Μια απ’ τις σημαντικότερες όσο και πανέμορφες παρακαταθήκες της παγκόσμιας λογοτεχνίας σχετικά με τα Χριστούγεννα, είναι «Το Πνεύμα των Χριστουγέννων» (Christmas Carol) του Καρόλου Ντίκενς (Charles Dickens).
Γραμμένο το 1843, απηχεί τις απόψεις της βικτωριανής Αγγλίας του 19ου αιώνα, μιας εποχής που για πρώτη φορά η οικονομική και χρηματιστηριακή ενασχόληση των Λονδρέζων (όπου τοποθετείται η δράση) πήρε τεράστια διάσταση. Παρά το ότι όμως μας χωρίζουν 174 χρόνια απ’ τη συγγραφή του έργου, το ίδιο φαντάζει τραγικά επίκαιρο στην εποχή μας, όπου η σύγκρουση ανάμεσα στις ανθρώπινες σχέσεις και τις οικονομικές δραστηριότητες είναι μια κατάσταση που βιώνουμε καθημερινά, κάνοντάς μας να λησμονήσουμε το πραγματικό νόημα της ζωής, που δεν είναι άλλο απ’ τη χαρά που προσφέρει η ίδια καθώς κι η ανταλλαγή ευτυχίας μεταξύ μας.
Για μια περίπου δεκαετία τα ΜΜΕ μας βομβαρδίζουν καθημερινά με ένα τεράστιο όγκο οικονομικών ειδήσεων, επικεντρώνοντας το όλο ενδιαφέρον μας εκεί. Η οικονομική κρίση ασφαλώς συνοδεύεται με πολιτική κρίση καθώς και με κρίση θεσμών και αξιών. Βλέποντας όλα τα παραπάνω θα μπορούσε ο καθένας μας, ως άλλος Σκρουτζ, να αναφωνήσει: «μπούρδες, σαχλαμάρες, κουραφέξαλα…»! Ποιος σκάει πια για τα Χριστούγεννα; Ακόμα και το καταναλωτικό πνεύμα της «Γιορτής του Χειμώνα», όπως αποκαλεί τελευταία τα Χριστούγεννα το ημερολόγιο της παγκοσμιοποίησης, έχει ατονήσει! Τι μένει λοιπόν;
Μα ασφαλώς η σκέψη για το συνάνθρωπο και η εκδήλωση της φιλανθρωπίας μας, που είναι και η μεγάλη πρόταση του Ντίκενς. Να κάνουμε εδώ μια σημαντική παρατήρηση: επηρεασμένος από την προτεσταντική ηθική της Αγγλίας που κυριαρχούσε στην εποχή του ο Ντίκενς, εξαντλεί το πνεύμα των Χριστουγέννων στις ανθρώπινες σχέσεις, χωρίς να φτάνει στη μυστηριακή προσέγγιση της Ενσάρκωσης που προτάσσει η Ορθόδοξη Εκκλησία. Ακόμα και η κόλαση που προτείνει, έχει να κάνει με μυθικά μοτίβα τιμωρίας με καθήλωση και πρόσδεση με αλυσίδες. Βλέπουμε το Μάρλεΐ και το Σκρουτζ να κατασκευάζουν οι ίδιοι τις μεταφυσικές αλυσίδες τους, ως μελλοντικοί κολασμένοι. Ακόμα τους δείχνει να βασανίζονται από τύψεις, μια και δεν μπορούν πλέον να εκδηλώσουν την όποια φιλανθρωπία τους.
Ωστόσο, το θέμα των ανθρώπινων σχέσεων είναι εξαιρετικά κρίσιμο, διαχρονικό και τραγικά επίκαιρο σε κάθε εποχή και δη στη με δίχως ταυτότητα εποχή μας. Σήμερα, περισσότερο παρά ποτέ, περιοριζόμαστε ο καθένας στον εαυτό του, στο σπίτι του, στο γραφείο του, στον Η/Υ του. Δενόμαστε μόνοι μας με αλυσίδες, που κρίκο-κρίκο σφυρηλατούμε καθημερινά. Γινόμαστε ομοιώματα του Σκρουτζ, που άλλο δε έχουνε κατά νου παρά το όποιο κέρδος. Ποιος νοιάζεται πια για το διπλανό που υποφέρει ή πεθαίνει; Για τον άνεργο της κρίσης, για τον οικογενειάρχη που δύσκολα τα φέρνει βόλτα για να καλύψει τις υποχρεώσεις του, για το μισθωτό και τον συνταξιούχο που καθημερινά χάνει εισόδημα και αγοραστική δύναμη, για τον άρρωστο που υποφέρει; Αρκεί εμείς να είμαστε καλά… Τα υπόλοιπα είναι μπούρδες, σαχλαμάρες, κουραφέξαλα…!
Όμως κάποτε η μοιραία και τραγική στιγμή του τέλους μας φτάνει και τότε με τρόμο συνειδητοποιούμε ότι γύρω μας υπήρχαν κι άλλοι άνθρωποι, που με την πάσα ευκολία τους απορρίψαμε, παραγκωνίσαμε, αγνοήσαμε για να υπηρετήσουμε τον αυτισμό μας. Τι κάνουμε τότε μπροστά στο τραγικό ενδεχόμενο της ανυπαρξίας, όταν ουσιαστικά ποτέ δεν υπήρξαμε ως άνθρωποι; Μας καταλαμβάνει ο γνωστός μεταφυσικός τρόμος, που εύστοχα οι ψυχολόγοι αποκαλούν «άγχος θανάτου». Γυρνάμε πίσω στο παρελθόν μας, όπως ο Σκρουτζ και αναρωτιόμαστε γιατί τελικά δεν υπηρετήσαμε τον άνθρωπο. Γιατί δεν κάναμε δυναμική επέμβαση στο παρόν, ώστε να μην είναι μαύρο το μέλλον;
Εύστοχα έχει ειπωθεί ότι ο Σκρουτζ του Ντίκενς είναι η πρώτη αποτύπωση στη λογοτεχνία των απόψεων περί περιθανάτιων εμπειριών. Πράγματι, πειράματα που έγιναν κυρίως από το δόκτορα Μούντι (Moody) και τους συνεργάτες του, αποκάλυψαν ότι άτομα που πλησίασαν πολύ κοντά στο θάνατο και διέφυγαν, βίωσαν μια σειρά κοινών εμπειριών με αυτές που είναι αποτυπωμένες και στο μυθιστόρημα του Ντίκενς. Τέτοιες είναι η παλινδρόμηση στο παρελθόν (flash back), το πέρασμα από σκοτεινό τούνελ, η συνάντηση με νεκρούς κ.ά.
Η σύγχρονη Ψυχολογία επίσης έχει εφεύρει τον όρο «σύνδρομο του Σκρουτζ», για όλους εκείνους τους ανθρώπους που αναζητούν τη μοναξιά και τους ενοχλούν οι γιορτές και δη η λαμπρή γιορτή των Χριστουγέννων. Η επιρροή του Ντίκενς στην παγκόσμια λογοτεχνία είναι πασιφανής, με πιο χαρακτηριστικό παράδειγμα την τσιγκούνα όσο και άχαρη πάπια του Ντίσνεΐ, που ονομάζεται κι αυτή Σκρουτζ!
Ο «Θεατρικός Περίπλους» είναι ένα σχήμα γνωστό στην πόλη μας τα τελευταία 30 χρόνια. Η προσφορά του στα πολιτιστικά και δη στα θεατρικά δρώμενα του τόπου μας είναι μέγιστη κι έχει εκτιμηθεί και βραβευτεί κατά καιρούς από πολλούς. Κυρίως όμως έχει καταξιωθεί στη συνείδηση των Ρεθεμνιωτών. Ιδιαίτερη ευαισθησία του σχήματος είναι τα παιδιά, καθώς σε αυτά έχει αφιερώσει παραπάνω από τις μισές παραγωγές του. Ψυχή του Περίπλου όλα αυτά τα χρόνια ο φίλος σκηνοθέτης και ηθοποιός Θωμάς Καντιφές, που για μια ακόμα φορά καταθέτει την ευαισθησία και την ανησυχία του για τον Σκρουτζ, όπως έκανε με ιδιαίτερη επιτυχία το 2010! Η απαίτηση μάλιστα του ρεθεμνιώτικου κοινού έκανε τον Θωμά να προτείνει τον Σκρουτζ και τα φετινά Χριστούγεννα. Στην παρούσα αναμέτρηση του Περίπλου με το αριστούργημα του Ντίκενς, μπορώ χωρίς καμιά επιφύλαξη να καταθέσω ότι το σχήμα όχι απλά και μόνο τα κατάφερε, αλλά πέτυχε ακόμα μια νίκη του, μέσα από μια καθ’ όλα υπέροχη παράσταση. Ένα θέαμα που προσέφερε στο κοινό ταυτόχρονα το γέλιο με τη συγκίνηση μέχρι δακρύων…
Ο Θωμάς έσκυψε με ευαισθησία πάνω στο κείμενο του Ντίκενς, το μετέτρεψε σε θεατρικό λόγο με απόλυτο σεβασμό στο πρωτότυπο και ανέδειξε μέσα από τη σκηνοθετική του πρόταση όλα όσα επισήμανα παραπάνω. Ο ίδιος υπηρέτησε υποκριτικά την πρότασή του, φέρνοντας στη σκηνή ένα Σκρουτζ τόσο ζωντανό και πειστικό, που νόμιζες ότι ήταν έτοιμος να διαλεχτεί μαζί σου. Το επεχείρησε άλλωστε και σε κάποια στιγμή της παράστασης, όταν ως «μετανοημένος» πλέον ήρθε σε άμεση επαφή με το κοινό του. Ένα Σκρουτζ που σταδιακά μεταβάλλεται από τσιγκούνης σε φιλάνθρωπο, καθώς προσκρούει στην κόψη των ίδιων των πράξεών του, που τον στιγμάτισαν στο παρελθόν και τον κράτησαν αγκυλωμένο στο παρόν. Η επιτυχία του ήταν η μεγάλη ανατροπή στο μέλλον, που είναι και η πρόταση του Ντίκενς. Αυτή η ανατροπή έλαμψε στην παράσταση του Θωμά.
Κάθε ζεστός λόγος και στους υπόλοιπους ηθοποιούς, που παρά το ότι είναι οι πλείστοι ερασιτέχνες, η υποκριτική διδασκαλία του Θωμά αλλά κυρίως της Μαρίας Καντιφέ, δασκάλας υποκριτικής, τους μετέτρεψε σε επαγγελματίες. Μια από τις όμορφες εκπλήξεις της παράστασης ήταν και η παρουσία παιδιών μέσα στο καστ των ηθοποιών. Ένα ακόμα βήμα προσέγγισης απ’ την ομάδα της «παιδικής ευαισθησίας»!
Την υπέροχη μουσική της παράστασης, που είχε και μέλη αδόμενα επί σκηνής, υπέγραψε ο φίλος μουσικός Αντώνης Ζαχαράκης. Τα σκηνικά ο Μάριος Μαραγκουδάκης, η Άννα Τζανιδάκη κι η Εύη Καννά. Τα κοστούμια ήταν από το Ατελιέ «4 Stage». Ένα από τα πιο επιτυχημένα ευρήματα της παράστασης ήταν τα κινηματογραφικά εφέ, που σε πολλά σημεία την έκαναν απίστευτα βιωματική.
Σχολιάζοντας τα επιμέρους σημεία, θα ήθελα αρχικά να σταθώ στα πιο συγκινητικά. Πανέμορφη η στιγμή που παρουσίαζε την οικογένεια Κράτσιτ (για θεατρική οικονομία περιορίστηκε σε 4 μέλη) να γιορτάζει τα φτωχικά της Χριστούγεννα και ιδιαίτερα συγκλονιστική η υποθετική σκηνή του μέλλοντος, όπου η παραπάνω οικογένεια θρηνούσε τον χαμό του Τίνι Τιμ. Άκρως συγκινητική η σκηνή με το πνεύμα του παρελθόντος (Ιφιγένεια Κίκη) που παρουσίαζε το Σκρουτζ σε παιδική ηλικία και που ουσιαστικά απαντά στο ερώτημα γιατί ο Σκρουτζ έγινε Σκρουτζ. Το μικρό αγόρι κάθε Χριστούγεννα βίωνε μοναξιά, απόρριψη και απομόνωση, ενώ όλα τα άλλα διασκέδαζαν. Αισθήματα που σίγουρα συνέβαλλαν στην όποια μελλοντική αποστροφή του Σκρουτζ από τα Χριστούγεννα. Σκηνή που κρούει απειλητικά τον κώδωνα του κινδύνου σε γονείς και εκπαιδευτικούς.
Σκηνές που προκαλούσαν δέος και ανατριχίλα ήταν ασφαλώς αυτές της εμφάνισης των φαντασμάτων, που κυριαρχούν στο έργο. Εντυπωσιακό το κινηματογραφικό εφέ με το φάντασμα του Μάρλεΐ, όπου ο φίλος ηθοποιός Αντώνης Παλιεράκης προκάλεσε ρίγος με την ηλεκτρονική παρουσία του. Σοκαριστική και η σκηνή όπου το φάντασμα του παρόντος (ο φίλος Μανούσος Κλάδος) θυμίζει στο Σκρουτζ τις δικές του ανόητες φράσεις για τον υπερπληθυσμό. Άραγε κάποιοι που και σήμερα παριστάνουν τους «θεούς» και μοιράζουν πάνω στη γη τη ζωή και το θάνατο μέσα από πολέμους, αρρώστιες και πείνα, μπήκαν ποτέ στον κόπο να διαβάσουν κείμενα όπως του Ντίκενς; Να δουν ποιος είναι τελικά αυτός ο περίφημος «υπερπληθυσμός» που βγάζουν οι ανόητες στατιστικές τους; Γράφε παιδιά κυρίως αναπτυσσόμενων χωρών, που μαστίζονται από πείνα και αρρώστιες.
Αποκορύφωμα των ανατριχιαστικών σκηνών ήταν η εμφάνιση του φαντάσματος του μέλλοντος ανάμεσα σε ταφόπλακες, που με τη σιωπηλή παρουσία του μας υπενθυμίζει την κοινή μοίρα του θανάτου που προσμένει κάθε ζωντανό πλάσμα. Ασφαλώς η αντάμωσή μας με το θάνατο δεν είναι επιλογή μας. Είναι η φυσική επιταγή που μια μέρα όλοι μας θα κληθούμε να εξοφλήσουμε. Αυτό που είναι επιλογή μας είναι να καθορίσουμε αυτό το τέλος. Θα είναι άραγε μια σκουντουφλιασμένη χειμωνιάτικη μέρα που νυχτώνει απ’ το μεσημέρι ή θα είναι ένα πανέμορφο ανοιξιάτικο ηλιοβασίλεμα που τα χρώματά του θα μείνουν στη μνήμη για πάντα; Η επιλογή του Ντίκενς είναι πάντως το πανέμορφο ηλιοβασίλεμα και η παράσταση του Θωμά το έδειξε με τον καλύτερο τρόπο. Η έξοδος του έργου λειτουργεί ως λυτρωτική κάθαρση για κάθε θεατή, αφού ανάγλυφα του παρουσιάζονται και οι δύο επιλογές.
Θα ήταν όμως σοβαρή παράλειψη αν δεν έκανα αναφορά και στις ιλαρές σκηνές της παράστασης, που ήταν αρκετές και τη διάνθιζαν με ιδιαίτερη επιτυχία. Πρώτη και καλύτερη το ίδιο το γραφείο του Σκρουτζ, που ο θεατής βλέπει μόλις μπει στο χώρο της παράστασης. Ο Σκρουτζ κατσαδιάζει το γραμματέα του Κράτσιτ (Μάνος Κανδυλάκης) χωρίς άξια λόγου αφορμή. Γίνεται δε περισσότερο γελοίος όταν τον επισκέπτεται ο ανιψιός του Φρεντ (Βαγγέλης Λινοξυλάκης), για να του ευχηθεί και να τον καλέσει σε γεύμα. Ιλαρή σκηνή αυτή στους δρόμους με κόσμο να τραγουδά για τα Χριστούγεννα και τον Σκρουτζ να περπατά ανάμεσά τους φουρκισμένος, λέγοντας και ξαναλέγοντας τη φράση αποστροφής του για τα Χριστούγεννα: «μπούρδες, σαχλαμάρες, κουραφέξαλα…»! Όμορφη και η σκηνή στο σπίτι του Φρεντ, όπου γιορτάζουν τα Χριστούγεννα κοροϊδεύοντας τον Σκρουτζ και παρομοιάζοντάς τον με ζώο, μια και δεν αντιλαμβάνονταν την ανθρώπινη ευαισθησία. Απολαυστική η σκηνή με τις κυρίες του φιλόπτωχου (Άρτεμις Ψωμά και Βαγγελιώ Μενιουδάκη) και την πληθωρική παρουσία τους. Αποκορύφωμα των ιλαρών σκηνών αυτή με τις πλύστρες που πλιατσικολόγησαν το σπίτι του εικονικά νεκρού Σκρουτζ, κλέβοντας ό,τι πρόφτασαν και καθαγιάζοντας το αρχαίο ρητό «δρυός πεσούσης πας ανήρ ξυλεύεται».
Κάθε ζεστός λόγος στην Άννα Τζανιδάκη, που με την πολυεπίπεδη παρουσία της είναι το δεξί χέρι του Θωμά σε κάθε παραγωγή. Στον Γιάννη Σταθάκη, τη Στελίνα Φραντζεσκάκη, καταξιωμένα στελέχη του σχήματος. Στη Μαρία Σκορδίλη και την Ελίνα Πρινιανάκη, το νέο αίμα επί σκηνής.
Θα σταθώ ιδιαίτερα στον Γιώργο Μαρκουλιδάκη, που είχε ερμηνεύσει τον Μικρούλη Τιμ το 2010 και σήμερα είναι πλέον καταξιωμένος ηθοποιός του σχήματος! Τον απολαύσαμε μάλιστα στην περσινή παραγωγή ως Όλιβερ Τουίστ! Αλλά θα σταθώ και στον νεοφώτιστο Παναγιώτη Γρηγοράκη, που ερμηνεύει φέτος τον Τίνι Τιμ, ακολουθώντας τα ίχνη της μαμάς… Μπράβο παιδιά! Σας συγχαίρουμε και σας καμαρώνουμε όλοι!!!
Οι παραστάσεις θα ξεκινήσουν ξανά στις 2 Ιανουαρίου (Από 02/01 ως 07/01 καθημερινά και 13, 14, 20, 21 / 01).
Καλό θα ήταν να μην αφήσουμε μια τέτοια ευκαιρία να πάει χαμένη, που δε δίνεται συχνά στο Ρέθυμνο και μάλιστα από ντόπιους καλλιτέχνες.
Γιώργης Καλογεράκης
Συγγραφέας
Δάσκαλος Ειδικής Αγωγής