Σε περιόδους κρίσης αναδεικνύονται κάποια νέα πράγματα και δοκιμάζονται κάποια παλιά. Αυτό, μάλιστα, δεν είναι καινούριο φαινόμενο, αλλά ιστορικά επαναλαμβανόμενο. Αυτό τουλάχιστον προκύπτει από τη μελέτη του Θουκυδίδη. Ο μεγάλος αρχαιοέλληνας ιστορικός στο έργο του «Ιστορίαι» και συγκεκριμένα στο Βιβλίο Β’, εδάφια 47-54, περιγράφει τον Λοιμό που ξέσπασε στην Αθήνα κατά τη δεύτερη πολιορκία της από τους Πελοποννήσιους, με επικεφαλής τους Σπαρτιάτες, το 430 π.Χ. Από τις περιγραφές του αναδύονται στοιχεία, συμπεριφορές και νοοτροπίες που θυμίζουν τα σημερινά με αφορμή την κρίση του Κορωνοϊού,COVID 19.
Το άγνωστο και ο φόβος μπροστά σ’ αυτό:
Ένα πρώτο κοινό στοιχείο μεταξύ του Λοιμού των Αθηνών το 430 π.Χ. και της σημερινής επιδημίας του Κορωνοϊού είναι το «άγνωστο» και η προσπάθεια των γιατρών (και γενικότερα των επιστημόνων) να αντιμετωπίσουν αυτή την άγνωστη νόσο.
Λίγα γνωρίζουμε σήμερα για τον επιθετικό Κορονωϊό και ακόμα λιγότερα γνώριζαν τότε για τον φονικό Λοιμό. Γράφει ο Θουκυδίδης για την άγνωστη και καταστρεπτική για πολλούς ανθρώπους λοιμώδη νόσο: «Διότι ούτε ιατροί, οι οποίοι, αγνοούντες την φύσιν της ασθενείας, επεχείρουν διά πρώτην φοράν να την θεραπεύσουν, αλλ’ απέθνησκαν οι ίδιοι μάλλον, καθόσον και περισσότερον ήρχοντο εις επαφήν με αυτήν, ούτε άλλη καμία ανθρωπίνη τέχνη ηδύνατο να βοηθήση». (Μετάφραση Ελευθερίου Βενιζέλου).
Το άγνωστο προκαλεί στον άνθρωπο φόβο, ανασφάλεια ή και πανικό. Αυτό ίσχυε παλιά, ισχύει και σήμερα. Βέβαια, οι σημερινές συνθήκες είναι σε μεγάλο βαθμό διαφορετικές από εκείνες της εποχής των κλασικών χρόνων και σε επίσης μεγάλο βαθμό μη συγκρίσιμες. Οι γιατροί, οι επιδημιολόγοι, οι λοιμωξιολόγοι, οι γενετιστές – βιολόγοι μπορεί σήμερα να έρχονται αντιμέτωποι με έναν νέο άγνωστο ιό, όμως η επιστημονική γνώση και η εμπειρία που διαθέτουν μπορούν να αποτελέσουν τη βάση για την εξεύρεση λύσης· και μ’ αυτή την έννοια μπορούμε να τους έχουμε εμπιστοσύνη και να ακολουθούμε τις οδηγίες τους. Ιδιαίτερη εμπιστοσύνη και ευγνωμοσύνη θα πρέπει να έχουμε στους μαχόμενους γιατρούς, οι οποίοι από την εποχή του Θουκυδίδη υποφέρουν και διακινδυνεύουν περισσότερο από κάθε άλλον.
Σε αντίθεση με τις συνθήκες που δεν είναι πάντα συγκρίσιμες, οι ανθρώπινες αδυναμίες και συμπεριφορές φαίνεται να είναι σε μεγάλο βαθμό συγκρίσιμες. Σε καταστάσεις φόβου και αβεβαιότητας οι άνθρωποι φαίνεται να καταφεύγουν στα Θεία και να ζητούν βοήθεια ή σε μοιρολατρίες ή και σε «ζαμανφουτισμό». Αυτές οι συμπεριφορές δεν είναι καινούργιες.
Ως προς τα Θεία γράφει ο Θουκυδίδης: «Ό,τι αφορά εξ άλλου τας προς τους θεούς παρακλήσεις ή τας προς τα μαντεία επικλήσεις και τα τοιαύτα, τα πάντα ήσαν ανωφελή, και επί τέλους οι άνθρωποι, καταβληθέντες από το κακόν, παρητήθησαν αυτών».
Οι άνθρωποι της εποχής του Θουκυδίδη στην απελπισία τους και στην ανημποριά τους έχασαν την εμπιστοσύνη τους στα Θεία και παραιτήθηκαν από το Πιστεύω τους. Με δεδομένο δε ότι δεν υπήρχε τότε η επιστημονική γνώση που υπάρχει σήμερα, δεν τους έμενε τίποτε από όπου θα μπορούσαν να πιαστούν.
Σήμερα ο κίνδυνος απώλειας της εμπιστοσύνης στα Θεία και η παραίτηση από αυτά απορρέει περισσότερο από τις συμπεριφορές κάποιων σύγχρονων ιεραρχών και ιερέων, παρά από τη λιποψυχία των ανθρώπων. Η εμμονή σε δογματισμούς και μεταφυσικές ερμηνείες των πραγμάτων και η συνακόλουθη άγνοια ή και προκλητική παραμέληση της επιστημονικής γνώσης προκαλούν κάθε ορθολογικά σκεπτόμενο άνθρωπο.
Η συζήτηση περί τη νόσο και τα δεδομένα της νόσου:
Όπως και σήμερα έτσι και τότε φαίνεται να γινόταν πολύ συζήτηση γύρω από τη νόσο και από ανθρώπους μη ειδικούς. Γιατί ο Θουκυδίδης γράφει στο εδάφιο 48: «Καθείς δε, είτε ιατρός είτε άπειρος της ιατρικής, ημπορεί, αναλόγως της ατομικής του κρίσεως, να ομιλή περί της πιθανής προελεύσεώς της και περί των αιτίων, τα οποία νομίζει ικανά να επιφέρουν τοιαύτην διατάραξιν των υγιεινών συνθηκών. Αλλ’ εγώ, που και ο ίδιος έπαθα από την νόσον, και με τα ίδια τα μάτια μου είδα άλλους πάσχοντας, θα εκθέσω την πραγματικήν της πορείαν και θα περιγράψω τα συμπτώματά της, η ακριβής παρατήρησις των οποίων θα επιτρέψη ασφαλέστερον εις τον καθένα που θα ήθελε να τα σπουδάση επιμελώς να κάμη την διάγνωσίν της, εάν ποτέ ήθελε και πάλιν ενσκήψει».
Τα δεδομένα, λοιπόν, είναι αυτά που έχουν αξία και όχι η άποψη και πολύ περισσότερο το Πιστεύω του καθενός. Αυτά παρέθεσε ο Θουκυδίδης στο έργο του και σε αυτά καταφεύγουν και σήμερα- δυόμιση χιλιάδες χρόνια μετά- οι επιστήμονες για να διαγνώσουν ποια ασθένεια αποδεκάτισε τους Αθηναίους τότε. Η δε διερεύνηση των δεδομένων και η αλήθεια που αναδύεται μέσα από αυτά, ακριβέστερα μέσα από την ερμηνεία τους, είναι δουλειά της επιστήμης. Η όποια υγειονομική λύση, για την επιδημική κρίση που ξέσπασε, θα έλθει από την εμπειρική έρευνα και όχι από μεταφυσικές αναζητήσεις.
Το πλαίσιο και η αλήθεια:
Σχετικά με την αναζήτηση λύσης και εν γένει της αλήθειας, άκρως ενδιαφέροντα είναι όσα γραφεί ο σοφός άντρας.
Μέσα στη δυστυχία τους, γραφεί ο Θουκυδίδης, οι Αθηναίοι θυμήθηκαν έναν στίχο ο οποίος «εψάλλετο εις παλαιοτέραν εποχήν· «Θα έλθη δωρικός πόλεμος και λοιμός μαζί μ’ αυτόν». Και συνεχίζει υπογραμμίζοντας ότι «Είναι αληθές ότι αντέτειναν μερικοί ότι ο παλαιός στίχος ωμιλούσε περί λιμού και όχι λοιμού, αλλ’ επί του παρόντος επεκράτησε φυσικά η γνώμη ότι η λέξις, της οποίας είχε γίνει χρήσις εις το άσμα, ήτο λοιμός, καθόσον οι άνθρωποι εμνημόνευαν τον στίχον σύμφωνα με τα παθήματά των. Αλλ’ εάν ποτέ επέλθη άλλος δωρικός πόλεμος μετά τον σημερινόν, και συμπέση να επέλθη λιμός, μου φαίνεται πιθανόν ότι τον στίχον θα ψάλλουν με την λέξιν αυτήν».
Ανάλογα, λοιπόν με το πλαίσιο εντός του οποίου, ή αλλιώς ανάλογα με τα δεδομένα κάτω από τα οποία, τραγουδιέται ο στίχος είναι και το νόημά του. Με άλλα λόγια, η αλήθεια για ένα πράγμα συναρτάται άμεσα με τα εκάστοτε δεδομένα και δεν είναι ανεξάρτητη από αυτά.
Τα δεδομένα, λοιπόν, και όχι οι όποιες δοξασίες είναι που μας δείχνουν κάθε φορά τον δρόμο. Γι’ αυτό και οι ειδικοί επιστήμονες, ο πρωθυπουργός και η κυβέρνηση επιμένουν να υπογραμμίζουν ότι ανάλογα με την εξέλιξη της επιδημίας και με τα εκάστοτε επιστημονικά δεδομένα θα λαμβάνονται οι κρίσιμες αποφάσεις και θα μας δίδονται οδηγίες.
Καταλήγοντας, ας υπογραμμιστεί ότι η λύση στην παρούσα επιδημική κρίση, στον δικό μας Λοιμό, θα προκύψει από τις προτάσεις της επιστήμης, από τα μέτρα που θα λάβει ο πολιτική και από τη δική μας προθυμία να τα εφαρμόσουμε. Οι προτάσεις της επιστήμης και τα μέτρα της πολιτικής είναι αναγκαίες προϋποθέσεις για τη λύση. Η ίδια η λύση εξαρτάται σε μεγάλο βαθμό από εμάς τους ίδιους.
