Της ΚΑΤΕΡΙΝΑΣ ΚΩΣΤΗ*
Είναι αρκετές οι φορές που έχουν έρθει παιδιά για παιγνιοθεραπεία και διαπιστώθηκε ότι η πραγματική δυσκολία αφορούσε στην σχέση του παιδιού με τον γονέα. Σε αυτή την περίπτωση το παιδί μπορεί να βοηθηθεί έως έναν βαθμό από την προσωπική του θεραπεία αλλά σίγουρα τα αποτελέσματα θα ήταν καλύτερα εάν αξιοποιούνταν μια παρέμβαση βασισμένη στο παιχνίδι που να συμπεριλαμβάνει και τον γονέα, όπως το «filial play coaching» ή αλλιώς το «παιχνίδι επανασύνδεσης».
Ίσως κάποιοι γονείς να έχουν νιώσει απόρριψη από το παιδί τους ή να τους έχουν καταβάλλει οι ενοχές επειδή έχουν σταματήσει να προσπαθούνε να επικοινωνήσουν με το παιδί γιατί συνεχώς έρχονται αντιμέτωποι με μια αίσθηση αποτυχίας.
Το πιο πιθανό είναι ότι και το παιδί νιώθει ακριβώς τα ίδια συναισθήματα και την ίδια ματαίωση, με αποτέλεσμα να δομείται ένας τοίχος στη σχέση, που αποστασιοποιεί τον έναν από τον άλλον.
Σε αυτή την περίπτωση η απάντηση είναι και πάλι το «παιχνίδι».
Η ιδανική συνθήκη για την σχέση γονέα – παιδιού και για τις αναπτυξιακές ανάγκες του παιδιού, είναι να είναι η μαμά απόλυτα διαθέσιμη τουλάχιστον μέχρι να ξεκινήσει το παιδί να πηγαίνει σχολείο. Αυτό φυσικά για τις περισσότερες οικογένειες δεν είναι εφικτό για ευνόητους κοινωνικούς και οικονομικούς λόγους. Παρόλα αυτά όμως τα στατιστικά στοιχεία αποκαλύπτουν την αύξηση των ποσοστών μαθησιακών δυσκολιών, άγχους, κατάθλιψης και δυσκολιών κοινωνικοποίησης. Σε αυτό παίζει σημαντικό ρόλο το ότι ο χρόνος μαζί με το παιδί ολοένα και μειώνεται και αυτό έχει σημαντικές επιπτώσεις στην σχέση γονέα – παιδιού. Το παιχνίδι επανασύνδεσης λοιπόν στοχεύει στο να ενδυναμώσει αυτή την σχέση στο εδώ και τώρα, μέσα από το παιχνίδι και τον ποιοτικό χρόνο μαζί.
Το παιχνίδι επανασύνδεσης θα μπορούσαμε να πούμε ότι θυμίζει τις πρώτες μορφές παιχνιδιού ανάμεσα στο νεογέννητο και στην μαμά, πιάνοντας έτσι την σχέση από τις ρίζες της όταν πιθανότατα να ξεκίνησε η δυσκολία στη σχέση (πρωταρχικός δεσμός). Η μαμά συνδέεται με το παιδί της, χορεύοντας θα μπορούσαμε να πούμε τον δικό του χορό (σταθερή – προβλέψιμη συμπεριφορά γονέα, καθρέφτισμα αντιδράσεων βρέφους και εστίαση στο βρέφος). Έτσι δημιουργείται η «χορογραφία του συναισθηματικού δεσμού» που βασίζεται στον συντονισμό μέσω της διαίσθησης και του φυσικού ενστίκτου. Για να δούμε λίγο αυτή την χορογραφία και από νευροβιολογικής άποψης, η αλληλεπίδραση αυτή προάγει την ανάπτυξη του εγκεφάλου, του νευρικού συστήματος και του βασικού κέντρου επεξεργασίας των συναισθημάτων και της διέγερσης, δηλαδή του τροχιακού προμετωπιαίου λοβού. Επίσης η αλληλεπίδραση αυτή οδηγεί στην παραγωγή της ωκυτοκίνης (ορμόνη της αγάπης), των ενδορφινών (χημικές ουσίες που προκαλούν ηρεμία και ευχαρίστηση) και δύο νευροδιαβιβαστών, της ντοπαμίνης (που προκαλεί ηρεμία και ευχαρίστηση) και της σεροτονίνης (που προκαλεί ηρεμία). Επίσης ενεργοποιούνται τα νευρωνικά κυκλώματα ηρεμίας (σύνδεση, φροντίδα, παιχνίδι) (Panksepp). Στην περίπτωση που δεν υπάρχει εναρμονισμένη αλληλεπίδραση, παράγεται η ορμόνη του στρες, η κορτιζόλη. Τότε το παιδί νιώθει συχνά αποδιοργάνωση και η μαμά βιώνει απόρριψη και πολλές φορές παρατάει την προσπάθεια. Επίσης στην περίπτωση μη εναρμονισμένης αλληλεπίδρασης, ενεργοποιούνται τα νευρωνικά κυκλώματα του συναγερμού (θυμός, φόβος, άγχος) (Panksepp)
Οι συναντήσεις ανάμεσα στον γονέα και στον «filial play coach» γίνονται σε εβδομαδιαία βάση και έχουν ψυχοεκπαιδευτικό χαρακτήρα (Αρχική εκτίμηση, παρατήρηση αλληλεπίδρασης γονέα – παιδιού μέσα από το παιχνίδι, ανατροφοδότηση και εκμάθηση δεξιοτήτων, εξάσκηση στο σπίτι 5 φορές την εβδομάδα για 10 λεπτά, παρατήρηση κατάκτησης δεξιοτήτων από τον filial play coach καθώς παίζουν μαζί γονέας και παιδί και ανατροφοδότηση). Η διάρκεια της παρέμβασης (συνήθως 13 – 20 συναντήσεις) εξαρτάται από το πόσο γρήγορα ο γονέας κατακτά την κάθε μια από τις 4 βασικές δεξιότητες:
1) Οριοθέτηση
2) Σταθερότητα και προβλεψιμότητα
3) Καθρέφτισμα
4) Εστίαση στο παιδί
H αποτελεσματικότητα εξαρτάται κατά πολύ από την δέσμευση του γονέα. Η παρέμβαση φυσικά προσαρμόζεται στις ανάγκες του κάθε γονέα, χωρίς όμως να μετατρέπεται σε συμβουλευτική ή θεραπεία.
Ο χρόνος παιχνιδιού με το παιδί στο σπίτι, κατά την διάρκεια του οποίου ο γονέας αξιοποιεί τις δεξιότητες που μεταδίδονται, λειτουργεί θεραπευτικά για την σχέση γονέα – παιδιού. Ο στόχος είναι ο γονέας να αρχίσει σταδιακά να υιοθετεί στοιχεία της στάσης που υιοθετεί κατά την διάρκεια αυτού του παιχνιδιού, στην καθημερινή αλληλεπίδραση με το παιδί του, αξιοποιώντας τις ικανότητες και δεξιότητες που έχει αποκτήσει στα πλαίσια της παρέμβασης.
Η επανασύνδεση επιτυγχάνεται σταδιακά μέσα από την αλλαγή του τρόπου αντίληψης της σχέσης τόσο από την μεριά του παιδιού όσο και από την μεριά του γονέα. Ο γονέας στην ουσία καλείται να αναλογιστεί πως αλληλεπιδρά με το παιδί του. Η προσδοκία της παρέμβασης αυτής είναι να μεταφέρει ο γονέας στο παιδί του το μήνυμα: «Είμαι εδώ για σένα και νοιάζομαι» και να λάβει από το παιδί του το μήνυμα: «Σε χρειάζομαι και με ανακουφίζει η παρουσία σου».
Κλείνοντας, μια ενδιαφέρουσα περίπτωση αξιοποίησης της παρέμβασης με ιδιαίτερα ενθαρρυντικά αποτελέσματα ήταν αυτή κατά την οποία o οργανισμός παιγνιοθεραπευτών της Αφρικής (PTA) συνεργάστηκε με την UNICEF από το 2007 έως το 2009 ενσωματώνοντας το «παιχνίδι επανασύνδεσης» στις παρεμβάσεις της UNICEF που αφορούσαν προγράμματα στήριξης βασικών υπηρεσιών, όπως η διατροφική ασφάλεια και η υγεία. Φυσικά η παρέμβαση ήταν προσαρμοσμένη στα δεδομένα και στις συνθήκες, οπότε γινόταν σε ομάδες και αξιοποιούνταν ως παιχνίδια κυρίως υφάσματα και ξύλα.
Οι παρεμβάσεις αυτές αφορούσαν μητέρες με υποσιτισμένα παιδιά. Αυτό που είχε παρατηρηθεί πριν την παρέμβαση ήταν ότι οι μητέρες αυτές υπέφεραν από κατάθλιψη και έλεγαν ότι δεν έχει νόημα να προσπαθήσουν να συνδεθούν με το παιδί τους, αφού έτσι κι αλλιώς δεν θα μπορέσει να επιβιώσει.
Τελικά η ενσωμάτωση του «παιχνιδιού επανασύνδεσης» στα προγράμματα της UNICEF είχε ως αποτέλεσμα: Γρηγορότερη ανάρρωση και ανάπτυξη των παιδιών, μείωση της θνησιμότητας και πιο θετική ψυχολογία της μητέρας. Οι μετρήσεις που έγιναν έδειξαν αποτελεσματικότητα πάνω από 80%.
Αυτά τα αποτελέσματα αποδεικνύουν πόσο σημαντική είναι η σχέση μαμάς – παιδιού όσον αφορά στην ανάπτυξη και στην επιβίωσή του παιδιού σε ακραίες συνθήκες αλλά και όσον αφορά στην ψυχολογία της μητέρας και πως το παιχνίδι παίζει καθοριστικό ρόλο στην ανάπτυξη της σχέσης αυτής.
* Η Κατερίνα Κωστή είναι παιδαγωγός, παιγνιοθεραπεύτρια (PTI), Filial Play Coach / Mentor (tr.) (PTI)