Του ΓΙΩΡΓΟΥ ΚΟΡΝΑΡΑΚΗ*
Στο πλαίσιο του «ελληνικού γραμματισμού» υπάγεται και το παρόν ερώτημα. Γύρω μας υπάρχουν επιγραφές «Ιατρός ορθοπαιδικός», «Ορθοπαιδικά είδη», αλλά και «Ιατρός ορθοπεδικός», «ορθοπεδικά είδη» κ.λπ. Ποιο το ορθό; Σε επιφυλλίδα της εφημερίδας «ΒΗΜΑ» (6 Ιαν. 2008) «χρειάζεται η ιστορική ορθογραφία;» του καθηγητή κ. Γ. Μπαμπινιώτη τονίζεται η σημαντική σημασία της ιστορικής ορθογραφίας στην κατανόηση των λέξεων-εννοιών. Ο έλεγχος της ορθής γραφής της παραπάνω ιατρικής λέξης, όχι ότι σχετίζεται άμεσα με την καθαυτό ιατρική πράξη, αλλά είναι απόδειξη της βαθιάς γνώσης της γλώσσας και των δομών της από τους επιστήμονες γιατρούς και σχετίζεται με τις σημειώσεις που κάνουν ορίζοντας και περιγράφοντας τα ευρήματά τους προς άλλους συναδέλφους τους, που τυχόν θα μελετήσουν το πρόβλημα του ιδίου ασθενή ή στην περιγραφή ασθενειών σε διάφορες ιατρικές βεβαιώσεις ή γνωματεύσεις.
Κάθε λέξη είναι μοναδικός συνδυασμός δυο παραγόντων: Της σημασίας και της μορφής, δηλαδή της εικόνας και του τρόπου που γίνεται αντιληπτή (Μπαμπινιώτης 1981, σελ 98). Μια λέξη με διαφορετικές οπτικές μορφές αλλά με τον ίδιο ήχο (ομόηχη) σημαίνει κάτι άλλο. Έτσι, για παράδειγμα, οι ομόηχες λέξεις λίρα-λύρα, σήκω-σύκο, κλίμα-κλήμα, λυτός (αυτός που έχει λυθεί) και άλλο το λιτός (=απλός, απέριττος), άλλο το δανεικός (εκ του δανείζομαι) και άλλο το Δανικός (=εκ Δανίας προερχόμενος), άλλο το παιδίον (=παιδί) και άλλο το πεδίον (=πεδιάδα, χώρος) κ.λπ. γίνονται αντιληπτές ως διαφορετικής σημασίας μέσα από τη γραφή ή το γλωσσικό πλαίσιο που εντάσσονται.
Η ονοματοποιία μιας έννοιας δίνεται βάσει κάποιων ουσιωδών γνωρισμάτων και ο τρόπος γραφής τής λέξης ταυτίζεται με το «ακουστικό ίνδαλμα». Η λέξη-έννοια π.χ. δέντρο αυτόματα σχηματίζεται στο νου μας η εικόνα του δέντρου και αυτό είναι το «οπτικό ίνδαλμα». Το «οπτικό ίνδαλμα» δηλαδή σχετίζεται με τον τρόπο γραφής τής λέξης και τη νοητική εικόνα που σχηματίζεται στο νου μας. Δηλαδή, η λέξη δέντρο έχει τρία επίπεδα: Το άκουσμα, την εικόνα γραφής και την εικόνα μορφής στο νου μας (Μπαμπινιώτης 1981, 120).
Οι έννοιες είναι το νομισματικό σύστημα της σκέψης, όπως παρατήρησαν οι ψυχολόγοι (Johnson-Laird and Wason 1977, p. 119 και 1985 για την ελληνική μετάφραση). Σύμφωνα επίσης με τους John Locke και τον Hull το νόημα της λέξης π.χ. «σκύλος» είναι ένα γνώρισμα κοινό για όλους τους σκύλους: φωνάζουν «γαβ», κάτι που δε θα κάνουν πχ. οι γάτες, τα άλογα, τα χελιδόνια κλπ. Άλλοι όπως ο Vygotsky, Donaldson, Young κινούνται στο ίδιο πνεύμα για το πώς γίνονται κατανοητές οι έννοιες. Ο Bruner για τον καθορισμό των εννοιών πρότεινε το εξής: Να θεωρηθεί μια υπόθεση μιας λέξης ότι είναι η αληθινή και να ελεγχθεί αν όντως είναι ορθή. Αν διαψευστεί, επιλέγει μια άλλη. Αν και αυτή διαψευστεί, μια τρίτη και ούτω καθεξής και αυτό θα ονομάζεται «επάλληλη διερεύνηση».
Με τη μέθοδο αυτή ας ελέγξουμε την έννοια ορθοπεδικός ή ορθοπαιδικός λαμβάνοντας υπόψη: 1. Ο όρος πάρθηκε από τα γαλλικά. 2. Ομόηχα (παιδίον mπεδίον) 3. Μια έννοια τείνει να περιλαμβάνει όσο το δυνατόν περισσότερα κοινά στοιχεία των αντικειμένων ή όντων της.
Πατέρας του όρου θεωρείται ο Nikolas Andry, ο οποίος το 1741 περιέγραφε τις μεθόδους πρόληψης και θεραπείας των σκελετικών παραμορφώσεων (orthopedie). Ανέφερε ότι χρησιμοποίησε τους όρους ορθός και παιδί για την κατασκευή της λέξης. Γιατί όμως να μη χρησιμοποιήσει το γαλλικό όρο για το παιδί Enfant, αλλά τον ελληνικό όρο παιδί;
Ο Γάλλος δεν ήταν βαθύς γνώστης της ελληνικής και δεν γνώριζε τις λεπτές διαφορές των ομοήχων εννοιών παιδίον, πεδίον. Πιθανόν έκανε σύγχυση τις ομόηχες λέξεις παιδίον και πεδίον (=χώρος, επίπεδο). Θεώρησε ότι τα αρχαιοελληνικά παιδίον και πεδίον ταυτίζονται, αλλιώς αν εννοούσε το παιδίον θα έγραφε orthoenfant. Οι Άγγλοι παρέλαβαν τη λέξη και την μετάλλαξαν σε orthopaedist. Οι γιατροί μας πήραν τη λέξη από την αγγλική και τη γράφουν Ορθοπαιδικός και Ορθοπαιδική κλινική και τείνει να καθιερωθεί ευρέως.
Σύμφωνα με το όλο θεωρητικό πλαίσιο, που παραπάνω αναφέρθηκε, είναι ανάγκη να γίνει εξέταση αν η γραφή της λέξης πληροί στον καθορισμό της τα κριτήρια που στοιχειοθετούν μια έννοια. Η λέξη-έννοια «ορθοπαιδικός» είναι σύνθετη από τις λέξεις ορθό + παιδί. Σημασιολογικά δηλώνεται ότι ο γιατρός αυτής της ειδικότητας βοηθά το παιδί να σηκωθεί ορθό (=όρθιο). Διαφεύγει όμως της προσοχής ότι κατάγματα των παιδιών δεν γίνονται μόνο στα πόδια για να είναι ανάγκη να σηκωθεί το παιδί όρθιο, αλλά και στα χέρια και στο κεφάλι και στα πλευρά που δεν σχετίζονται με το όρθιο παιδί. Οι «ορθοπαιδικοί» επίσης ασχολούνται και με την οστεοπόρωση (αλλοιώσεις οστών) που προφανώς δεν σχετίζονται με το «ορθό παιδί».
Προσέτι, από την ορθογραφία δίνεται η εντύπωση ότι οι οστικές κακώσεις συμβαίνουν μόνο στα παιδιά. Αυτό είναι ψευδές καθώς μπορεί να συμβούν και σε ώριμες γυναίκες και άντρες, άρα η ορθογραφία με -αι- δεν περιλαμβάνει αυτές τις περιπτώσεις. Προς ενίσχυση των παραπάνω σκέψεων θα αναφέρω μια άλλη λέξη συγγενική κάπως, που παρόλο που σχετίζεται κυρίως με τα παιδιά, γράφεται με -ε-. Είναι η λέξη λογοπεδικός. Συνεπώς η καταγωγή της έννοιας χρειάζεται να εξεταστεί περεταίρω. Σύμφωνα με την αρχή του Bruner ελέγχοντας την έννοια διαπιστώνεται ότι περιλαμβάνει τα κατάγματα των παιδιών μόνο στα πόδια. Δεν περιλαμβάνει επίσης τα κατάγματα σε άλλες ηλικίες.
Τη λέξη πέδη συνάρτησε ο καθηγητής Μπαμπινιώτης με τη λέξη «ορθοπεδικός», αλλά αργότερα το αναίρεσε όταν υποστήριξε στο λεξικό του ότι το γαλλικό -e- αποδίδεται στα ελληνικά με -αι-. Επομένως θα έπρεπε να ορθογραφείται: ορθοπαιδικός. Τούτη όμως η ετυμολογία με -αι- προσκρούει σαφώς στην ίδια τη θεωρητική του γλωσσολογία. Αναφέρεται ότι οι έννοιες σχηματίζονται για να γίνεται συνοπτικά αναφορά του συνόλου των γνωρισμάτων τους. Άρα η λέξη ορθοπεδικός αν είναι από το πέδη =δέσιμο δεν περιλαμβάνει στην έννοια τα κατάγματα π.χ. της λεκάνης των πλευρών της σπονδυλικής στήλης που δεν δένονται. Συνεπώς δεν μπορεί να ετυμολογηθεί από τη λέξη πέδη. Τούτο μάλλον είναι εφεύρημα για να πλαστεί ο μύθος της καταγωγής της λέξης για να εξυπηρετεί το «μύθο της». Αν, όπως υποστηρίχθηκε, είναι από το πέδη βγαίνουν έξω από την έννοια τα κατάγματα πλευρών, λεκάνης, μηριαίου κ.λπ., που δεν δένονται. Η έννοια «ορθοπαιδικός» χρειάζεται να συμπεριλαμβάνει όλους τους ασθενείς και όλα τα μέρη του ανθρωπίνου σώματος. Επομένως, χρειάζεται να γίνει κάποια άλλη υπόθεση με τη μορφή της επάλληλης διερεύνησης. Ο μόνος τρόπος για να συμβεί και να περιλαμβάνει η έννοια όλες τις περιπτώσεις είναι να δεχτούμε ότι η ομοηχία των λέξεων παιδίον και πεδίον οδήγησαν σε αυτή την αρχική παρανόηση.
Ας δοκιμάσουμε να ετυμολογήσουμε τη λέξη με δεύτερο συνθετικό τη λέξη πεδίον (=επίπεδο, χώρος). Το οστούν στη φυσιολογική του μορφή, εκ γενετής δηλαδή, στο κάθε άτομο βρίσκεται σε μια θέση, σε ένα επίπεδο, σε κάποιο συγκεκριμένο χώρο. Εφόσον κατεαγεί, το επίπεδο ή ο χώρος του αλλάζει. Δουλειά του ορθοπεδικού είναι να επαναφέρει το οστούν στην προτέρα θέση του προκειμένου να ενεργήσει ο οργανισμός και να το θρέψει. Πως ενεργεί ο ορθοπεδικός για να επιτύχει αυτό;
Η πρώτη δουλειά μετά την πρώτη κλινική εξέταση, είναι να γίνει ακτινογραφία για να διαπιστωθεί αν υπάρχει κάταγμα. Αν είναι σε οστούν άκρου (χεριού, ποδιού) το ανατάσσει και το ακινητοποιεί με γύψο, δηλ. «το δένει». Μετά το δέσιμο βγάζει ακτινογραφία εκ νέου για να διαπιστώσει, αν τα οστά είναι σε τέτοιο σημείο, ώστε να επέλθει η ίαση. Αν είναι στην «ορθή θέση» δίνει στον ασθενή οδηγίες, φαρμακευτική αγωγή και εξιτήριο. Αν όχι σπάει το γύψο και το ανατάσσει πάλι και ακολουθεί την ίδια διαδικασία.
Τι γίνεται όμως με τα οστά που δεν δένονται; Η ιατρική επιστήμη έχει βρει τον τρόπο για αποκατάσταση στην ορθή θέση του οστέος με εγχείρηση και την τοποθέτηση μεταλλικής λάμας. Με αυτά τα δεδομένα φαίνεται ότι η ορθότερη ετυμολόγηση της λέξης ορθοπεδικός είναι από τις λέξεις ορθόν + πεδίον (δηλαδή ορθή θέση του οστέος).
Η ίδια λοιπόν η πρακτική του ορθοπεδικού μας δίνει και την ετυμολογία και την ορθή γραφή της λέξης. Την επαναφορά του οστέος στο ορθόν πεδίον την κάνει ο ορθοπεδικός. Με αυτή την επάλληλη εξέταση της έννοιας πιστεύουμε ότι δίνουμε και την οριστική απάντηση για την ορθή γραφή της λέξης σε: ορθοπεδικός.
* Ο Γιώργος Κορναράκης είναι διδάκτωρ Πανεπιστημίου Κρήτης, φιλόλογος και τέως σχολικός σύμβουλος Φιλολόγων Ηρακλείου