Του EUSEBI AYENSA PRAT*
Η φοβερή πανδημία που πλήττει όλο τον κόσμο (στην Ισπανία ξεπεράσαμε κατά πολύ τους 25.000 νεκρούς) υπήρξε καταστροφική για τον πολιτισμό: έκλεισαν τα θέατρα, τα σινεμά, οι βιβλιοθήκες και τα βιβλιοπωλεία, ακυρώθηκαν πολλές πολιτιστικές εκδηλώσεις και τα μουσικά και θεατρικά καλοκαιρινά φεστιβάλ κρέμονται από μια κλωστή. Παραδόξως, όμως, αφθονούν (τουλάχιστον στην Καταλονία) τα ραδιοφωνικά και τηλεοπτικά προγράμματα στα οποία δημοσιογράφοι και συγγραφείς προτείνουν τίτλους για να καταπολεμήσει κανείς την ανία, τη μοναξιά και τη ψυχολογική αγωνία που προκαλούν τα φρικτά γεγονότα που ζούμε.
Σ’ ένα από τα προγράμματα αυτά (μια ραδιοφωνική συνέντευξη που έγινε τη Δευτέρα 23 Μαρτίου στο πρόγραμμα Εδώ, με τον Τζουζέπ Κουνί), ο κορυφαίος καταλανός συγγραφέας Rafel Nadal, απαντώντας στον δημοσιογράφο αυτό, σύστησε στους ακροατές το «Χρονικό μιας πολιτείας», του Παντελή Πρεβελάκη, που άσκησε μεγάλη επίδραση στο τελευταίο έργο του, Mar d’estiu (Θάλασσα καλοκαιριού), μια συναισθηματική προσέγγιση της Μεσογείου με βάση τις προσωπικές εμπειρίες του συγγραφέα σε διάφορες παραθαλάσσιες πόλεις και νησιά.
Ο Ναντάλ μίλησε με φλογερά λόγια για αυτό το έργο, που δεν δίστασε να χαρακτηρίσει ως μικρό κόσμημα που, με συναρπαστικό τρόπο, μας φέρνει κοντά στο Ρέθυμνο, έναν ζωντανό οργανισμό, με τους ρυθμούς και τον πολιτισμό του, που ο Πρεβελάκης καταφέρνει να μετατρέψει σε σύμβολο πολλών παρόμοιων πόλεων της μεσογειακής ακτής.
Μέσα στα σημερινά δεδομένα, θύμισε επίσης ο Ναντάλ, δεν μπορούμε να χαρακτηρίσουμε αυτό το έργο ως αισιόδοξο (τώρα που έχουμε τόση ανάγκη από αισιόδοξα βιβλία), δεδομένου ότι μέσα του υπάρχει και πίκρα και πόνος (στο επεισόδιο της ανταλλαγής πληθυσμού μεταξύ Ελλήνων και Τούρκων, π.χ.), αλλά είναι αναμφίβολα ένα βιβλίο ειρήνης, που σκορπά παντού μια αίσθηση γλυκύτητας και που θα αφήσει σίγουρα μια πολύ καλή γεύση στους αναγνώστες, τους οποίους ενθάρρυνε επίσης να κάνουν -νοερά, για την ώρα- ένα ταξίδι στην Κρήτη. Αλλά και κάτι άλλο, μπορούμε να προσθέσουμε εμείς: όπως έδειξε σε διάφορες μελέτες η καθηγήτρια Χρύσα Δαμιανάκη, το έργο αυτό περιέχει και μια μεγάλη δόση πνευματικότητας (βυζαντινής προέλευσης), που το φέρνει κοντά στον Παπαδιαμάντη, τον Πεντζίκη, τον Παπατσώνη, ακόμα και στον Ελύτη, ανάμεσα σε άλλους λογοτέχνες. Η πνευματικότητα αυτή δεν είναι καθόλου άσχετη με τις ανάγκες του σύγχρονου ανθρώπου, κυρίως σε δύσκολες εποχές όπως αυτή που ζούμε στις μέρες μας.
Το μικρό αυτό Χρονικό σημάδεψε από πολύ νωρίς τα καταλανικά γράμματα, προτού ακόμα να κυκλοφορήσει η δική μας μετάφραση εδώ και είκοσι χρόνια. Εκτός από τον Ναντάλ, η επίδραση πάνω στο έργο της καταλανής συγγραφέως Μαρια Άντζελς Ανγλάδα (1930-1999) είναι ολοφάνερη, και μπορεί κανείς να παρακολουθήσει τα χνάρια του στο διήγημα Επίσης σε σένα, Κλεναορίδη (1981), στο ταξιδιωτικό βιβλίο αφιερωμένο στην Ελλάδα Παράδεισος με ποιητές (1993) και στο ποίημα Στον Σαλβαδόρ Εσπρίου, γραμμένο το 1995 με αφορμή τα 10 χρόνια από το θάνατο αυτού του μεγάλου καταλανού ποιητή.
Και παραμένει κλασική η παρουσίαση που έκανε από το Χρονικό μιας πολιτείας ένας από τους μεγαλύτερους σύγχρονους καταλανούς πεζογράφους και δημοσιογράφους, ο Τζουζέπ Πλα (1897-1981), που ήδη το 1966 χαρακτήρισε το έργο αυτό με τα εξής λόγια: «Ο κεντρικός του ήρωας -ο μοναδικός στην πραγματικότητα- είναι ένας άγνωστος πολίτης της Κρήτης αφοσιωμένος στα έργα και τις ημέρες του, για χρησιμοποιήσουμε τη θαυμάσια έκφραση του Ησιόδου. Ο Πρεβελάκης περιγράφει απλώς μια σημερινή πολιτεία, που στην πραγματικότητα, όμως, είναι αρχαϊκή, γεμάτη κοινοτικούς και πλατωνικούς δεσμούς, με ένα σύνολο ανθρώπων που διαλέγονται μεταξύ τους, γνωρίζονται με τα ονόματά τους, μέσα από τα έθιμά τους και από ένα πνεύμα αποτελούμενο από μια μυθολογία εναλλάξιμων στοιχείων. Θα μπορούσε να πει κανείς πως αυτός είναι ένας μικρός κόσμος, ένας κόσμος του παρελθόντος, νεκρός πλέον και ενταφιασμένος. Το ζήτημα, όμως, είναι πως ο μικρός αυτός κόσμος είναι ο μόνος που θα μπορούσε να αντιπαρατεθεί ριζικά στις τεράστιες απάνθρωπες μυρμηγκοφωλιές με τα πλοκάμια τους, που είναι οι σημερινές μητροπόλεις».
To 1897 η Καταλονία ήταν η μόνη περιοχή της Ισπανίας που συμπαραστάθηκε ανοιχτά τους Κρήτες στην προσπάθειά τους να αποτινάξουν το ζυγό της τουρκικής σκλαβιάς. Οι Καταλανοί παρέδωσαν στον τότε γενικό πρόξενο της Ελλάδας στην Βαρκελώνη, τον Πέτρο Μουτζόπουλο, την περίφημη Διαμήνυση προς την Α. Μ. Τον Βασιλέα των Ελλήνων Γεώργιο Α’, που υπέγραφαν οι εκπρόσωποι σχεδόν πενήντα πολιτικών κομμάτων και πολιτιστικών σωματείων όλης της Καταλονίας. Και τώρα ένας καταξιωμένος συγγραφέας συνιστά το Χρονικό μιας πολιτείας του Παντελή Πρεβελάκη ως εργαλείο για να απομακρυνθεί ο αναγνώστης -έστω και με την φαντασία του- από την σημερινή καταθλιπτική πραγματικότητα, δείχνοντας με τη χειρονομία αυτή πως η Κρήτη εξακολουθεί να είναι ένα βασικό ψηφίο του κοινού μεσογειακού ιδεώδους της χώρας μου.
* O Eusebi Ayensa Prat είναι καθηγητής ελληνικής φιλολογίας, μέλος της Ακαδημίας Γραμμάτων τη Βαρκελώνης, αντεπιστέλλον μέλος της Ακαδημίας Αθηνών και της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων, πρώην φοιτητής του Πανεπιστημίου Κρήτης
