Ρέθυμνο 19 Μαρτίου 1936.
Οι τοπικές εφημερίδες προβάλλουν το θέμα που βύθισε στο πένθος το Ρέθυμνο.
Η εφημερίδα «Τύπος» ιδιαίτερα βγαίνει με ένα εντυπωσιακό πρωτοσέλιδο στο κέντρο, του οποίου δεσπόζει η φωτογραφία του Εθνάρχη:
«Τη 10η πμ της χθες έσβησε στο Παρίσι ο φάρος των εθνικών ελπίδων Ελευθ. Βενιζέλος» είναι ο κεντρικός τίτλος.
Σε επιφυλλίδα του ο Μάνος Β. Τσάκωνας με τίτλο «Το μαύρο μήνυμα» περιγράφει την αγωνία πριν το θλιβερό άγγελμα, καθώς ήταν γνωστή η περιπέτεια υγείας του Βενιζέλου.
Δυστυχώς δεν ήταν λάθος
Ο ίδιος ρυθμίζοντας το δείκτη του ραδιοφώνου του, ανάμεσα σε ανυπόφορα παράσιτα, είχε ακούσει δυο μέρες πριν, την Τρίτη συγκεκριμένα ότι κάποιος «…..λος ασθενεί βαρύτατα από περιπνευμονία».
Η αγάπη στον Εθνάρχη δεν του επέτρεπε να σκεφτεί, αμέσως, ότι πρόκειται για τον ίδιο. Ήταν πιο βολικό να συσχετίσει το άκουσμα με προηγούμενες ειδήσεις, που είχαν σχέση με τον Πρόεδρο του Συμβουλίου της Κοινωνίας των Εθνών και την Επιτροπή των 13 του Ιταλοαιθιοπικού, πρόεδρος της οποίας ήταν ο κ. Ντε Βασκονσέλος.
Δυστυχώς γι’ αυτόν, αλλά και για όλους ήρθε το τηλεγράφημα από την Αθήνα του ανταποκριτή του Γιώργη Ανδρουλιδάκη που ανήγγειλε την επικίνδυνη κατάσταση του Αρχηγού.
Η είδηση από στόμα σε στόμα αναστάτωσε το Ρέθυμνο. Διαδοχικά τηλεγραφήματα από Ανδρουλιδάκη, το βουλευτή Νικόλαο Ασκούτση και άλλους Ρεθεμνιώτες της Αθήνας τόνιζαν τη συνεχή επιδείνωση της υγείας του Εθνάρχη.
Πάνδημη προσευχή
Και σε μια πρωτοφανή κίνηση, χωρίς καμιά καθοδήγηση, χωρίς συντονισμό, άρχισαν να κτυπούν οι καμπάνες του Καθεδρικού Ναού των Εισοδίων, έκλεισαν εν ριπή οφθαλμού τα καταστήματα και ο κόσμος σύσσωμος κατέκλυσε τη Μητρόπολη για να προσευχηθεί υπέρ του Εθνάρχη. Όπως θα έκανε καθένας για στενό συγγενή που χαροπαλεύει.
Σε λίγο φθάνει πελιδνός ο διανομέας Ιωάννης Τσιλεδάκης, παραμερίζει με κόπο τον κόσμο και πλησιάζοντας το Μάνο Τσάκωνα του δίνει το τηλεγράφημα με το θλιβερό περιεχόμενο.
Έχει υπογραφή του Χαράλαμπου Μιν. Μουσούρου, που είχε τη τραγική προτεραιότητα να ενημερώσει για το μοιραίο συμβάν.
Η άμεση ανακοίνωση προκάλεσε πανδαιμόνιο θρήνων και κοπετών. Η συγκίνηση των Ρεθεμνιωτών, τα αισθήματα οδύνης που τους κατέκλυσαν ξεπερνούν κάθε φαντασία. Γιατί δεν υπήρξε προηγούμενο.
Ο παπα-Γρηγόρης Βοριαδάκης αμέσως τροποποιεί την παράκληση σε τρισάγιο το οποίο ψάλλουν με τον παπα-Χρύσανθο Βιτσικουνάκη αλλά με κόπο συγκρατούν τους λυγμούς που τους πνίγουν. Γρήγορα σπεύδουν να τελειώσουν με τις ευχές, γιατί δεν έχουν δύναμη πλέον να συνεχίσουν με ψυχραιμία την αποστολή τους. Τελειώνουν με παρηγορητικά λόγια στο εκκλησίασμα που ολοφύρεται.
Λεπτό προς λεπτό τα γεγονότα
Σε επόμενο φύλλο ο «Τύπος» ενημερώνει τους αναγνώστες του λεπτό προς λεπτό τι προηγήθηκε του τέλους.
Μια βδομάδα πριν, ο πρώην βουλευτής Ρεθύμνης Βασίλης Σκουλάς, επιστήθιος φίλος του Βενιζέλου, πήρε από το Παρίσι ένα τηλεγράφημα με μια και μόνη λέξη: «Έλα». Στην αρχή δεν κατάλαβε και προσπάθησε να ξεκαθαρίσει αν ήταν θέμα υγείας ή κάποιοι πολιτικοί λόγοι.
Νέο τηλεγράφημα μετρίασε την αγωνία του κάπως «Καλλίτερα. Έλα όμως».
Κατάλαβε ότι ήταν θέμα υγείας και δεν έχασε καιρό. Ανεχώρησε αμέσως, ήταν βράδυ Παρασκευής, με το Σεμπλόν-Οριάν, και έφθασε στο Παρίσι το πρωί της Τρίτης.
Ο Σκουλάς φρόντισε να κρατήσει μυστική την εξέλιξη αυτή που γνώριζαν μόνο ο Σοφούλης και ο Ζάννας.
Όπως είχε ενημερώσει τηλεφωνικά το Σοφούλη ο λοχαγός Ανδρέας Γύπαρης που ήταν στην προσωπική φρουρά του Βενιζέλου, ο Εθνάρχης είχε αρχίσει να χάνει την επαφή με το περιβάλλον.
Οι γιατροί είχαν φύγει. Δεν υπήρχε λόγος να μείνουν περισσότερο ούτε να αποφασίσουν για νέο συμβούλιο.
Ο Γυπαράκης πρόσθεσε ότι είχε ενημερωθεί και η Γαλλική Βουλή που ενδιαφερόταν για την υγεία του Προέδρου και ότι η γρίπη ήταν τελική η αρχή του τέλους και όχι η φλεβίτιδα που τον ταλαιπωρούσε.
Επιμνημόσυνη δέηση
Την Κυριακή 22 Μαρτίου εψάλη επιμνημόσυνη δέηση στο Μητροπολιτικό Ναό με την οργανωτική φροντίδα του Δήμου. Το γεγονός συνέπεσε με την άφιξη του νέου Επισκόπου Αθανασίου Αποστολάκη.
Σε επόμενα φύλλα διαβάζουμε ότι ο Μανόλης Καλομοίρης συνθέτης του γνωστού «Βενιζέλε μας πατέρα της πατρίδος» είχε ζητήσει επίμονα από το υπουργείο Στρατιωτικών άδεια τριών ημερών για να κατέβει και να διευθύνει προσωπικά τα εμβατήρια κατά την κηδεία του Εθνάρχη που του ενέπνευσε τόσες εθνικές επιτυχίες.
Το αίτημά του ικανοποιήθηκε και παρουσιάστηκε από τους πρώτους με τη μεγάλη στολή του Ταγματάρχη Επιθεωρητιού των Στρατιωτικών Μουσικών του Κράτους.
Πολιτικό μνημόσυνο από το λύκειο
Στις 28 Απριλίου 1936 το Λύκειο Ελληνίδων Ρεθύμνου πραγματοποιεί πολιτικό μνημόσυνο του Ελευθερίου Βενιζέλου. Η πρόεδρος Ιουλία Πετυχάκη, που από το θάνατο του συζύγου της είχε αποσυρθεί από την κοινωνική ζωή ήταν παρούσα στην εκδήλωση και μάλιστα χαιρέτισε και κάλεσε τον Εμμανουήλ Χ. Τσιριμονάκη για την κεντρική ομιλία, που εντυπωσίασε το ακροατήριο.
«Ο Βενιζέλος, είπε μεταξύ άλλων, έχει τόση ανάγκη πανηγυρικών όπως δοξασθεί, όσην ο Ήλιος των φώτων ημών όπως λάμψει».
Μια προφητική επιστολή
Στις 20 Μαρτίου 1936. Ο Νικόλαος Ανδρουλιδάκης γράφει στην «Κρητική Επιθεώρηση».
«Τώρα που πέθανε ο Μεγάλος Έλλην εις την πιο δύσκολη αλίμονο ελληνική στιγμή μπορώ να δημοσιεύσω ένα γράμμα του της 17ης Δεκεμβρίου 1935, προς εμένα, που τότε ενόμισα πως αν εδημοσιεύετο θα επτοούντο οι φίλοι μας. Η τελευταία παράγραφος της επιτολής είναι αξία πολλής προσοχής διότι δι αυτής ο Βενιζέλος προέβλεπε τον θάνατόν του δια μιαν ημέραν που δεν ημπορεί να είναι και μακρινή».
Και ακολουθεί η επιστολή που αναφέρει:
«Η κατεύθυνση που έδωκα δεν σημαίνει ουδέ πορρωθέν εγκατάλειψιν των Δημοκρατικών ιδεών. Τουναντίον απώτερος σκοπός της είναι να εμπνεύσει και εις τον Βασιλέα τα δημοκρατικά ιδεώδη ως απαραίτητον όρον της στερεώσεώς του εις τον θρόνον.
Το δυστύχημα είναι ότι δια την έλλειψιν παρ’ ημίν χωριστού όρου προς έκφρασιν της «Republicue» συγχύζομε τη δημοκρατία με την μορφήν της αβασίλευτης τοιαύτης. Και πολλοί ακόμη και δημοσιογράφοι και πολιτευόμενοι φαντάζονται ότι οι κάτοικοι του Μεξικού και όλων των άλλων αβασίλευτων δημοκρατιών της Κεντρώας και της Νότιας Αμερικής απολαύουν τα αγαθά της Δημοκρατίας ενώ πραγματικώς τελούν υπό αλλεπαλλήλων διαδεχομένας αλλήλους δικτατορίας και οικτίρουν ίσως την Αγγλίαν, η οποία αφού έχει συνταγματικόν βασιλέα, πιστεύουν ότι δεν απολαμβάνει βέβαια τα αγαθά της δημοκρατίας ενώ πράγματι είναι η δημοκρατικωτέρα χώρα του κόσμου.
Ως προς την απόφασίν μου να μην επανέλθω πλέον εις την ενεργόν πολιτικήν αύτη είναι αμετάβλητος. Ούτε θα καταστώ δια τούτο άχρηστος δια την χώραν, διότι διατηρών ακέραιο το κύρος μου θα δύναμαι πάντοτε εις περιστάσεις κρισίμους να εμφανίζομαι οδηγητής της κοινής γνώμης όπως συνέβη και τώρα.
Άλλωστε το κενόν της οριστικής εξόδου μου εκ της πολιτικής ζωής θα δημιουργηθεί φυσιολογικώς μίαν ημέρα η οποία δεν ημπορεί να είναι και μακρινή.
Καλλίτερα λοιπόν να δημιουργηθεί ενόσω ζω, δια να αναγκασθεί το έθνος να πληρώσει καθ’ ένα άλλον τρόπον διότι αν δημιουργηθεί απρόοπτος τις περιπέτεια θα είμαι εις θέσιν δίδων την γνώμιν μου να σώσω ίσως μίαν δύσκολον κατάστασιν, πράγμα που δεν θα ημπόρει να γίνει αν περιμένομεν να δημιουργηθεί ένα κενόν μόνον δια του θανάτου μου.
Φιλικότατα ημέτερος
Ε. Κ. ΒΕΝΙΖΕΛΟΣ».
Παράκλητος της φυλής
«Παράκλητο της Φυλής» είχε χαρακτηρίσει ο Νικόλαος Ανδρουλιδάκης στον επικήδειό του, που άφησε εποχή. Είχε τονίσει μεταξύ άλλων:
Ο Βενιζέλος στάθηκε ο Παράκλητος της Φυλής. Το 1916 έγινε το παντοδύναμο ρυμουλκό σε μια χώρα που κουρασμένη από τους Πολέμους μπορεί και διεφθαρμένη από τους πολιτικούς της στάθηκε στα μισά του δρόμου προς την εθνική της αποκατάσταση.
Όμως ο ήλιος της Ελλάδος έσβησε, Τα σαγηνευτικά σπινθηροβόλα μάτια του έκλεισαν για πάντα. Ο μεγαλόφτερος νους του μάκρυνε από τον άγρυπνο έλεγχο των λύσεων στο σταυροδρόμι των κινδύνων. Η τόσο πείθουσα φωνή του -σιντριβάνι σοφίας- δεν θα σημαίνει πια τις κατευθύνσεις που σώζουν. Ο Θεός σώζει την Ελλάδα. Η Ελλάδα έχασε τον καλύτερο γιο της. Ουκέτι καλύβαν έχει Ου μάντιδα δάφνην. Και όπως θρηνεί ο ποιητής:
Ο Μέγας Διγενής ο Ακρίτας
στα ξέστρωτα στα σκοτεινά
σφαλίστηκε απ’ το Χάρο πάει
της Ρωμιοσύνης η καρδιά.
Εκδήλωση στην εκατονταετηρίδα
Πολλές ήταν οι εκδηλώσεις που γίνανε στο διάβα του χρόνου για τον Εθνάρχη. Εκείνη όμως που έγινε στη Λέσχη Φιλελευθέρων, το 1964, με την οργανωτική ευθύνη του Παύλου Γύπαρη άφησε εποχή.
Αναφέρει σχετικά ο Κώστας Μαμαλάκης:
«Με την ευκαιρία της συμπλήρωσης εκατό χρόνων από τη γέννηση του Ελευθερίου Βενιζέλου έγινε η εκδήλωση.
Ο Καπετάν Παυλής απόδειξε ότι έχει και προσόντα σκηνοθέτη.
Βρήκε πλάκες με ηχογραφημένους λόγους του Βενιζέλου με ριζίτικα τραγούδια τραγουδημένα με την απαλή φωνή του επαναστάτη του Θερίσσου, θούρια και ύμνους για τον Βενιζέλο.
Καθόρισε ο ίδιος ο Γύπαρης την κατάλληλη στιγμή που θα ακουγόταν οι πολιτικοί λόγοι του Βενιζέλου. Τα ριζίτικα τα θούρια και το «Βενιζέλε μας πατέρα της πατρίδας».
Έτσι δημιουργήθηκε μια ατμόσφαιρα υποβλητική. Στην ομιλία του Γύπαρη ρίγη συγκίνησης σκόρπισε η φωνή του Βενιζέλου.
Πολύ ενδιαφέρον το περιεχόμενο της ομιλίας του. Νέα στοιχεία ιστορίας παρουσίασε και άγνωστες πτυχές φώτισε της ιδιωτικής ζωής του Βενιζέλου που ειδωλολατρικά αφοσιωμένος σ’ αυτόν -υπέρτατη χαρά να δώσει γι’ αυτόν και τη ζωή του -είχε γίνει η σκιά του κι έζησε πλάι του κορυφαίες ελληνικές ώρες θριάμβου, ώρες πένθους εθνικού, μέρες πικρές εξορίας.
Αυτό το περιεχόμενο μαζί με την αδρότητα και ζωντάνια της φράσης, τον τόνο της κρητικής προφοράς, που έδινε ιδιαίτερο χρώμα και τη μανία του Γύπαρη να ντύνει με τις λέξεις με την ντόπια λαλιά της ιδιαίτερης πατρίδας του κράτησε αμείωτο το ενδιαφέρον του ακροατηρίου».
Αιώνιο σύμβολο
Για το Ρέθυμνο ο Βενιζέλος απετέλεσε και αποτελεί σύμβολο. Για να δείχνει δρόμους, που αν ένας ηγέτης τολμήσει να τους περάσει κάποτε μπορεί η δύσμοιρη αυτή χώρα να ανασάνει.
(Οι φωτογραφίες είναι από το αρχείο του Ιδρύματος Ελευθερίου Βενιζέλου)
