Ήταν καιρός, νομίζω, οι ενδιαφερόμενοι για την ιστορία του Ρεθύμνου να γνωρίσουμε και από κοντά τον Μανώλη Μανούσακα. Προσωπικά είχα την ευκαιρία να το κάνω, εργαζόμενος τα τελευταία χρόνια στα Χανιά και συνεργαζόμενος μαζί του για τη δημιουργία του τιμητικού τόμου «Αντιδώρημα στον Γιώργο Π. Εκκεκάκη». Γι’ αυτό και ζητώ να μου επιτρέψουν τόσο οι φίλοι αναγνώστες όσο και η μετριοφροσύνη του συλλέκτη-ερευνητή να γράψω μερικά λόγια γι’ αυτόν.
Και ξεκινώ με τα τυπικά. Γεννήθηκε στα Χανιά το έτος 1960. Είναι διπλωματούχος οπτικός και δραστηριοποιείται επαγγελματικά από το 1980 στο αντικείμενο αυτό. Παράλληλα ασχολείται με την ιστορική έρευνα, κυρίως σε θέματα πολιτισμικής κληρονομιάς και συνεργάζεται σε εκδόσεις που αφορούν την ιστορία των Χανίων και όχι μόνο. Κείμενά του έχουν δημοσιευθεί σε βιβλία και περιοδικά. Από το 2005 μέχρι και το 2015 αρθρογράφησε σε εβδομαδιαία βάση στην εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα», στο ένθετό της των Σαββατοκύριακων «Διαδρομές». Είναι παντρεμένος και πατέρας τριών παιδιών. Είναι μέλος επιστημονικών συλλόγων και πολιτιστικών σωματείων και συμμετείχε επί σειρά ετών στο Δ.Σ της Ιστορικής και Λαογραφικής Εταιρείας Κρήτης. Διατηρεί μια από τις σημαντικότερες κρητικές συλλογές αρχειακού και φωτογραφικού υλικού και έχει κάνει δύο αυτοτελείς εκδόσεις μέχρι σήμερα.
Ας συνεχίσουμε λοιπόν με το τελευταίο. Το πρώτο βιβλίο του ήταν το «Χανιά. Η παλιά πόλη στο πέρασμα του χρόνου», που κυκλοφόρησε το έτος 2009 από τις εκδόσεις Μπανούση, σε ελληνική και αγγλική γλώσσα, με φωτογραφίες της Μαρίας Μπαρμπέρη και του Βασίλη Κοζωνάκη.
Το δεύτερο βιβλίο του κυκλοφόρησε το έτος 2013 από τις εκδόσεις «Έρεισμα» με τον τίτλο «Τζαμιά, τεκέδες και τουρμπέδες στον Νομό Χανίων» και έχει σημειώσει μία μέχρι στιγμής επανέκδοση. Οι αναγνώστες ας μου επιτρέψουν τον παρακάτω ερανισμό από το βιβλίο αυτό, προκειμένου να συνειδητοποιήσουν την ευαισθησία του συγγραφέα-ερευνητή και το μέγεθος της προσφοράς του: Τα οθωμανικά μνημεία -θρησκευτικά και κοσμικά- ανήκουν στην πολιτισμική κληρονομιά του τόπου μας. Μια κληρονομιά με παραμέτρους που αγγίζουν την ιστορία και την εθνική μας ταυτότητα, το φυσικό και δομημένο περιβάλλον και το μέλλον του στον τόπο μας και την εθνική και τοπική οικονομία. Η παρούσα εργασία… αποτελεί μια πρώτη προσπάθεια συγκέντρωσης διάσπαρτου υλικού, πληροφοριών -κάποιες από τις οποίες ήταν προφορικές- καθώς και οπτικού υλικού που είχα την ευκαιρία να συγκεντρώσω τα τελευταία 20 χρόνια. Τα μουσουλμανικά μνημεία των Χανίων είναι ένα κλάσμα του συνόλου που υπήρχε κάποτε στην Κρήτη και γενικότερα στον Ελλαδικό χώρο, που αποτελούσε τις δυτικές επαρχίες της Οθωμανικής επικράτειας. Με εξαίρεση εκείνα που χρησιμοποιούνται ακόμα από τους μουσουλμάνους (στη Θράκη, τη Ρόδο και την Κω), τα περισσότερα βρέθηκαν στο στόχαστρο μιας ιδιόρρυθμης πολιτισμικής βεντέτας μεταξύ των δύο λαών (Ελλήνων και Τούρκων) όπως και τα αντίστοιχα χριστιανικά μνημεία της Ανατ. Θράκης και κυρίως της Μικράς Ασίας, που είχαν και τις σημαντικότερες απώλειες. Παρά τις όποιες παλινδρομήσεις, αυτό φαίνεται να αλλάζει στις μέρες μας, προς όφελος όχι μόνο των δύο λαών και της εθνικής τους αυτογνωσίας, μα και του παγκόσμιου πολιτισμού. Ελπίζω τα μνημεία αυτά να τύχουν πιο ενδελεχούς μελέτης μελλοντικά, κάτι που θα βοηθήσει και την περαιτέρω καλλιέργεια των αισθητικών μας κριτηρίων (υπογραμμίσεις δικές μου).
Οι αναγνώστες θα μου επιτρέψουν επίσης να σταθώ για λίγο στη δεκάχρονη συνεργασία του ερευνητή-συλλέκτη με την εφημερίδα «Χανιώτικα Νέα», με την εβδομαδιαία σελίδα του «Φωτοαναδρομές», η οποία απέδωσε 500 ακριβώς συνεργασίες (και συνεχίζεται, οπωσδήποτε, με άλλη μορφή). Στο κλείσιμό της στις 31-1-2015 ο συγγραφέας σημείωνε μεταξύ άλλων, με τη γνωστή σεμνότητά του: «Ξεκινώντας τις «Φωτοαναδρομές» στις «Διαδρομές» των «Χανιώτικων Νέων» το Μάρτιο του 2005, χάρη στην ενθάρρυνση και την έμπρακτη στήριξη του αείμνηστου Μιχάλη Γρηγοράκη, ήξερα πως ξεκινούσα ένα ταξίδι. Έγραψα τότε στο προλογικό μου σημείωμα ότι «για μένα η επαφή με τα παλιά Χανιά είναι ένα ταξίδι στις «Αλησμόνητες πατρίδες». Σαν τους πρόσφυγες δεύτερης γενιάς, προσπαθώ να βρω σημάδια, δρόμους, γειτονιές, κτίσματα κάθε λογής, για να συνδέσω το χΘες με το σήμερα και αυτή η σύνδεση είναι τις πιο πολλές φορές τραυματική…». Κοντολογίς, αν και γνώριζα ότι προορισμός του ταξιδιού ήταν η ιδιαίτερη πατρίδα μου, τα «παιδικά μας χρόνια» όπως ισχυρίζονται κάποιοι, δεν μπορούσα να φανταστώ ούτε τη διάρκεια, ούτε τις όμορφες εμπειρίες που θα μου χάριζε αυτό το ταξίδι… Σας ευχαριστώ γιατί δε με αφήσατε καθόλου να νιώσω μόνος, σας το είχα ζητήσει από το προλογικό σημείωμα που αναφέρω πιο πάνω και μου το προσφέρατε απλόχερα. Η χαρά της ανακάλυψης ήταν ίσως η πιο όμορφη εμπειρία που μου πρόσφεραν οι αναζητήσεις μου, με βάση πάντα το ιστορικό φωτογραφικό υλικό που είχα στη διάθεσή μου… Είναι κι αυτό ένα μέρος της εξιστόρησης της μεγάλης «ανθρώπινης περιπέτειας», γι’ αυτό μου αφήνει ένα αίσθημα ικανοποίησης κι ευγνωμοσύνης.
Για να συνειδητοποιήσουμε το μέγεθος της προσφοράς του ανθρώπου, αρκεί να αναφέρουμε ότι σε κάθε συνεργασία παρέθετε από έξι μέχρι και δέκα ανέκδοτες φωτογραφίες και γενικότερα εικονογραφήσεις των Χανίων, γεγονός που σημαίνει ότι στη διάρκεια των δέκα χρόνων παρουσίασε, τεκμηρίωσε και ανέλυσε 3.000-5.000 οπτικά τεκμήρια. Μπορούμε λοιπόν να καταλάβουμε γιατί έγραψε στην παρουσίαση του δικού μου βιβλίου 370 μνημειακά κενά στην ιστορική τοπογραφία του Ρεθύμνου «…Μπράβο στους Ρεθυμνιώτες και πρώτα – πρώτα στον κ. Στρατιδάκη που εξακολουθούν να μας διδάσκουν. Αντίστοιχη έκδοση στα Χανιά θα περιλάμβανε χιλιάδες ίσως παρόμοια κενά, αλλά ποιος θα τολμήσει κάποτε να το αγγίξει;».
Η προσφορά του Μανώλη Μανούσακα στα Χανιά και στην Κρήτη γενικότερα είναι πολύ μεγαλύτερη από όση έχω περιγράψει μέχρι εδώ. Γιατί ο ακούραστος αυτός άνθρωπος δεν επαφίεται σε δουλειά γραφείου, όπως κάποιοι από εμάς, αλλά έχει προχωρήσει εδώ και χρόνια σε ζωντανές ξεναγήσεις των Χανιωτών στην μνημειακή παλιά τους πόλη. Η τελευταία τέτοια ξενάγηση πραγματοποιήθηκε μόλις πριν από μία εβδομάδα και η επιτυχία της υπήρξε τεράστια. Και πέραν όμως αυτών, όποιο πετραδάκι της ιστορίας του νησιού μας κινήσουμε, τον ακούραστο συλλέκτη-ερευνητή θα βρούμε από κάτω, όπως για παράδειγμα στη διάσωση ενός θησαυρού 178 αρχαίων κρητικών νομισμάτων (μερικά από αυτά μοναδικά) το έτος 2008, που ο ίδιος εντόπισε σε δημοπρασία του οίκου Künker στην πόλη Osnabrück της Γερμανίας, και τα οποία κατόπιν κινητοποίησης διαφορετικών ανθρώπων σε διαφορετικά μέρη του κόσμου μπόρεσαν να ξαναγυρίσουν στον τόπο τους.
Ο Μανώλης Μανούσακας είναι ένας ευπατρίδης των Χανίων και ένας από τους μεγαλύτερους συλλέκτες τεκμηρίων της κρητικής ιστορίας. Στα πλαίσια της προσπάθειάς του αυτής συλλέγει και ιστορικά τεκμήρια που αφορούν την υπόλοιπη Κρήτη. Ξέραμε μέχρι σήμερα ότι μερικές από τις σημαντικότερες ιστορικές φωτογραφίες του Ρεθύμνου είχαν αποκτηθεί από εκείνον και διετίθεντο χωρίς δισταγμούς σε όποιον ενδιαφερόταν (χωρίς δυστυχώς -μερικές φορές- να γίνεται η απαραίτητη αναφορά για την παραχώρηση αυτή…). Γνωρίζαμε για παράδειγμα ότι η αρχαιότερη φωτογραφία του Πλατάνου, με το ιστορικό δέντρο στο βάθος και τα χαρακτηριστικά καφενεία σε πρώτο πλάνο, ήταν δική του. Γνωρίζαμε επίσης ότι η φωτογραφία της συρματοπλεγμένης Προκυμαίας μας μέχρι την «Σκάρπα» κατά την Κατοχή ήταν φωτογραφία που αγοράστηκε και διασώθηκε από τον ίδιο.
Από την Παρασκευή 13 Μαΐου και για ένα δεκαήμερο θα έχουμε την ευκαιρία να δούμε και άλλες σημαντικές φωτογραφίες της συλλογής του που αφορούν το Ρέθυμνο, που ξεπερνούν τις σαράντα. Μερικές από αυτές είναι ανέκδοτες και άλλες λιγότερο γνωστές και οφείλονται σε φωτογράφους όπως ο Ηρακλειώτης Μαραγιάννης (φωτογραφίες των αρχών του 20ού αιώνα), ο Raymond Matton, ο μανιώδης Χανιώτης ερασιτέχνης φωτογράφος Δημοσθένης Κυρμιζάκης (που σκοτώθηκε το έτος 1940 στους ιταλικούς βομβαρδισμούς) και ο Γάλλος πρόξενος Bricage (1915), του οποίου το αρχείο κατέχει ο συλλέκτης. Δεν θα πρέπει λοιπόν να παραλείψουμε να επισκεφθούμε κάποιο απόγευμα την Αγία Σοφία (κατ’ άλλους Παναγία Χρυσοπηγή)-μεταγενέστερο τέμενος Γιαχγιά Ιμπραΐμ, αλλά και να παρευρεθούμε την προσεχή Δευτέρα 16 Μαΐου, στην προβολή-εργαστήριο «Διαβάζοντας φωτογραφίες, με αφορμή την έκθεση φωτογραφίας από την συλλογή του Μανώλη Μανούσακα». Εκεί θα μπορέσουμε με την ησυχία μας να παρατηρήσουμε και να συζητήσουμε για το περιεχόμενο των φωτογραφιών, κάτι που απ’ ό,τι γνωρίζω για πρώτη φορά γίνεται στον τόπο μας.
Να είμαστε λοιπόν όλοι εκεί για να προσφέρουμε και να πάρουμε γνώση και για να τιμήσουμε έναν από τους σεμνότερους Κρήτες ερευνητές, για τον οποίο ένας επίσης σεμνότατος Κρητολόγος, ο Γιώργος Εκκεκάκης, είχε γράψει σε ανύποπτο χρόνο: «Ο Μανόλης Μανούσακας πιστεύω ότι θα αποδειχτεί κάποτε άξιος της ευγνωμοσύνης όλων μας -και το εννοώ».
*O Χάρης Στρατιδάκης είναι σχολικός σύμβουλος-συγγραφέας
