Ο Ρεθύμνιος Γεώργιος Χορτάτσης και η Ερωφίλη (Στη μνήμη του Μανού Αστρινού)

Μεταξύ αυτών εξέχουσα θέση κατέχει ο Γεώργιος Χορτάτσης ή Χορτάκης, ο οποίος θεωρείται ο σημαντικότερος πρόδρομος του νεοελληνικού θεάτρου, καθώς τόσο η Ερωφίλη όσο και ο Κατσούρμπος, αποτελούν κλασικά έργα του ελληνικού ρεπερτορίου, τα οποία παίζονται μετά από τέσσερις αιώνες ανελλιπώς ως τις μέρες μας.
Ο Γεώργιος Χορτάτσης είναι ένα λαμπερό αστέρι της ελληνικής λογοτεχνίας, του οποίου δεν έχομε εκτιμήσει και δεν έχομε αναγνωρίσει επαρκώς το μέγεθος της μεγαλοφυΐας του και της πνευματικής του προσφοράς.
Κατά την Αναγέννηση των γραμμάτων του ΙΔ’ και ΙΕ’ αιώνα στη Δύση, η Κρήτη δεν έμεινε ξένη και αμέτοχη. Πολλοί Κρητικοί ταξίδευαν και σπούδαζαν σε Ιταλικές Σχολές και Πανεπιστήμια με επακόλουθο μία πρωτόγνωρη, άγνωστη έως τότε πολιτιστική και πνευματική άνθηση στο νησί. Στις ενετοκρατούμενες πόλεις της Κρήτης είχε διαμορφωθεί ένα καλλιεργημένο περιβάλλον, μια πολιτιστική περιρρέουσα ατμόσφαιρα και τέτοια κοινωνική ζωή, η οποία ευνόησε μια ζηλευτή καλλιτεχνική και θεατρική παραγωγή.
Πολλοί λόγιοι Κρητικοί, οι οποίοι σπούδασαν την ιταλική γλώσσα είχαν την έφεση να συγγράψουν θεατρικά έργα εμπνευσμένα από την ιδιαιτερότητα, τη χαρακτηριστικήν ιδιομορφία και κατά το πρότυπο των ιταλικών. Οι κρητικοί συγγραφείς κατόρθωσαν, να χρησιμοποιήσουν πάνω σ’ αυτήν τη λογοτεχνική τεχνοτροπία το κρητικό γλωσσικό ιδίωμα, να το προσαρμόσουν και να το αναδείξουν μέσα από μοναδικά, κλασικά και ανυπέρβλητα λογοτεχνικά κείμενα.
Στην οικογένεια των κορυφαίων λογίων Ελλήνων ποιητών, συγγραφέων περιλαμβάνεται ο ξεχωριστός Ρεθεμνιώτης Γεώργιος Χορτάτσης. Ένα αριστουργηματικό έργο τέχνης, υψίστου βαθμού αρτιότητας, του οποίου οι παραστάσεις έχουν προκαλέσει θαυμασμό και άριστες εντυπώσεις, ακόμα και πέραν των ελληνικών συνόρων, είναι η «Ερωφίλη» του μεγάλου τραγωδιογράφου.
Στην «Ερωφίλη» ο Χορτάτσης έχει λάβει ως πρότυπο τα Ιταλικά δράματα του 16ου αι. ούτω πως το έργο έχει τα ίδια χαρακτηριστικά γνωρίσματα, το διακριτικό ύφος, το θλιβερό περιεχόμενο και τις έντονες συγκινήσεις αυτών. Σκοπός του ποιητή υπήρξε να διδάξει και να ηθικοποιήσει το θεατή με πλείστα παραδείγματα. Σε ποιόν άλλο δραματουργό θα συναντήσομε την ευρηματική και συναρπαστική πλοκή, να κορυφώνεται σε τόσες και σε τέτοιες αδυσώπητες συγκρούσεις; Εξ’ άλλου σε όλο το έργο υπάρχουν οι αρετές εκείνες που χαρακτηρίζουν τα Ιταλικά θεατρικά έργα του μεσαίωνα.
Μεγαληγορίες, λυρική έξαρση, βαθύς λογισμός άλλα και απλοϊκές εκφράσεις και όλα εκείνα τα οποία απεικονίζουν με ενάργεια τα αισθήματα, το πάθος, τον πιστό και ειλικρινή έρωτα με ευφυολογίες και με ανάλογο εγκωμιαστικό ύφος.
Κατά τον Ξανθουδίδη από τα προσόντα του έργου είναι «Η ζώσα και η πλήρης λαμπρών εικόνων γλώσσα, η αρμονική, ρέουσα και άψογος στιχουργία, ο γλυκύς τρυφερός λυρισμός εις τα χορικά άσματα, τα οποία είναι αληθείς μαργαρίτες, υψηλής και ευγενούς εμπνεύσεως. Ιδιαίτερον εξωτερικον κάλλος προσδίδει εις τα χορικά και η έντεχνη, απαράμιλλη εντεκασύλλαβη εις ημιστροφικάς περιόδους ομοιοκατάληκτη στιχουργία. Τα προτερήματα ταύτα κατέστησαν την «Ερωφίλη» το προσφιλέστερον ανάγνωσμα, ώστε μόνον αυτή εξ’ όλης της δραματικής ποιήσεως, να τιμάται και να διδάσκεται από θέατρον, εν υπαίθρω, εν Κρήτη, Επτανήσω, Ηπείρω και Θεσσαλία σχεδόν μέχρι των ημερών μας και να εκτυπούται εις πυκνάς εκδόσεις επί αιώνας, να διατηρείται δε και μέχρι σήμερον ενιαχού η ανάμνησή της, μέρη δε και στίχοι αυτής να άδωνται υπό του λαού».
Ο διαπρεπής Γερμανός φιλόλογος και αρχαιολόγος Κουράδ Βούρσιαν αναφέρει: «Ο Χορτάτσης εκπόνησε την «Ερωφίλη» κατά το πρότυπο της τραγωδίας του Γιράλδη (Ορβέκη), η οποία παίχτηκε στα θέατρα της Ιταλίας, κατά το 1541 και έτυχε μεγάλης φήμης και ενθουσιώδους υποδοχής.
Ο Χορτάτσης όμως υπερβαίνει κάθε προηγούμενο, διότι απορρίπτει τα απαίσια τραγικά μέρη, τα οποία προσκρούουν στην ημετέρα αισθητική, όπως η πατροκτονία του πατρός της Ορβέκης, η δολοφονία του αδελφού και άλλα. Έχει βέβαια ο Χορτάτσης και σκληρές σκηνές και δεν αποφεύγει εμφανίσεις εντυπωσιακές, όπως του δρεπανηφόρου Χάρου στον πρόλογο, τις διηγήσεις φρικτών βασανιστηρίων, ακρωτηριασμών και φόνου του Πανάρετου, την εμφάνισιν φάσματος μνησίκακου κλπ.».
Ο καθηγητής Στυλιανός Δεινάκης αναφέρει ομοιότητες των χορικών της «Ερωφίλης», εκτός των άλλων, με εκείνες της Αντιγόνης του Σοφοκλή και της Φαίδρας του Σενέκα.
Κατά τον Ξανθουδίδη το μοναδικό μειονέκτημα στις τραγωδίες του Χορτάτση είναι «Η μακρηγορία, το πλάτος των σχοινοτενών μονολόγων, διαλόγων και σχετλιασμών, τα οποία καταπονούσι τους ακροατάς».
Εν κατακλείδι, το Κρητικό Θέατρο, στενά συνδεδεμένο και συνυφασμένο με την Κρητική παράδοση, είναι ένας τομέας πολιτισμού ζωτικός, ο οποίος έχει παραγνωριστεί και απαξιωθεί για την σπουδαιότητα, την ποιότητα και την υπεροχή. Πρόκειται για την αυθεντική πολιτιστική ταυτότητα, για τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα που καθορίζουν τη λαμπρή φυσιογνωμία και πολύτιμη θεατρική παράδοσή μας, για ένα περίτεχνο, σπάνιο απόκτημα, μιαν ανεκτίμητη κληρονομιά, την οποία έχομε υποχρέωση, να το συντηρήσομε και να το διαφυλάξομε ως «κόρην οφθαλμού» εις το διηνεκές. Η επίσημη αναγνώριση, η ετήσια καθιέρωση με το ανέβασμα του έργου επί σκηνής και η θεσμοθέτηση του κρητικού θεατρικού δράματος αποτελεί ύψιστο χρέος, αφού εκτός των άλλων αποτίει φόρο τιμής σε όλους τους εξέχοντες εκείνους Ρεθεμνιώτες των γραμμάτων, στους πρωτοπόρους δημιουργούς της άνθησης και ευδοκίμησης ενός αξεπέραστου πολιτισμού σε μια προηγμένη μικρή πόλη, όταν η άλλη Ελλάδα βρισκόταν αιώνες πίσω καθυστερημένη και υπανάπτυκτη.
Υποσημείωση: Προσυπογράφω τα ευμενή σχόλια της εκπαιδευτικού κυρίας Αγάπης Λεων. Βαρούχα για το πρόσφατο ανέβασμα επί σκηνής του άλλου έργου του Γ. Χορτάτση «Ο Κατσούρμπος», ευρισκόμενος στην Αθήνα δεν είχα την ευκαιρία να το δω. Όμως συγκινεί η επιλογή αυτού του έργου του δικού μας Γ. Χορτάτση, καθώς και η αναγνώριση της αξίας και η ανάδειξη της ιδιοφυίας του, από τη θεατρική ομάδα των ευσυνείδητων συμπολιτών εκπαιδευτικών Π.Ε.