Του ΚΩΣΤΑ ΠΑΔΟΥΒΑ*
Πάσχα των Ελλήνων μετά Χριστό, είναι η μεγαλύτερη και πλουσιότερη σε λαογραφικές εκδηλώσεις θρησκευτική κινητή χριστιανική γιορτή. Περιλαμβάνει την εβδομάδα των Παθών του Χριστού, με κορυφαία τη Σταύρωση (Μ. Πέμπτη) και την ταφή (ιερότατη Μ. Παρασκευή), πριν από έντονα εναλλασσόμενα συναισθήματα των Χριστιανών, προερχόμενα από ποικίλες τελετουργικές εκδηλώσεις λύπης και χαράς.
Πάσχα των Ελλήνων Πάσχα
Πάσχα της αγάπης Πάσχα
Πάσχα των αγγέλων
Ήλιος κι ανατέλλεις
Πάσχα μέγα Πάσχα
ήλιος φωτοδότης
των Ελλήνων Πάσχα
Η τραγουδημένη – χαρούμενη εορτή «Πάσχα των Ελλήνων» (βλ. δείγμα), ορίζεται ως η πρώτη Κυριακή μετά την πανσέληνο που θα γίνει κατά ή μετά την εαρινή ισημερία του μηνός Μαρτίου. Οι Έλληνες Ορθόδοξοι Χριστιανοί, παρά το ότι χρησιμοποιούν το Γρηγοριανό (νέο) ημερολόγιο από το 1923 αδιάλειπτα (13 ημέρες νωρίτερα από το Ιουλιανό), προσδιορίζουν την εαρινή ισημερία με το Ιουλιανό (παλιό) ημερολόγιο (μεταξύ 8/3 και 5/4), οπότε, ο αναγκαίος χρόνος εμφάνισης της πανσελήνου (28 ημέρες περιστροφής της σελήνης περί τη Γη) μπορεί να είναι κάθε χρόνο μεταξύ 22/3 και 25/4 και η Κυριακή Πάσχα από 4/4 έως 8/5.
Όταν συμπέσουν ημερολογιακά η πασχαλινή Πανσέληνος με την ημέρα Ισημερίας, η Κυριακή Πάσχα των Ρωμαιοκαθολικών, Προτεσταντών κ. ά ταυτίζεται με εκείνη των Ορθοδόξων, όπως λ.χ. το προσεχές έτος 2025, αλλιώς το Πάσχα τους γιορτάζεται μια εβδομάδα νωρίτερα. Σε κάθε περίπτωση δε συμπίπτει το Πάσχα των Ορθόδοξων το Μάιο και των Καθολικών το Μάρτιο.
Τα Αδώνια των αρχαίων
Παρόμοιες τελετουργίες είχαν και οι αρχαίοι Έλληνες (προ Χριστού), στη διάρκεια εορτών με την ονομασία «Αδών(ε)ια» ή Αδώνια μυστήρια ( ομοιάζουν με τις μ.Χ. εορτές Πάσχα). Τα Αδώνια είχαν την πηγή τους στη μυθολογία1. Είχαν σχέση με τον ετήσιο κύκλο της βλάστησης και της καρποφορίας και περιλάμβαναν από 2-7 εναλλασσόμενες ημέρες λύπης και χαράς. Κατά την πένθιμη ημέρα θανάτου ή «αφανισμού του Άδωνη» (παρόμοια της Σταύρωσης ή ταφής του Χριστού), οι εθιμοτυπικές εκδηλώσεις λύπης των αρχαίων Ελλήνων περιλάμβαναν τοποθετήσεις ξύλινων ομοιωμάτων σε νεκρικές κλίνες (αντίστοιχο του Επιτάφιου) στολισμένες με άνθη, κλαδιά φυτών και καρπούς περιτυλιγμένα με κορδέλες που έφεραν ισοσκελείς σταυρούς, συνοδευόμενα από θυμιάματα (λιβάνια κ.ά.)
Σε ορισμένες περιοχές της αρχαίας Ελλάδας τα Αδώνια γίνονταν την ίδια περίπου ανοιξιάτικη εποχή με το Πάσχα μ. Χ. (κατά την πρώτη Πανσέληνο μετά την πρώτη ισημερία του Μαρτίου), ενώ σε άλλες Ελληνικές περιοχές μεταξύ 15 Αυγούστου και 15 Σεπτεμβρίου (μέσα του μηνός Βοηδρομιώνος).
Επίσης, σε στέγες κατοικιών τοποθετούσαν γλάστρες με φυτά που τα πότιζαν με νερό επί 8 ημέρες (σιτάρι, μαρούλι, μάραθο) για επαρκή φωτοσύνθεση και ευφορία, ως ομοιώματα των «Κήπων του Άδωνη», που αποτελούσαν σημάδι γονιμότητας των εδαφών, ένα είδος μετάβασης από τον αφανισμό ( θάνατο) στη ζωή.
Οι περιφορές όλων των προετοιμασμένων πένθιμων και μη τελετουργικών στοιχείων γίνονταν στους δρόμους μόνο από γυναίκες, ξυπόλυτες και γυμνόστηθες με λυμένα μαλλιά, οι οποίες θρηνούσαν ψάλλοντας σχετικά άσματα (Αδωνίδια) με τη συνοδεία μικρού αυλού (Γίγγρας).
Στο τέλος των περιφορών, όλα τα περιφερόμενα είδη (νεκρικές κλίνες, ομοιώματα Άδωνη, γλάστρες κ.ά) ρίχνονταν σε νερό (θάλασσα, λίμνη, ποτάμι, δεξαμενή κ.α.), με ταυτόχρονες παρακλήσεις να επιστρέψει στη ζωή ο θεός Άδωνης (από τον κάτω κόσμο).
Κατά την επόμενη ημέρα χαράς (παρόμοια της Ανάστασης του Χριστού), των εορτασμών της «Εύρεσης» (προς χάριν της θεάς Αφροδίτης), θυσίαζαν αγριόχοιρους και έτρωγαν πλούσια γεύματα εορτάζοντας (οικογενειακά – ομαδικά), με χαρούμενους τοπικούς εθιμοτυπικούς τρόπους (τραγούδια, χορούς με μουσικά όργανα).
Το νησί του Ειρηνικού
Το όνομα «Πάσχα» δόθηκε σε νησί του Ειρηνικού Ωκεανού (στα Ισπανικά isla de Pascua, στην τοπική γλώσσα Ραπα νούι), από τον Ολλανδό θαλασσοπόρο Γιάκομπ Ρόγκεβεν όταν το ανακάλυψε την ημέρα του Πάσχα το έτος 1722. Ανήκει στις χιλιάδες κατοικημένα νησιά του συμπλέγματος των νήσων «Πολυνησίας», μεταξύ Ωκεανίας-Νέας Ζηλανδίας και της νοτιοδυτικής Αμερικανικής Ηπείρου (αποτελεί επαρχία της Χιλής).
Το νησί Πάσχα έχει έκταση 163,6 τ. χλμ., (λίγο μεγαλύτερο της Μήλου των Κυκλάδων) και κατοικείται σήμερα από 7750 κατοίκους (απογραφή 2017). Έχει ιδιαίτερο παγκόσμιο ενδιαφέρον ως το πλέον απομονωμένο νησί του κόσμου και για το πλήθος και τον όγκο των μονολιθικών αγαλμάτων κατασκευασμένων από πετρώματα ηφαιστειακής τέφρας της χερσαίας περιοχής του νησιού «Ράνο Ραράκου».
Επιστημονικές έρευνες έχουν αποδείξει ότι το νησί Πάσχα κατοικείται από το 13ο αιώνα μ.Χ.
Μέχρι σήμερα έχουν βρεθεί 887 αγάλματα με το γενικό όνομα «Μοάι». Έχουν ύψος από 2,5 έως 10 μέτρα και βάρους από 75 έως 86 τόνους. Υπάρχει και ένα ημιτελές άγαλμα που υπολογίστηκε ότι (αν είχε ολοκληρωθεί η λάξευσή του στην τελική μορφή του) θα είχε τελικό ύψος 21 μ. και βαρύτερο όλων των άλλων Μοάι.
Τα αγάλματα έχουν ανθρώπινες μορφές και υπολογίζεται πως δημιουργήθηκαν γύρω στο 1250 με 1500 μ.Χ. από ιθαγενείς κατοίκους, αναπαριστάνοντας προγόνους των ιθαγενών κατοίκων, με υπερφυσικές διαστάσεις των κεφαλών σε σχέση με το υπόλοιπο σώμα.
Τα περισσότερα Μοάι ανακαλύφθηκαν το 1994 και τα μισά περίπου βρίσκονται πλησίον των θέσεων εξόρυξης των τοπικών ηφαιστειακών πετρωμάτων. Τα υπόλοιπα είναι τοποθετημένα κατά μήκος της περιφερειακής παραλιακής λωρίδας του νησιού, θεωρούμενα προστάτες του νησιού σύμφωνα με τοπικούς μύθους-θρύλους.
Για τον προσδιορισμό των τρόπων μετακίνησης των υπέρβαρων γλυπτών έχουν γίνει μεταγενέστερες δοκιμές, με τα μέσα της εποχής εκείνης (σχοινιά, ανθρώπινες διελκυστίνδες, κορμοί δένδρων κ.ά.), με θετικά αποτελέσματα μετακινήσεων σε αποστάσεις 100 και άνω μέτρων.
Ο όρος «Πάσχα» χρησιμοποιείται σε πολλές άλλες έννοιες και χρήσεις (πέραν των παραπάνω τριών), όπως η εναλλακτική μορφή: «Πάσκα», οι συγγενικές Ελληνικές λέξεις: Πασχαλιάτικα, Πασχαλινά, Πασχάζω, Δευτέρα του Πάσχα και σε πολλές παρόμοιες, στα κύρια ονόματα: Πασχαλίτσα, Πασχάλης, στα συνώνυμα: Πασχαλιά, Λαμπρή, Ανάσταση, σε διάφορες φράσεις, όπως «κάνω Πάσχα» (περνώ εορταστικά), «κάθε Πάσχα και Χριστούγεννα» (=σπάνια, σε αραιά χρονικά διαστήματα ) κ.α. Η ακριβής προέλευση του όρου Πάσχα χάνεται στην αχλή των αιώνων, όπου στους θρύλους και στις παραδόσεις των διαφόρων λαών (Εβραϊκών, Αιγυπτίων, Ασσυρίωνι κ.ά.) δίδονται διάφορες σχετικές ερμηνείες και υποθέσεις που δεν έχουν τεκμηριωθεί με επάρκεια. Ακόμη και στις σχετικές αναφορές στις αρχαίες γραφές (των Φαραώ, Εβραίων κ.ά) είτε στη βίβλο, δεν καθορίζεται επακριβώς η προέλευση του όρου Πάσχα.
Σημείωση
1Σύμφωνα με την προφορική και γραπτή μυθολογική παράδοση γεννήθηκε ένα πανέμορφο αγόρι από τους γονείς Κινύρα και Σμύρνα, που το ερωτεύθηκε και το κράτησε η Θεά Αφροδίτη. Στη συνέχεια το εμπιστεύθηκε στη θεά του «Κάτω Κόσμου» Περσεφόνη μέσα σε μια Λάρνακα (υπάρχει όνομα «Λάρνακα Κύπρου»), για να το μεγαλώσει και να μην το χάσει. Όταν μεγάλωσε ο Άδωνης θάμπωσε με την ομορφιά του την Περσεφόνη, η οποία με τη βοήθεια του Θεού Δία πέτυχε να μένει μαζί της το 1/3 του χρόνου και το υπόλοιπο (2/3) να μένει με την Αφροδίτη. Όταν ο Άδωνης σκοτώθηκε (αφανισμός) από ένα Κάπρο στη διάρκεια κυνηγιού, η θεά Περσεφόνη (του «Κάτω Κόσμου») δέχτηκε την παράκληση της θεάς Αφροδίτης να μοιράζεται τον Άδωνη ανά 6 μήνες (Εύρεσης).
* Ο Κώστας Παδουβάς είναι συνταξιούχος στρατηγός, πολιτικός μηχανικός και συγγραφέας