Ήταν και παραμένουν από τις πιο γνωστές οικογένειες του Ρεθύμνου. Αρκετά αφιερώματα έχουμε κάνει για τους Σπανδάγους της επιστήμης, της έρευνας, του πνεύματος και της ανάπτυξης, αλλά πάντα νέα στοιχεία προβάλουν και άλλες πτυχές δράσης τους. Ας γνωρίσουμε λοιπόν καλύτερα την ιστορική αυτή οικογένεια.
Όταν ο Χαράλαμπος Σπανδάγος μετοίκησε στα Χανιά για νέες επιχειρηματικές δράσεις, ο πατέρας του Κωνσταντίνος δεν έκανε καμιά προσπάθεια να τον συγκρατήσει.
Ο γέρο Σπανδάγος έδειχνε μεγάλη εμπιστοσύνη στις ικανότητες των παιδιών του, επειδή δεν του είχαν δώσει αφορμή να ανησυχήσει για την πορεία τους. Ζούσαν όπως όλοι οι νέοι της ηλικίας τους απολαμβάνοντας τις χαρές της νιότης, χωρίς όμως ακρότητες που να δίνουν στην συντηρητική κοινωνία του Ρεθύμνου αφορμή για σχόλια. Άσε που υπήρχαν κι αδελφές οπότε τα αγόρια θα έπρεπε να είναι διπλά προσεκτικά και κοινωνικά καταξιωμένα, για να μη χαλάσουν και τα «τυχερά» των κοριτσιών.
Μέχρι να έρθουν τα πιστοποιητικά εθνικοφροσύνης, απαραίτητη προϋπόθεση ακόμα και για τον γάμο, η κοινωνική συμπεριφορά ανέβαζε και κατέβαζε υπολήψεις.
Ο Κωνσταντίνος καμάρωνε την προκοπή του Χαράλαμπου αλλά έβλεπε πως και ο τέταρτος γιος του, ο Ευάγγελος, έβλεπε πέρα από την εποχή του. Είχε γεννηθεί το 1878 και υποχρεώθηκε να ακολουθήσει μικρός την οικογένεια στη Σύρο, λόγω της επανάστασης στην Κρήτη.
Εκεί τέλειωσε και το Ελληνικό σχολείο, αλλά από νωρίς άρχισαν να διαφαίνονται τα προσόντα του καλού επιχειρηματία που τον χαρακτήριζαν.
Ήταν το 1897, σε ηλικία μόλις 19 ετών, όταν σκέφτηκε να διαρρυθμίσει σε βιβλιοχαρτοπωλείο το λαδομαγκαζέ του πατέρα του.
Ο νεαρός με την άφιξη των πρώτων Ρώσων στρατιωτικών στο Ρέθυμνο πρόβλεψε την ανάγκη ενός καταστήματος με βιβλία, χαρτικά, κάρτες, ταχυδρομικά δελτάρια και γραμματόσημα. Γι’ αυτό κι έσπευσε να υλοποιήσει τη σκέψη του, που αποδείχτηκε εξαιρετικά κερδοφόρα. Από τα έσοδα είχε την άνεση να συντηρήσει την οικογένεια, καθώς ο πατέρας είχε γεράσει πολύ και να δημιουργεί τη δική του περιουσία.
Επόμενη επιχειρηματική του δράση ήταν να επεκτείνει την επιχείρηση και σε είδη πολυτελείας και ψιλικών, το μοναδικό στο Ρέθυμνο, εκείνη την εποχή, το οποίο διατήρησε μέχρι το 1941, οπότε το λεηλάτησαν οι Γερμανοί κατά τις πολεμικές επιχειρήσεις της Μάχης της Κρήτης.
Ένας λαμπρός γάμος
Νέος, λεβέντης και δραστήριος ο Ευάγγελος Σπανδάγος, ήταν φυσικό να τον ονειρεύονται πολλοί για γαμπρό τους. Η τύχη του όμως ήταν εκτός Κρήτης.
Ήταν το 1912 όταν βρέθηκε στην Κωνσταντινούπολη για εμπόριο λαδιού και σαπουνιού. Εκεί τον φιλοξένησε ο πρόεδρος των Κρητών Κωνσταντινούπολης Φραγκίσκος Τσαγκαράκης από Λαμπιώτες Αμαρίου. Καλός νοικοκύρης ο Τσαγκαράκης, περίφημο το αρχοντικό του αλλά καλύτερη όλων η κόρη του Περσεφόνη που αμέσως την πρόσεξε ο Σπανδάγος. Εκτός από ομορφιά διέθετε και ζηλευτή μόρφωση, αφού ήταν δασκάλα. Είχε τελειώσει το Ζάππειο Παρθεναγωγείο της Πόλης και τη Σχολή Καλογραιών του Saint- ESPRIT. Μιλούσε άπταιστα Γαλλικά, Αγγλικά και Τούρκικα, έπαιζε πιάνο πολύ καλά και ζωγράφιζε εκπληκτικά.
Αποφασιστικός καθώς ήταν ο νεαρός έμπορος έσπευσε να τη ζητήσει από τον πατέρα της. Κι εκείνος γιατί να αρνηθεί; Ποιος θα ήταν καλύτερος γαμπρός από τον Ευάγγελο;
Ο γάμος έγινε με κάθε επισημότητα το 1913 και θεωρήθηκε κοσμικό γεγονός. Ακολούθησε δεξίωση στο ξενοδοχείο της Πόλης «Quai Divial Palace» με καλεσμένους όλες τις προσωπικότητες της περιοχής.
Όλων τα μάτια, βέβαια, ήταν αθέλητα καρφωμένα στο τραπέζι του γάμου, που ήταν βέβαια κατάφορτο από καλούδια. Αυτό που συγκέντρωνε όλα τα βλέμματα ήταν τα 500 χρυσά Ναπολεόνια, που ήταν σύμφωνα με το έθιμο μέσα σε μια πολυτελή φαγιάντζα. Δεν ήταν βέβαια αυτά η μοναδική προίκα που έλαβε η αρχοντοπούλα Περσεφόνη από τον πατέρα της.
Πολυτελέστατα έπιπλα και πλήρης εξοπλισμός σπιτιού γέμισαν ένα ολόκληρο καΐκι για να μεταφερθούν στο Ρέθυμνο.
Εδώ η Περσεφόνη μαθημένη διαφορετικά δυσκολεύτηκε στην αρχή να προσαρμοστεί μέχρι που απέκτησε γνωριμία με τις κυρίες της ανώτερης κοινωνίας και είχε φιλική συντροφιά. Κατάφερε όμως να γεμίζει τις ώρες της ζωγραφίζοντας. Κι είναι πολλοί οι πίνακες που άφησε.
Ο πρώτος έμπορος γραμματοσήμων και εκδότης εφημερίδας
Ο Ευάγγελος Σπανδάγος ή Σπανδαγάκης υπήρξε ίσως ο πρώτος έμπορος γραμματοσήμων για συλλέκτες στην Κρήτη. Το βιβλιοπωλείο λειτούργησε αποδοτικά μέχρι και το 1920 μέχρι που εξελίχτηκε σε κατάστημα ψιλικών και ειδών πολυτελείας. Αναφέρεται μάλιστα και στον επαγγελματικό οδηγό για το έτος 1920 «ΕΥΑΓΓΕΛΟΣ Κ. ΣΠΑΝΔΑΓΑΚΗΣ Οδός Επισκοπής Εν τω ημετέρω Βιβλιοχαρτοπωλείω αγοράζονται γραμματόσημα μεταχειρισμένα Κρητικά και Ξένα Πωλούνται δελτάρια Εικονογραφημένα Κρητικά και Ευρωπαϊκά».
Το κατάστημα καταστράφηκε με την είσοδο των Γερμανών στο Ρέθυμνο το 1941. Οι καρτ ποστάλ, που είχε εκδώσει, θεωρούνται από τις ωραιότερες και αποτελούν απόκτημα για κάθε συλλέκτη, ακόμα και σήμερα. Ο σπουδαίος μας συμπολίτης κ. Γεώργιος Εκκεκάκης, θα είχε να πει πολλά για το θέμα αυτό, καθώς είναι από τους σημαντικότερους συλλέκτες και έχει άποψη σεβαστή από όλους.
Από τις πολλές ανησυχίες του Ευάγγελου δεν έλειπε και το «μικρόβιο» της δημοσιογραφίας. Η εφημερίδα του «ΑΓΩΝ» ήταν άκρως βενιζελική. Υπάρχουν αυτή στη στιγμή στη Δημόσια Βιβλιοθήκη μερικά τεύχη. Από αυτή την εφημερίδα που μας δώρισε ένα φύλλο, ο σημαντικός συγγραφέας κ. Ευάγγελος Σπανδάγος, κάναμε πρόσφατα ένα οδοιπορικό στο Ρέθυμνο του 1919.
Ο Κωνσταντίνος Σπανδάγος, γιος του Ευάγγελου
Ο Ευάγγελος με τη γυναίκα του Περσεφόνη έζησαν ευτυχισμένοι. Απέκτησαν δυο παιδιά. Τον Κωνσταντίνο και τον Δημήτριο.
Ο Κωνσταντίνος θα μας απασχολήσει στη συνέχεια, καθώς θεωρείται από τους πρώτους ραδιοτεχνίτες του τόπου με πλούσια αντιστασιακή δράση αλλά και ο ιδρυτής του πρώτου ερασιτεχνικού ραδιοσταθμού στην Κρήτη.
Γεννήθηκε το 1916. Γυμνάσιο τέλειωσε στο Ρέθυμνο το 1935 και αμέσως μετά πήγε στην Κωνσταντινούπολη, γενέτειρα της μητέρα του.
Είχε δείξει από νωρίς την κλίση του στα ηλεκτρονικά. Μόλις 13 ετών είχε κατασκευάσει ένα ραδιοφωνικό δέκτη. Στην Κωνσταντινούπολη σπούδασε ηλεκτρονικά σε Γερμανικό ιδιωτικό πολυτεχνείο.
Επέστρεψε στο Ρέθυμνο το 1938 και φρόντισε αμέσως να υπηρετήσει τη θητεία του. Απολύθηκε το 1939 και αμέσως δημιούργησε και οικογένεια με την κόρη του ταγματάρχη Σπύρου Ι. Βαρδάκη, που είχε βρει ηρωικό θάνατο στο μέτωπο της Μικράς Ασίας και συγκεκριμένα στο Σαγγάριο.
Η παρουσία του προκάλεσε αίσθηση στην πόλη, γιατί ακολουθώντας την οικογενειακή παράδοση, άρχισε κι αυτός τις καινοτομίες του. Από τις πρώτες του δραστηριότητες ήταν να ιδρύσει το πρώτο ραδιοτεχνικό εργαστήριο.
Ήρθε ο πόλεμος και ο Κωνσταντίνος βρέθηκε στην υπηρεσία αντικατασκοπείας και στη Μάχη της Κρήτης, ήταν από τους πρώτους που πολέμησε με καρδιά τον εχθρό. Όταν οι ναζί κατέλαβαν την Κρήτη ο Σπανδάγος εντάχθηκε στην Αντίσταση με την πλευρά της ΕΟΡ.
Ένα μόλις μήνα μετά την ένταξή του, το Ελληνικό Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής έδωσε εντολή στο αρχηγείο της ΕΟΡ να κάνουν τα αδύνατα δυνατά για να πιάσει δουλειά ο Σπανδάγος στο γερμανικό φρουραρχείο για να επισκευάζει τα ραδιόφωνα, τους ασυρμάτους και τον άλλο σχετικό εξοπλισμό των Γερμανών. Απώτερος στόχος να κλέβει ανταλλακτικά για τους ασύρματους και τα ραδιόφωνα των Άγγλων και των Ελλήνων ανταρτών αλλά και να αντλεί πολύτιμες πληροφορίες από τις γερμανικές εμπομπές σημάτων.
Επικίνδυνες αποστολές
Οι σπουδές στο Γερμανικό Πολυτεχνείο και η άριστη γνώση της Γερμανικής γλώσσας έκαναν πιο εύκολη την πρόσληψη του Σπανδάγου. Έτσι ο διερμηνέας του Γερμανού φρουράρχου, που έκανε την πρόταση με εντολή της ΕΟΡ, της οποίας ήταν και αυτός μέλος, δεν χρειάστηκε να επιμείνει. Άλλωστε η ειδικότητα του Κωνσταντίνου ήταν σπανιότατη για την εποχή.
Αμέσως μετά την πρόσληψη ανέλαβε καθήκοντα για την οργάνωση. Κατάφερε κλέβοντας γερμανικά ανταλλακτικά να κατασκευάσει έναν ισχυρό ραδιοφωνικό δέκτη, τον οποίο η οργάνωση έκρυβε πότε στο Μητροπολιτικό Ναό, πότε στα γραφεία της Μητρόπολης και πότε σε σπίτια των.
Με τη βοήθεια της οργάνωσής του εξέδιδε δελτίο ειδήσεων από τους ραδιοσταθμούς του Καΐρου και του Λονδίνου που μοίραζε στα μέλη της.
Σύμφωνα με τη μαρτυρία ενός επίσης σπουδαίου αγωνιστή και ιστορικού συγγραφέα του Γιώργου Χαροκόπου, όταν έγινε η απαγωγή του στρατηγού Κράβιπε, ο Σπανδάγος κατασκεύασε ένα ειδικό φακό για να κάνουν οι απαγωγείς σήματα στο αγγλικό υποβρύχιο που τον παρέλαβε.
Ακούραστος πάντα δεν αρνήθηκε καμιά αποστολή όσο κι αν ήταν επικίνδυνη. Λίγο πριν χαράξει η λευτεριά ωστόσο, το 1944, οι Γερμανοί αντιλήφθηκαν τις κλοπές του υλικού. Αμέσως συνέλαβαν το Σπανδάγο και τον υπέβαλαν σε απάνθρωπα βασανιστήρια για να αποκαλύψει συνεργάτες του. Εκείνος έμεινε βράχος. Δεν κατάφεραν να του πάρουν ούτε λέξη.
Εκεί σε μια στιγμή μαρτυρίου τραυματίστηκε σοβαρά το ένα του μάτι και έχασε την όρασή του από αυτό.
Τιμήθηκε μετά την απελευθέρωση με το μετάλλιο της Εθνικής Αντίστασης για όλη του τη δράση στη διάρκεια της κατοχής.
Πρωτοπόρος παντού
Η απελευθέρωση τον βρήκε αποφασισμένο να ξαναβρεί το δρόμο του αξιοποιώντας την επιστήμη του.
Ίδρυσε τη μοναδική στην Κρήτη βιοτεχνία κατασκευής ραδιοφώνων με την ονομασία «Κ.Ρ.Η.Σ.» και τον πρώτο ερασιτεχνικό ραδιοφωνικό σταθμό.
Ανήσυχο πνεύμα κι αυτός αποφάσισε το 1947 να μεταφέρει την έδρα των επιχειρήσεών του στα Χανιά. Παρότι η βιοτεχνία αυτή είχε ως ανταγωνιστές αμερικανικούς και ευρωπαϊκούς κολοσσούς, όπως η RCA και η Philips, κατόρθωσε να επιβιώσει μέχρι το 1953, πουλώντας εκατοντάδες ραδιόφωνα σε όλη τη χώρα (οικιακά, αυτοκινήτου και ραδιογραμμόφωνα). Στα Χανιά ο Σπανδάγος δίδαξε επίσης ηλεκτρονικά στην Τεχνική Σχολή «Δαίδαλος». Συγχρόνως διατηρούσε και εργαστήριο επισκευής ραδιοφώνων. Κατασκεύαζε εκεί ο ίδιος τα απαραίτητα ανταλλακτικά, όπως πυκνωτές, αντιστάσεις, πηνία και μετασχηματιστές. Από το εξωτερικό εισήγε μόνο τις ηλεκτρονικές λυχνίες.
Κατά καιρούς ο Σπανδάγος είχε ασχοληθεί με τρεις κινηματογραφικές επιχειρήσεις (Σινέ «Ολύμπια», «Πάνθεον» και «Μπόλαρη»). Το 1953 ήρθε στην Αθήνα, όπου ίδρυσε νέα, βελτιωμένη βιοτεχνία ραδιοφώνων, τη «Sunbeam», καθώς και την πρώτη στην Ελλάδα βιοτεχνία ιατρικών μηχανημάτων (1956) με τον διακριτικό τίτλο «Spandag». Τον Ιούνιο του 1956 κατασκεύασε τον πρώτο ηλεκτροκαρδιογράφο στην ελληνική επικράτεια, ο οποίος αγοράσθηκε από κεντρικό νοσοκομείο των Αθηνών. Το 1963 πραγματοποίησε στην Αθήνα μια από τις πρώτες πειραματικές τηλεοπτικές εκπομπές. Υπήρξε πρόεδρος της Πανελλήνιας Ομοσπονδίας Ηλεκτρονικών (1957-1961). Το 1967 μετανάστευσε στο Γιοχάνεσμπουργκ, όπου εργαζόταν ως διευθυντής σε ένα εργοστάσιο της Philips. Επέστρεψε στην Ελλάδα το 1985.
Από το γάμο του απέκτησε δυο γιους με σημαντική δράση. Είναι ο πολυγραφότατος επιστήμονας Ευάγγελος Σπανδάγος με τις άπειρες διακρίσεις και ο συμβολαιογράφος Σπύρος Σπανδάγος.
Πέθανε το 2006. Μετά τον θάνατο του πατέρα του, ο Ευάγγελος Σπανδάγος δώρισε τα διάφορα όργανα των εργαστηρίων του (λυχνιόμετρα, πολύμετρα, πομποδέκτες, παλμογράφους, ενισχυτές) στο Μουσείο Φυσικών Επιστημών και Τεχνολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών (στεγαζόταν στο παλιό Χημείο του Πανεπιστημίου Αθηνών, στην οδό Σόλωνος).
Ο Λουκάς Σπανδάγος
Πέμπτος γιος του Κωνσταντίνου Σπανδάγου ήταν ο Λουκάς. Αυτός γεννήθηκε το 1884 στο Ρέθυμνο. Κατά περίεργο τρόπο αυτός δεν κατάφερε να τελειώσει παρά τρεις μόνο τάξεις του Δημοτικού. Κι όμως είχε αδυναμία στο διάβασμα και απέκτησε τεράστια εγκυκλοπαιδική μόρφωση. Είχε μάθει απέξω την Παλαιά και την Καινή Διαθήκη και εξηγούσε την Αποκάλυψη του Ιωάννου με την άνεση θεολόγου. Είχε αποκαλύψει και μεταφυσικές ικανότητες. Σε ανύποπτο χρόνο είχε προβλέψει με τις ακριβείς ημερομηνίες την επίθεση των Γερμανών στην Κρήτη και τη λήξη της. Εκτός από εκκλησιαστικά κείμενα είχε μάθει και αποσπάσματα από αρχαίους φιλοσόφους όπως του Αριστοτέλη, του Πλάτωνα κ.α.
Το 1910 μετέβη στη Μακεδονία και πολέμησε ως Μακεδονομάχος. Αρκετά νέος ακόμα μετανάστευσε στο Σικάγο της Αμερικής και από την εργασία του απέκτησε πολλά χρήματα. Το 1930 επαναπατρίστηκε και ίδρυσε υφασματοπωλείο στην Πηγή. Αυτός δεν παντρεύτηκε. Πέθανε το 1964 στο Ρέθυμνο και ετάφη στον οικογενειακό τάφο.
Μια τραγική μορφή
Η Ελένη ήταν δεύτερη κόρη του Κωνσταντίνου Π. Σπανδάγου και σύμφωνα με τους χρονογράφους υπήρξε η ομορφότερη κοπέλα στο Ρέθυμνο. Ήταν λένε μια πραγματική καλλονή, που δεν είχε δυστυχώς την τύχη που της άξιζε.
Γεννήθηκε το 1886 και παντρεύτηκε το δερματέμπορο Ιωάννη Τσακιράκη από το Ηράκλειο, αν και πολλές οικογένειες του Ρεθύμνου θα ήθελαν να την έχουν νύφη. Ο γάμος αυτός φαινόταν ότι δεν θα έχει αίσιο τέλος, παρά το γεγονός ότι και οι δυο πλευρές έκαναν υποχωρήσεις για «τα μάτια του κόσμου». Εκείνες τις εποχές δεν ήταν εύκολη η διάλυση ενός γάμου όσο κι αν φαινόταν ότι δεν ήταν επιτυχημένος.
Αργότερα η Ελένη και ο Ιωάννης, μετανάστευσαν στην Αμερική, όπου απέκτησαν ένα γιο τον Κωνσταντίνο. Η Σπανδαγοπούλα αυτή στάθηκε μια τραγική μορφή. Έχασε το παιδί της σε μικρή ηλικία και η ζωή της έγινε κόλαση με το γάμο της εξαιτίας παθολογικής ζήλειας του συζύγου της. Η μοναξιά, η έλλειψη κατανόησης, η αίσθηση της απόλυτης εγκατάλειψης την επηρέασαν βαθειά. Άντεξε όσο μπόρεσε αλλά η κατάσταση δεν διορθωνόταν. Ούτε μια ακτίνα φωτός σε ένα απόλυτο αδιέξοδο. Η υπομονή της Ελένης σώθηκε κάποια στιγμή και ανίσχυρη να βρει λύση στο πρόβλημά της έδωσε τέλος στη ζωή της ανοίγοντας το φωταέριο. Ήταν το 1929.
Τι μαθαίνει κανένας αναζητώντας υλικό σε παλιές εφημερίδες. Πόσες προσωπικότητες αλήθεια δεν έχει να παρουσιάσει αυτή η πόλη. Κάθε φορά νομίζουμε ότι τελειώνουμε τις αναφορές, για να διαπιστώσουμε αμέσως μετά, ότι το οδοιπορικό μας αυτό στο παλιό Ρέθυμνο έχει ακόμα αναρίθμητους σταθμούς.
