Είναι τα γεγονότα του Αρκαδιού που μας υποχρεώνουν να εστιάσουμε τα αφιερώματά μας τις επόμενες μέρες στο συγκλονιστικό χρονικό της Αρκαδικής Εθελοθυσίας και στους πρωταγωνιστές της ιδιαίτερα σε κείνους που παραμένουν άγνωστοι.
Και ας βάλουμε αρχή από μια θρυλική μορφή τον παπα-Μαρουλιανό. Μια από τις μεγαλύτερες μορφές της επανάστασης του 1866 στην Κρήτη.
Η Εκκλησία ποτέ δεν απουσίασε από τους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες. Ιδιαίτερα στο Ρέθυμνο, όπως τουλάχιστον μαρτυρούν τα ιστορικά ντοκουμέντα, περίσσευαν το «φλογισμένα ράσα».
Από πού να βάλουμε αρχή; Να μιλήσουμε για τον Γαβριήλ του Αρκαδίου, να θυμίσουμε τον Μελχισεδέκ Τσουδερό, που σήκωσε το λάβαρο της επανάστασης στον Κουρκουλό, να ξεχάσουμε πως και στο Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο το Αρκάδι είχε το Διονύσιο Ψαρουδάκη και το Πρέβελη τον Αγαθάγγελο Λαγκουβάρδο; Σε πιάνει δέος και μόνο να τους αναφέρεις. Ήταν όμως κι άλλοι ιερείς σημαντικοί που ελάχιστα αναφέρονται.
Μου προκαλεί τη θλιβερή διαπίστωση η ανάγνωση του βίου και της πολιτείας του παπα-Μαρουλιανού από ένα βιβλίο που αποτελεί σταθμό κατά την ταπεινή μου γνώμη στα τοπικά Γράμματα. Είναι «Ο Μαρουλάς Ρεθύμνου» του Ηλία Ν. Κοπανάκη.
Θυμάμαι ότι μετά την πρώτη ανάγνωση είχα τηλεφωνήσει στον συγγραφέα για να τον συγχαρώ. Ανάμεσα στα τόσα που αναφέρει για τον Μαρουλά ο εκλεκτός συγγραφέας είναι και η αγωνιστική πορεία του μεγάλου αγωνιστή ιερέα που αναφέρει βέβαια ο Τιμόθεος Βενέρης, αλλά ο κ. Κοπανάκης κάνει αληθινή πραγματεία για τον μεγάλο αυτό ρασοφόρο πατριώτη.
Σε πολλές ιστορικές πηγές που αναφέρονται στις τελευταίες μεγάλες επαναστάσεις του 19ου αιώνα, δεν λείπει ένα όνομα Εμμανουήλ Γεωργίου Ανδρεαδάκης. Αυτός ήταν ο παπα-Μαρουλιανός με το όνομα.
Λέγεται πως ο ίδιος κράτησε αυτό το παρωνύμιο από αγάπη για τον Μαρουλά.
Γεννήθηκε στο Σελλί Ρεθύμνου, πιθανότατα το 1824 και περίπου στα μέσα του 19ου αιώνα, όπως διαβάζουμε παντρεύτηκε στον Μαρουλά, όπου εγκαταστάθηκε ως εφημέριος. Η πρεσβυτέρα του ήταν κόρη του ιερέα Ιωάννη Μοσχάκη που είχε 22 παιδιά, από τα οποία τα 19 ήταν αγόρια.
Ο «περιάκουστος ούτος πολεμιστής», όπως τον αποκαλεί χαρακτηριστικά ο μακαριστός Μητροπολίτης Κρήτης Τιμόθεος Βενέρης, έλαβε μέρος και στις τέσσερις κατά σειρά επαναστάσεις που πραγματοποίησαν οι Κρήτες ενάντια στον κατακτητή κατά τη διάρκεια του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα. Παρόλο που ο παπά-Μαρουλιανός κατοικούσε σε ένα χωριό με τους πιο αιμοβόρους Οθωμανούς και ένα τουρκικό ασκέρι εγκατεστημένο μόνιμα στον Πύργο του Μαρουλά, εντούτοις ο αγώνας του και οι προσπάθειές του ήταν συνεχείς και δίχως φόβο. «Τους επαναστάτας δεν επτόουν οι Μπαϊρακαγάσηδες του Μαρουλά ούτε ο εν τω πύργω τουρκικός στρατός. Ει και ενήδρευον εκεί οι Τούρκοι, ενήδρευον παρά το πλευρόν των άγρυπνα και τα άφοβα παλληκάρια του Μαρουλά με επί κεφαλής τον ξακουστόν διά τας ενέδρας του γενναίον πολεμιστήν Παπα-Μαρουλιανόν». Την πολεμική του δραστηριότητα την ξεκίνησε στην επανάσταση του 1858, αργότερα συμμετείχε σε αυτήν των ετών 1866-1869 όπου συμμετείχε ως «οπλαρχηγός» με δικό του σώμα, στην επανάσταση του 1878 ως «αρχηγός» πλέον του νομού Ρεθύμνης και τέλος, στην τελευταία πράξη της αποτίναξης του τουρκικού ζυγού, στην επανάσταση του 1897, φτασμένος πια σε μεγάλη ηλικία αλλά πάντα ενεργός πολεμιστής μέσα στη φωτιά της μάχης. Στην τελευταία αυτή επανάσταση ο παπά-Μαρουλιανός ήταν και πάλι Αρχηγός των εθελοντών των τεσσάρων επαρχιών του νομού Ρεθύμνης, ένα σώμα αποτελούμενο από εκατοντάδες ένοπλους άνδρες.
Στα γεγονότα του Αρκαδίου
Στα γεγονότα του Αρκαδίου βλέπουμε τον παπα-Μαρουλιανό να πρωταγωνιστεί. Φαίνεται μάλιστα να διαθέτει και αρκετή εμπειρία γιατί είναι από τους οπλαρχηγούς που στη σύσκεψη υπό τον Κορωναίο συμφωνεί με τον Γενικό Αρχηγό ότι το Μοναστήρι δεν προσφέρεται για τη σύγκρουση με τον εχθρό.
Όταν όμως αρχίζει η πολιορκία του Μοναστηριού ο παπα-Μαρουλιανός είναι από τους λίγους που επιστρέφει παρά τη ραγδαία βροχή και πολεμά γενναία.
Αναφέρεται και στο λαϊκό ποίημα:
Με τση βροχής τη σύγκλυση
εφτάξαν Αμαριωτες.
Ο Μοσχοβίτης αρχηγός
με μερικούς στρατιώτες
και ο παπα-Μαρουλιανός.
Μετά την πτώση του μοναστηριού, ο αγωνιστής ρασοφόρος παίρνει μέρος στις μεγάλες μάχες που ακολούθησαν, στο Μαρουλά, στον Πλατανιά, στο Βρύσινα, μέχρι το Γενάρη του 1867.
Στις 8 Απριλίου, στη μάχη που έγινε στον Πύργο του Μαρουλά, όπου αντιμετώπισαν οι Έλληνες τακτικό τουρκικό στρατό, τραυματίστηκε πολύ σοβαρά στο μέτωπο και ο ηρωικός παπάς.
Κάποιοι νόμισαν πως ήταν νεκρός. Το έμαθαν οι Τούρκοι και άρχισαν να πανηγυρίζουν. Ο ιεράς μισοπεθαμένος μεταφέρθηκε από τους άνδρες του στο Μυλοπόταμο όπου τον ανέλαβε ο γιατρός Καυγαλάκης και μετά από νοσηλεία σαράντα ημερών τον έσωσε από του χάρου τα δόντια.
Η βλάβη όμως στο δεξί του μάτι δεν είχε αποκατασταθεί και αναγκάστηκε να έρθει στην Αθήνα, όπου και κατάφερε να αποθεραπευθεί. Πριν πάρει ανάσα επέστρεψε και πάλι στον αγώνα. Τον βρίσκουμε να παίρνει μέρος 27 Ιουνίου, στη σκληρή μάχη που έγινε νότια του όρους Καλλικράτη. Μέσα του Δεκέμβρη ο παπα-Μαρουλιανός με το Βενιανάκη ελέγχουν πλήρως τα χωριά γύρω από το Ρέθυμνο.
Στις 30 Ιανουαρίου 1868, ο ακούραστος αγωνιστής θα ηγηθεί με άλλους γενναίους στις μάχες που έγιναν στο Χρωμοναστήρι και στους Μύλους. Από το Βρύσινα επιτέθηκαν στους Τούρκους και τους έδιωξαν μέχρι το Ρέθυμνο.
Το τίμημα αυτής της τεράστιας πατριωτικής προσφοράς, ήταν ακριβό. Είχε στερηθεί την οικογένειά του από το 1866, καθώς είχε υποχρεωθεί για λόγους προστασίας να τη στείλει στο Ναύπλιο. Και η περιουσία του ήταν έρμαιη στη λεηλατική μανία των Τούρκων που είχαν ανοικτούς λογαριασμούς με το παπα-Μαρουλιανό.
Και οι γιοι του στα χνάρια του
Η μεγάλη του χαρά ήταν ότι μόλις οι γιοι του μεγάλωσαν άρπαξαν το ντουφέκι. Ο μεγαλύτερος, ανθυπολοχαγός Γεώργιος Μαρουλιανός, συμμετείχε ήδη από το 1878 στις πολεμικές συγκρούσεις, ενώ ο μικρότερος, επιλοχίας Παντελής Μαρουλιανός, έλαβε μέρος στις μάχες του 1897.
Από τις μεγάλες αρετές του παπα-Μαρουλιανού ήταν και η άριστη διοίκηση. Γνωστός για την αξιοπιστία του ανέλαβε να παραλάβει το μεγαλύτερο μέρος από την οικονομική βοήθεια που έφερνε από τη θάλασσα αντιπροσωπεία Κρητών για τις ανάγκες του αγώνα. Τα διαχειρίστηκε με ιδανικό τρόπο και το Γενάρη του 1869, αναχωρεί για το Ναύπλιο μαζί με άλλους εθελοντές που είχαν έρθει στην Κρήτη για να πολεμήσουν.
Τα γεγονότα είχαν κρίνει την τύχη της Κρήτης απομακρύνοντας και πάλι το όραμα της Ένωσης με την Ελλάδα.
Στο Ναύπλιο έμεινε μέχρι το 1878 που ανεχώρησε για την Αθήνα. Δεν είχε προλάβει να εγκατασταθεί όταν έλαβε μήνυμα από την ελληνική κυβέρνηση του Κουμουνδούρου να κατεβεί στην Κρήτη, γιατί άναψε και πάλι η φλόγα της επανάστασης. Εκείνος δεν αργεί. Σπεύδει στο Ναύπλιο και στρατολογεί εθελοντές. Φθάνοντας στην Κρήτη οργανώνει ομάδα από 500 άνδρες και δημιουργεί ασφυκτικό κλοιό γύρω από τους Τούρκους. Έτσι ενώ στα Χανιά και στο Ηράκλειο οι Τούρκοι προσπάθησαν με εμπρησμούς και άλλες επιθέσεις να τρομοκρατήσουν τους Κρητικούς στην περιοχή που επόπτευαν οι άνδρες του Μαρουλιανού ήταν αδύνατο να σιμώσει Τούρκος από και προς το Ρέθυμνο. Μια ομάδα από 150 φανατισμένους Μουσουλμάνους δεν άντεχε αυτή την προσβολή και επιχείρησε να σπάσει το κλοιό. Όλοι όμως έπεσαν στα χέρια της ομάδας του παπα-Μαρουλιανού και 35 έχασαν τη ζωή τους.
Υμνεί η λαϊκή μούσα
Με ένα θαυμαστό τρόπο ο κ. Κοπανάκης αναδεικνύει μάχη προς μάχη, χρόνο με τον χρόνο όλη την επαναστατική πορεία του παπα-Μαρουλιανού και αξίζει να αναζητήσετε αυτό το βιβλίο, να μάθετε περισσότερα για τον σπουδαίο ιερέα.
Στις 26 Μαΐου 1897, αναχωρεί για την Αθήνα, χωρίς να έχει ανασάνει παρά τη μεγάλη του πια ηλικία, αδυνατώντας να αφήσει το όπλο του όσο η Κρήτη τον χρειαζόταν.
Γράφει γι’ αυτόν με θαυμασμό ο μέγας λαογράφος Παύλος Βλαστός:
Σ’ εβλέπαμεν, σ’ εβλέπαμεν σ’ όλας σχεδόν τας μάχας
Του Ρεθυμνίου τμήματος γενναίως ηνδραγάθης.
Ήσουν ο πανταχού παρών βουνά, κοιλάδας, μάχας.
Κι αυτά τα’ άψυχα μαρτυρούν κι ημάς μάρτυρας να ‘χεις.
Όπου παπα-Μαρουλιανός οι Τούρκοι υποχώρουν.
Στο όνομά σου έφευγον κι οπίσω δεν εθώρουν.
Πέρασε τα 45 χρόνια από τη ζωή του στην καρδιά του αγώνα ο ηρωικός παπάς. Πέθανε στην Αθήνα σε ηλικία 85 ετών τιμημένος και δοξασμένος όπως του άξιζε. Είχε τιμηθεί με τον Αργυρό Σταυρό του Σωτήρος και με έπαινο του Συνταγματάρχη Τιμολέοντος Βάσσου.
Του απονεμήθηκαν μεταθανάτια όλες οι στρατιωτικές τιμές όπως συνηθίζονταν για κάθε Κρητικό ένδοξο οπλαρχηγό. Κι ο βουλευτής Κ. Αργυρόπουλος εκφώνησε τον επικήδειο στο «στρατηγό των έργων», όπως είπε χαρακτηριστικά. Η ταφή του έγινε δημοσία δαπάνη.
Σ’ αυτό το μεγάλο ήρωα αφιερώσαμε ένα δρομάκο κάπου στα Περιβόλια έτσι για να μη λένε οι απόγονοι πως τον ξεχάσαμε. Ένα μικρό ταπεινό δρομάκο για ένα τόσο σπουδαίο αγωνιστή. Και δεν ντρεπόμαστε καθόλου.
Ο Αναγνώστης-Ιωάννης Κατσαντώνης από το Άνω Μέρος
Πολλές οι φωτεινές μορφές στο Άνω Μέρος που λαμπρύνουν το πάνθεον των ηρώων. Οι Κατσαντώνηδες πάντως έχουν κάτι περισσότερο να παρουσιάσουν.
Ας γνωρίσουμε λοιπόν την περίφημη αυτή οικογένεια που δεν απουσίασε από κανένα ξεσηκωμό για τη λευτεριά.
Γενάρχης εμφανίζεται ο Αντώνιος Κατσαντώνης του Ιωάννη που φέρεται να έχει γεννηθεί μέσα στην πενταετία 1775-1789.
Σύμφωνα με τις «Μνήμες» του Εμμ. Ζαχ Κατσαντώνη, το σπίτι του ήταν το πρώτο οίκημα της συνοικίας που καλείται Κατσαντωνιανά.
Για την οικογένειά του ο παραπάνω συγγραφέας αναφέρει πολλά κι ενδιαφέροντα, ώστε να αναζητήσει το βιβλίο του όποιος το επιθυμεί.
Εμείς θα σταθούμε στους πιο σημαντικούς αγωνιστές γιατί έχουμε κι επιστήμονες που αν αναφερθούμε σε όλους χάνουμε το λογαριασμό.
Θα μιλήσουμε λοιπόν για τους πρωτοστάτες των ξεσηκωμών και τα στελέχη της αντίστασης που έγραψαν ιστορία.
Ο γενάρχης Αντώνιος Ι. Κατσαντώνης, διέθετε μεγάλες εκτάσεις στις παρυφές του Κέντρους.
Στη θέση «Κορατσινέ» υπάρχει κι ένα μικρό σπήλαιο στο οποίο συνήθιζε να διαμένει κι ακόμα απαντάται «Κατσαντώνη σπηλιάρι».
Τον υμνεί ξεχωριστά και στο βιβλίο του «Το Αρκάδι δια των αιώνων» ο Τιμόθεος Βενέρης, σημειώνοντας πως ήταν «ΠΕΡΙΑΚΟΥΣΤΟΣ δια τα ανδραγαθήματά του».
Ο γιος του Αντωνίου, Αναγνώστης-Ιωάννης Κατσαντώνης, γνωστός από την επανάσταση του 1866 γεννήθηκε στο Άνω Μέρος το 1817 και πέθανε στις 2 Μαΐου 1916.Ήταν υψηλόσωμος, ευθυτενής, γενναίος πολεμιστής και σεβάσμιος μέχρι τα βαθιά του γηρατειά.
Όταν δεν πολεμούσε ασχολείτο με τη γεωργοκτηνοτροφία. Από νωρίς πήρε τα όπλα. Πήρε μέρος και στην επανάσταση του 1841 και στην επανάσταση του 1858.
Η επανάσταση του 1866 τον βρίσκει πανταχού παρόντα έτσι ώστε να λέγεται ότι «όπου πρίνος και κλαδί Κατσαντώνης κατοικεί».Ήταν φυσικό να τον επιλέξει ο Πάνος Κορωναίος και τον έχει πρωτοπαλίκαρό του.
Αναγνωρίστηκε ως αρχηγός μέρους της επαρχίας του και με αυτή την ιδιότητα συμμετείχε σε όλες τις πολεμικές επιχειρήσεις του νομού Ρεθύμνης.
Διακρίθηκε επίσης στις μάχες κατά του Ομέρ πασά που είχε εισβάλει στα Σφακιά δείχνοντας απαράμιλλο θάρρος.
Λέγεται ότι αυτός παρά την καταρρακτώδη βροχή έσπευσε προς βοήθεια των ελεύθερων πολιορκημένων του Αρκαδίου. Δεν πρόφτασε όμως και αυτό τον λύπησε βαθύτατα.
Εξαιρετικά ενδιαφέροντα στοιχεία για τον Αναγνώστη -Ιωάννη Κατσαντώνη μας δίνει ο λόγιος του Ρεθύμνου και εκλεκτός ερευνητής, ο κ. Στέργιος Μανουράς δικηγόρος.
Η γιαγιά του, που ήταν εγγονή του Ιωάννη Αναγνώστη έλεγε στο μικρό τότε Στέργιο ότι ο ήρωας παππούς, κατέφευγε συχνά στην Καλόειδαινα επικηρυγμένος από τους Τούρκους. Ήταν πολύ πιστός και ενάρετος, σχεδόν άγιος. Κάποιες φορές μάλιστα είχε ακούσει αγγελική λειτουργία εκεί, ενώ η εκκλησία ήταν άδεια.
Μια μέρα μάλιστα, ενώ προσευχόταν άκουσε μια φωνή να του λέει: «φύγε… φύγε…». Βγήκε έξω και τι να δει.
Ανέβαινε ένα τούρκικο ασκέρι για να τον πιάσει. Και χάρις στη φωνή αυτή κατάφερε να ξεφύγει.
Συμμετείχε αργότερα στις επαναστάσεις 1878 και 1889 σαν υπαρχηγός της επαρχίας του. Στην επανάσταση του 1896 -1897 ήταν πολύ γέρος για να λάβει μέρος στη μάχη. Εξελέγη όμως πληρεξούσιος της επαρχίας του και σε κάθε συνέλευση συμμετείχε ένοπλος δίνοντας πολύτιμες συμβουλές στρατηγικής.
Κάτι επίσης θαυμαστό είδαμε να αναφέρεται σε αρκετές έγκριτες πηγές:
Όταν το 1899 ο πρίγκιπας Γεώργιος επισκέφτηκε το Άνω Μέρος ζήτησε να δει τον ήρωα. Και με ιδιαίτερο σεβασμό τον πλησίασε και τον φίλησε στο μέτωπο.
Σύμφωνα με τον Ανωμεριανό Εμμανουήλ Σοφιαδάκη, από τους γενναίους συμπολεμιστές του Αναγνώστη, όπως κατέθεσε στο συγγραφέα Εμμ. Ζαχ. Κατσαντώνη ο σεβάσμιος πολεμιστής είχε πάρει μέρος σε 63 μάχες με απαράμιλλο ηρωισμό.
Ο Ιωάννης Κατσαντώνης, που με τα αδέλφια του Γεώργιο και Θεοχάρη όπως οφείλουμε να αναφέρουμε, πρόσφερε μεγάλες υπηρεσίες στους εθνικοαπελευθερωτικούς αγώνες υπήρξε και άριστος οικογενειάρχης.
Είχε παντρευτεί από το Μοναστηράκι και είχε αποκτήσει τον Κυριάκο, τον Εμμανουήλ, τον Κωνσταντίνο, την Αμαλία που παντρεύτηκε στο Άνω Μέρος (Παπουτσάκη), τη Χαρίκλεια που παντρεύτηκε στον Άγιο Ιωάννη (Καλογεράκη), τη Μαρία που παντρεύτηκε στο Γερακάρι (Χανδράκη), την Ελένη παντρεμένη στο Άνω Μέρος (Ευθ. Φουρφουλάκη).
Για τον ήρωα θα πραγματοποιηθεί ειδική τελετή την Τρίτη 9 Νοεμβρίου στο Άνω Μέρος. Μετά την τελετή αποκαλυπτηρίων της προτομής του θα προβληθεί το ντοκιμαντέρ: Ιωάννης Αναγνώστης Κατσαντώνης: Μια θρυλική μορφή στο Αρκάδι.
Πηγές
Τιμοθέου Βενέρη: «Το Αρκάδι δια των αιώνων»
Ηλία Ν. Κοπανάκης «Μαρουλάς Ρεθύμνου»
Γ. Εκκεκάκης: «Το χωριό Πηγή του Ρεθύμνου» (Ρέθυμνο 2007)
(Αρχείο Ηλία Ν Κοπανάκη)
Εύας Λαδιά: Οι Κατσαντώνηδες του Άνω Μέρους
