Στην εκδήλωση χαιρετισμό απηύθυναν η αντιδήμαρχος Πέπη Μπιρλιράκη εκ μέρους του δημάρχου, Γ. Μαρινάκη, αλλά και εκπρόσωπος του Μητροπολίτη Ρεθύμνης και Αυλοποτάμου κ.κ. Ευγενίου. Οι εισηγητές ανέδειξαν πλήθος λαογραφικών στοιχείων της ζωής στην Κρήτη κατά τον 19ο αιώνα, μέσα από λογοτεχνικά έργα, σωζόμενες παραδοσιακές ρίμες, αινίγματα και ριζίτικα τραγούδια αλλά και τις καταγραφές ξένων περιηγητών.
Η λαογραφία μέσα στο έργο
του Ι. Κονδυλάκη
Στην εισήγησή του, ο πρόεδρος του Κέντρου Κρητικής Λογοτεχνίας, Κώστας Μουτζούρης, ασχολήθηκε με τα λαογραφικά στοιχεία, που αναδεικνύονται μέσα στα λογοτεχνικά έργα του κρητικού συγγραφέα Ι. Κονδυλάκη. Όπως ανέφερε ο εισηγητής, τα έργα του Κονδυλάκη αποτυπώνουν «Τη ζωντανή πραγματικότητα μέσα στην οποία ο ίδιος είναι δρων πρόσωπο». Ο κ. Μουτζούρης επιχείρησε μια περιδιάβαση στο λαογραφικό υλικό, που έχει συγκεντρώσει ο Ι. Κονδυλάκης (παροιμίες, ευτράπελες διηγήσεις, αινίγματα κλπ.) και το οποίο μαρτυρεί το μεγάλο ενδιαφέρον του συγγραφέα για τη λαογραφία.
Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα ευτράπελης διήγησης αφορά τον «Φιλάργυρο», τον οποίο παρέσυρε ένας ποταμός και κάποιος έτρεξε να τον σώσει. «Δως μου τη χέρα σου», του είπε ο άνθρωπος που έτρεξε να βοηθήσει. «Δε σου τη δίδω. Όλο δώσε-δώσε, ας πάω στο διάολο», ανταπάντησε ο φιλάργυρος. «Πάρε τη χέρα μου», ξαναπροσπάθησε τότε ο διασώστης αλλάζοντας την έκφρασή του. «Ε, αυτό διαφέρει!», ήταν η απάντηση του φιλάργυρου που εντέλει σώθηκε.
Η ζωή στην Κρήτη κατά την
επανάσταση του 1897 μέσα από την καταγραφή
δύο ξένων περιηγητών
Η καθηγήτρια του Πανεπιστημίου Κρήτης Ελπινίκη Νικολουδάκη-Σουρή, ασχολήθηκε με το έργο δυο νεαρών φιλολόγων, που ήρθαν στο νησί για να πολεμήσουν στην επανάσταση του 1897. Παράλληλα όμως με τη στρατιωτική τους δράση, κατέγραφαν στα ημερολόγιά τους και στοιχεία που τους έκαναν εντύπωση σχετικά με την καθημερινή ζωή των κρητικών της εποχής.
«Στη γενιά του 1880 το ενδιαφέρον της λογοτεχνίας στράφηκε στο λαϊκό πολιτισμό και τις πνευματικές του εκφάνσεις, γιατί έβρισκε αυτές τις αξίες να επιβιώνουν και να έχουν μια ποιοτική πρόταση ζωής. Αυτό βλέπουν και δυο νεαροί φιλόλογοι, που έρχονται στην Κρήτη το 1897 για στρατιωτικό σκοπό», τόνισε σχετικά η κυρία Νικολουδάκη-Σουρή.
Ο Ηλίας Βουτιερίδης, ως γραμματέας του Ιωάννη Νταφώτη, διατηρεί το ημερολόγιο του τάγματος επίλεκτων Κρητών (Ανατολική Κρήτη-Αρχάνες), και ο Γάλλος Βικτόρ Μπεράρ που υπηρετεί στο πολεμικό ναυτικό, καταγράφει στο ημερολόγιό του υπό τον τίτλο «Κρητικές υποθέσεις» εικόνες κυρίως από την ενδοχώρα των Χανίων.
Σε μία από τις εξιστορήσεις του, ο Μπεράρ, αφού περιγράφει την οικονομική άνθιση των Κρητικών μετά την επανάσταση του ‘66 κάνοντας παράλληλα την εκτίμηση ότι ο λαός της Κρήτης θα ξαναξεσηκωθεί, δίνει την εικόνα των Κρητικών που «Φορώντας φυσιγγιοθήκες και μπότες, με το σακάκι παραγεμισμένο με στιλέτα και το τουφέκι ακουμπισμένο στα γόνατα, οι χριστιανοί των Κουρνών περιμένουν αυτή την ευλογημένοι μέρα[…] Περνούν τις μέρες τους με φιλονικίες και διαλόγους κάτω από τον ίσκιο των ελαιώνων τους».
Η λαογραφική αξία του αινίγματος
Από την πλευρά του, ο σχολικός σύμβουλος και συγγραφέας Χάρης Στρατιδάκης εισηγήθηκε σχετικά με τα αινίγματα του 19ου αιώνα και την άνθισή τους κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας. Υιοθετώντας αρχικά τον ορισμό του αινίγματος ως την «αλληγορική περιγραφή ενός πράγματος που προβάλλεται σαν ερώτημα για λύση», ο κ. Στρατιδάκης αναφέρθηκε στη συνέχεια στα 850 αινίγματα που συγκρότησε σε συλλογή μαζί με τους μαθητές του. Τα Χαρακτήρισε «φορέα γνώσης» και «πνευματική δοκιμασία» που προϋποθέτει «την αίσθηση του χιούμορ». Επίσης έκανε μια αναφορά σε σύγχρονα αινίγματα που βρίσκονται πολύ κοντά στο παραδοσιακό αίνιγμα, χρησιμοποιώντας τις τεχνικές «του αδύνατου, του παράδοξου, του αόριστου και του απροσδόκητου».
«Αποκλειστικά κρητικά αινίγματα μπορούν να θεωρηθούν όχι περισσότερα από 10», τόνισε ο κ. Στρατιδάκης ορίζοντας παράλληλα και τη θεματολογία τους. Ένα χαρακτηριστικό θέμα, ο μιναρές και ο ιμάμης αποτυπώνεται στα αινίγματα «Ένα πράγμα στρογγυλό και περίσσια μακρουλό», «Ένας νέος ανεβαίνει και ο ίδιος κατεβαίνει» και «Ανέ βρέχει κι αν χιονίζει και στη μέση του καθίζει και σα γάιδαρος γκαρίζει».
Σύμφωνα με τον ίδιο οι Κρητικοί ξεκινούσαν διαλόγους με αινίγματα κατά τις «αποσπερίδες», τις βραδινές δηλαδή συγκεντρώσεις, αλλά και όταν ασχολούνταν με μια χρονοβόρα και επίπονη, ομαδική χειρωνακτική εργασία. «Την κατάσταση εξοικονομούσε ο «ποταμός» ακολουθούμενος από συμβολικές τιμωρίες», σημείωσε ο κ. Στρατιδάκης. Όσον αφορά τα κρητικά αινίγματα, συνήθως είχαν ρυθμό και μέτρο χαρακτηριστικό, το οποίο διαθέτουν και οι κρητικές μαντινάδες. Δημιουργοί τους πρέπει να ήταν χαρισματικά άτομα με οξυδέρκεια, κριτική και αφηρημένη σκέψη, αλλά και παιγνιώδη διάθεση, τα οποία είχαν βαθιά γνώση για το περιβάλλον.
Σημειώνεται ότι ο ίδιος αναφέρθηκε ακόμα στην άνθιση που γνώρισαν τα αινίγματα, κατά την περίοδο της Κρητικής Πολιτείας, αναγνωρίζοντας τη συμβολή προσωπικοτήτων της εκπαίδευσης, όπως τον Βορεάδη και τον Γενεράλη άλλα και άλλους λόγιους που δημιουργούσαν τα δικά τους αινίγματα, κατά κύριο λόγο σε αρχαϊζουσα γλώσσα. «Το σχολείο λειτούργησε ως κέντρο αινιγματοθέτησης», υπογράμμισε ο κ. Στρατιδάκης, ενώ παράλληλα ανέφερε σειρά αινιγμάτων, όπως το «Κίτρινος είμαι και χλωμός, πολύ δύναμιν έχω, με δένουνε και με σφαλούν και γω φεύγω και τρέχω».
Τέλος ενδιαφέρον είχε και η αναφορά του στο περιοδικό «Κρητικός Αστήρ», το οποίο κατά την περίοδο αυτή, δημοσίευσε πάνω από 400 αινίγματα σε ειδική στήλη στις σελίδες του.
Αναφορά στη ζωή και το έργο του Παύλου Βλαστού
Στο «Εγκώμιον Παύλου Βλαστού», ο δάσκαλος και συγγραφέας Βασίλειος Χαρωνίτης, αναφέρθηκε στη ζωή και το έργο του Παύλου Βλαστού, που γεννήθηκε στο Βυζάρι Αμαρίου το 1832 και πέθανε το 1926. Ο Βλαστός διέθεσε μεγάλο μέρος της ζωής του στη συλλογή, καταγραφή και ταξινόμηση όλων των στοιχείων του λαϊκού πολιτισμού της Κρήτης.
«Τον φαντάζομαι να κάθεται κοντά στους παραδοσιακούς ανθρώπους του νησιού, να τους ακούει, να αστειεύονται, να λένε αινίγματα και παροιμίες και ανέκδοτα. Να χορεύουν και να τραγουδούν κι αυτός, με όση ταχύτητα διέθετε, να καταγράφει τους θησαυρούς που έβγαιναν από τα χέρια και την καρδιά των συνδαιτυμόνων του», τόνισε χαρακτηριστικά ο κ. Χαρωνίτης αποτυπώνοντας με τις λέξεις του τη λυρικότητα μιας τέτοιας σκηνής.
Κατά τον ίδιο, ο Βλαστός στάθηκε με δικό του τρόπο απέναντι «Στη βαρβαρότητα και τον σκοταδισμό της Τούρκικης σκλαβιάς». Παράλληλα αποτιμώντας το έργο του, ο Π. Βλαστός «Έφερε στο προσκήνιο τον αιωνόβιο, ολόφωτο λαϊκό πολιτισμό της Κρήτης, με σεβασμό στην αλήθεια και την αντικειμενικότητα στην καταγραφή», κατέληξε ο κ. Χαρωνίτης.
Τα τοπωνύμια στα παραδοσιακά ριζίτικα
Ενδιαφέρον άλλωστε είχε και η εισήγηση του δασκάλου και συγγραφέα, Σταμάτη Αποστολάκη, σχετικά με την αναφορά ριζίτικών τραγουδιών σε ρεθεμνιώτικα τοπωνύμια.
Από τα πολλά δείγματα ριζίτικων, στα οποία έχουν ενσωματωθεί Ρεθεμνιώτικες τοπωνυμίες, ενδεικτικά αναφέρεται το ακριτικό ριζίτικο που διέσωσε ο Ρεθεμνιώτης καθηγητής πανεπιστημίου Γ. Κουρμούλης (1907-1977), το οποίο αναφέρεται στη διαμάχη των τριών ρεθεμνιώτικων βουνών:
«Τα τρία βουνά μαλώνουνε κι είναι να σκοτωθούνε,
Το Κέντρος και το Σφακιανό και τ’ άλλο ο Ψηλορείτης,
Και μήνυσε το Σφακιανό γραφές του Ψηλορείτη,
Κάτσετε ‘σεις τ’ άλλα βουνά μα σαν εμέ δεν είστε,
γιατί έχω εξήντα δυό κορφές κι εξηνταπέντε βρύσες,
σε πάσα βρύση μια μηλιά σε πάσα δυο ‘να πεύκο,
σε πάσα τρεις και τέσσερις έχω ‘να κυπαρίσσι,
έχω κι αθάνατο νερό τον κόσμο να φωτίσει».
«Παιδιά κι ήντα να γίνηκε του Πρέβελη ο Δεσπότης; Ούτε στη μέση φαίνεται, ούτε στσ’ αναμεσάδες, μουδέ στα μοναστήρια ντου τα πάνω και τα κάτω», λένε οι στίχοι άλλου ιστορικού ριζίτικου, που αναφέρεται στον Ηγούμενο της Μονής Πρέβελης Εφραίμ, που πήρε μέρος στην επανάσταση του Δασκαλογιάννη το 1770.
Ο Τουρκοκρητικός ριμαδόρος που
καταγράφει την πολιορκία
του Αρκαδίου
Τον κύκλο των εισηγήσεων έκλεισε ο πρόεδρος της ΙΛΕΡ και καθηγητής του Πανεπιστημίου Κρήτης, Νίκος Παπαδογιαννάκης. Ο κ. Παπαδογιαννάκης μίλησε με θέμα «Μια τούρκικη ρίμα για το Αρκάδι», αναφέροντας ότι σε μια σειρά από οκτώ ανέκδοτες ρίμες, που διασώζει ο Παύλος Βλαστός «πατέρας της Κρητικής Λαογραφίας», περιλαμβάνεται και μια τούρκικη ρίμα, που ίσως είναι η μοναδική, αφού μέχρι σήμερα δεν έχουν επισημανθεί άλλες. Είναι δημιούργημα Τούρκου ριμαδόρου και η καταγραφή της έγινε, όπως σημειώνει ο ίδιος ο Βλαστός, σύμφωνα με την αφήγηση της συζύγου του. Η τελευταία ήταν τουρκοπούλα που νυμφεύθηκε τον Παύλο Βλαστό υπό το όνομα Μαρία.
Είναι η μοναδική τούρκικη ρίμα που αναφέρεται στο γεγονός της Πολιορκίας και της θυσίας των αγωνιστών του Αρκαδίου. Βέβαια η καταγραφή γίνεται από πλευράς νικητών. Όπως λοιπόν είναι αναμενόμενο, η ρίμα είναι «Αρνητική για την επανάσταση, μειωτική για τον αντίπαλο, εγκωμιαστική για τον νικητή», σύμφωνα με τον κ. Παπαδογιαννάκη.
Εντούτοις, διαφαίνεται το δέος που προκαλούσε ο Ηγούμενος Γαβριήλ στους Τούρκους, οι οποίοι τον αποκαλούσαν «Μπουγιούκ-Πασά».
Το θάρρος του είναι σημείο αναφοράς για τον Τουρκοκρητικό ριμαδόρο. Ο κ. Παπαδογιαννάκης σημείωσε τέλος, ότι από το σύνολο 467 λέξεων, που έχει η ρίμα μόνο 25 λέξεις, όλες κι όλες συνδέονται με το μωαμεθανικό στοιχείο και τη γλώσσα της τούρκικης διοίκησης. Οι υπόλοιπες υπογράμμισε ο ίδιος «Είναι ακραιφνώς κρητικής διαλέκτου».
Η ημερίδα ολοκληρώθηκε με συζήτηση επί τον εισηγήσεων.
