεθύμνης»
Βασίλη Σιμιτζή: «Το έργο του Χρίστου Μακρή για τα σπήλαια και το περιβάλλον»
Κωστή Ηλ. Παπαδάκη: Ρέθυμνο 1900-1950
Εύας Λαδιά: Δημήτρης Δαφέρμος: φιλόλογος, συγγραφέας και βιρτουόζος του βιολιού
Εύας Λαδιά: Παντελής Κοτσυφός: Η ψυχή του πρώτου μουσείου
Χρίστου Μακρή: Ομιλία για τον Γεώργιο Τουρνάκη (20-5-1994) αναδημοσίευση στο Πολιτιστικό Ρέθυμνο και αφιέρωμα του περιοδικού Κουρήτης (Παράρτημα Αρ.1) Αθήνα 1995
