Η αναγέννηση της κρητικής υπαίθρου μέσα από ήπια ανάπτυξη που θα δώσει ζωντάνια σε ξεχασμένα και εγκαταλελειμμένα χωριά και οικισμούς της Κρήτης, δίδοντας ταυτόχρονα κίνητρα στους κατοίκους να επιστρέψουν σε αυτά, αποτελεί τον μεγάλο στόχο του παρατηρητηρίου υπαίθρου, που πριν από έναν περίπου χρόνο -τον περασμένο Αύγουστο- συστήθηκε στο νησί.
Πρόκειται για μια πρωτοποριακή δομή σε επίπεδο χώρας που δημιουργήθηκε στα πρότυπα των ευρωπαϊκών παρατηρητηρίων και ως κύριο σκοπό έχει την παρακολούθηση, τη διερεύνηση και συστηματική καταγραφή της δυναμικής στους οικισμούς της κρητικής υπαίθρου, τα μνημεία της φύσης και του πολιτισμού σε συνάφεια με τις ασχολίες των ανθρώπων, με στόχο εξειδικευμένες προτάσεις αναζωογόνησης και επανακατοίκησης της υπαίθρου προς τους φορείς σχεδιασμού και λήψεως αποφάσεων, με όρους αειφόρου ανάπτυξης.
Η ίδρυση του παρατηρητηρίου έγινε με χρηματοδότηση της περιφέρειας Κρήτης, σε συνεργασία με το Πολυτεχνείο Κρήτης και την αναπτυξιακή εταιρεία «Πλοηγό».
Το παρατηρητήριο, όπως εξηγεί ο επιστημονικά υπεύθυνος του Παρατηρητηρίου Υπαίθρου Κρήτης καθηγητής αρχιτεκτονικής στο Πολυτεχνείο Κρήτης κ. Νίκος Σκουτέλης στα «Ρ.Ν.», επιδιώκει κυρίως να συλλέξει, να αξιολογήσει, να αξιοποιήσει, να συνθέσει και να «κεφαλαιοποιήσει» υπέρ της κρητικής υπαίθρου, όλο αυτό τον τεράστιο όγκο δεδομένων και πληροφοριών που παράγονται ως αποτελέσματα μελετών, ερευνών, εμπειριών, από δομές και χώρους που λειτουργούν στην Κρήτη αλλά και εκτός αυτής.
Ο ίδιος ανέφερε ότι πρωταρχικός στόχος δεν είναι η οικονομική ανάπτυξη αλλά η ίδια η αναζωογόνηση της υπαίθρου με ήπιες μορφές ανάπτυξης, όπως είναι η ενίσχυση της καλλιέργειας και εναλλακτικές μορφές τουρισμού. Χαρακτηριστικά τονίζει:
«Πρόκειται για μία νέα δομή που ιδρύει η περιφέρεια Κρήτης και καινοτομεί σε σχέση με όλες τις άλλες περιφέρειες στην Ελλάδα. Παρόμοια παρατηρητήρια υπαίθρου που έχουν όλες οι άλλες ευρωπαϊκές χώρες και οι περιφέρειές τους και ανταποκρίνονται στις ανάγκες που προκύπτουν για το τοπίο, τη σύμβαση της Φλωρεντίας-Μάρτιος 2000, όπου προβλέπονται αυτά τα παρατηρητήρια να λειτουργούν ως χώροι συλλογής υλικού αλλά και καταγραφής του χαρακτήρα των τοπίων και του ανθρωπογενούς περιβάλλοντος, προκειμένου να δρουν συμβουλευτικά προς τις κατευθύνσεις του οποιουδήποτε έργου και της οποιασδήποτε δυναμικής στις περιφέρειες. Ειδικά στη δική μας περίπτωση ο περιφερειάρχης στήριξε μια τέτοια πρόταση, προκειμένου στη νέα προγραμματική περίοδο να πάμε πιο συντεταγμένοι σε σχέση με τη συνάφεια που μπορεί να έχουν μεταξύ τους οι προτάσεις που αφορούν την ύπαιθρο, άρα να υπάρχει μία πλήρης συνάφεια και οργάνωση μεταξύ αυτού που ονομάζουμε πρωτογενής, δευτερογενής και τριτογενής τομέας και ειδικά στο ζήτημα της εναλλακτικής μορφής τουρισμού την οποία προτείνει το χωροταξικό σχέδιο, αλλά σίγουρα συνδεδεμένες άμεσα με τον πρωτογενή και τον δευτερογενή τομέα. Ζητήματα που τα έχουμε συζητήσει επανειλημμένως στην Κρήτη, αλλά ανακαλύπτουμε συνεχώς ότι ένας συγκεκριμένος προσανατολισμός και ορισμένες συντονισμένες ενέργειες δεν υπήρξαν ποτέ».
Όπως εξήγησε ο κ. Σκουτέλης η ιδέα ίδρυσης το παρατηρητηρίου πρόεκυψε σε συζητήσεις που είχε με τον πρόεδρο της Αναπτυξιακής «Πλοηγός» σε σχέση με την ερεύνα που έκανε ο καθηγητής του πολυτεχνείου Κρήτης Νίκος Σκουτέλης με τους φοιτητές τους ξεκίνησε προ δεκαετίας την καταγραφή των παραδοσιακών οικισμών και νιώθει ευγνώμων, όπως δηλώνει, για τη συνεργασία που ακολούθησε επισημαίνοντας αυτή που μπορεί να συμβάλλει σημαντικά στην αναγέννηση της κρητικής υπαίθρου: «Πέρυσι περίπου τον Φεβρουάριο ο πρόεδρος του «Πλοηγού» ο κ. Ροδιτάκης Ζαχαρίας, σε άλλου τύπου συζητήσεις μας, ανακάλυψε τη μεγάλη αξία που θα μπορούσε να έχει σε συνέχεια μία παλιά μου έρευνα εδώ, προ δεκαετίας με τους φοιτητές στο Πολυτεχνείο της Κρήτης, όπου είχα ξεκινήσει να καταγράφω τους παραδοσιακούς οικισμούς, να τους τοποθετούμε σε χάρτη, να γίνονται έρευνες πάνω σε αυτό, οι οποίες εντάχθηκαν σε μια ιστοσελίδα, την οποία είχαμε ονομάσει στα αγγλικά «ruralcrete». Στη συνέχεια πείστηκε και ο κ. Αρναουτάκης και από εκεί είχαμε αυτό το γεγονός. Τους ευχαριστώ μέσα από την εφημερίδα σας και πάλι, γιατί είναι δύο διορατικοί άνθρωποι, ξέρουν να βλέπουν τα πράγματα καθαρά και είχαν την όρεξη να δουν την αλήθεια που θα μπορούσε να αποδώσει ένα εκπαιδευτικό ίδρυμα».
Κίνητρα για επιστροφή στην ύπαιθρο
Η αναζωογόνηση της κρητικής υπαίθρου που αποτελεί και τον στόχο του παρατηρητηρίου θα επιτευχτεί μέσα από την επανακατοίκηση της, διευκρινίζει ο κ. Σκουτέλης επισημαίνοντας πως σε συνεργασία με την περιφέρεια Κρήτης επεξεργάζεται προτάσεις και δράσεις, οι οποίες θα μπορούσαν να χρηματοδοτηθούν ώστε μέσα από την αξιοποίηση ευρωπαϊκών ή άλλων προγραμμάτων να δοθούν κίνητρα στους πολίτες να επιστρέψουν σε αυτή.
«Σε συνάντηση που πραγματοποιήσαμε στις 14 Φεβρουαρίου, στο πολιτιστικό κέντρο του δήμου Ηρακλείου, ο ίδιος ο κύριος Αρναουτάκης και η κ. Κασσωτάκη, προϊσταμένη της Διαχειριστικής Αρχής, συμπλήρωσαν αυτήν την εκτίμηση και τους ευχαριστούμε γιατί όλα αυτά τα τοποθετούν και τα περιμένουν από το εκπαιδευτικό ίδρυμα που είναι το πολυτεχνείο Κρήτης. Όλα τα προγράμματα της ΟΥΝΕΣΚΟ, τα γεωπάρκα κ.τ.λ. προσπαθούν να έχουν αυτήν τη συνεκτικότητα σχετικά με τους χώρους και την ιδιομορφία τους και εμείς στους περαιτέρω σχεδιασμούς λαμβάνουμε υπόψη ειδικά αυτά. Κάνουμε κάτι τελείως καινούριο, προσπαθώντας να συντονίσουμε ό,τι καλό υπάρχει σε σχέση με τις σύγχρονες δυναμικές και με βάση αυτή τη διερεύνηση που γίνεται τώρα όπου θα δούμε τη συνάφεια του Ε4 με συγκεκριμένους οικισμούς, όπου θα δουλέψουν με έναν τρόπο πιο δυναμικό για να έχουμε μια πολλαπλασιαστική αξία σε αυτά που θα κάνουμε. Ερχόμαστε σε επαφή με τις κοινότητες και με τους δήμους, προκειμένου οι προτάσεις να γίνουν από κάτω προς τα πάνω χωρίς να προσπαθούμε να επιβάλλουμε κάτι. Ο στόχος του Παρατηρητηρίου είναι από τη μία να παρατηρήσει τη δυναμική και την ποιότητα του χώρου και από την άλλη μεριά μέσα από αυτήν την ποιότητα και την ιστορία των χώρων αλλά και μέσα από τις ιδιομορφίες των τοπικών κοινοτήτων, να μπορέσει να εμφανιστεί και να πάρει σάρκα και οστά μία ήπια ανάπτυξη, η οποία να συνταιριάζει με όλες τις συνήθεις και τις δραστηριότητες», τόνισε.
Ο κ. Σκουτέλης αναφερόμενος στο παρατηρητήριο κρητικής υπαίθρου επισημαίνει ότι πρόκειται για ένα αναπτυξιακό εργαλείο για ολόκληρη την Κρήτη γι’ αυτό και, όπως πρόσθεσε, η περιφέρεια το ενέταξε στις δράσεις της Εκπαιδευτικής Αναπτυξιακής «Πλοηγός». Ο στόχος είναι, όπως είπε, να δοθούν τα απαραίτητα κίνητρα στους πολίτες για να επιστρέψουν σε αυτή και μέσα από ήπιες μορφές ανάπτυξης και ενίσχυσης της αγροτικής παραγωγής, της οικοτεχνίας αλλά και εναλλακτικών μορφών τουρισμού και να μπορέσει αυτή να «ζωντανέψει»: «Αυτή τη στιγμή ως παρατηρητήριο δεν μας ενδιαφέρει η ανάπτυξη της υπαίθρου, αλλά κάτι πολύ πιο ουσιαστικό. Η επανακατοίκηση της υπαίθρου. Γιατί δεν μπορώ να έχω ανάπτυξη όταν ο επιχειρηματίας, η οικογένειά του, ο δάσκαλος, το σχολείο, είναι στο Ρέθυμνο και η επένδυση είναι 50 χιλιόμετρα μακριά. Τη δεδομένη στιγμή και με τα μέσα που διαθέτουμε και για την κίνησή μας και για την επικοινωνία, μπορούμε να ξαναζήσουμε στην ύπαιθρο σε καλύτερες συνθήκες. Κάτι τέτοιο βεβαίως δεν είναι καθόλου εύκολο. Οι δείκτες επανακατοίκησης είναι ελάχιστοι αυτή τη στιγμή και εμείς θα προσπαθήσουμε να τους επιταχύνουμε. Η Κρήτη, περισσότερο από την υπόλοιπη Ελλάδα, μέσα στην περίοδο της κρίσης έδειξε μια μεγάλη τέτοια ανάκαμψη που καθόλου τυχαία δεν ήταν. Οι δράσεις που θα υιοθετηθούν πλέον από την περιφέρεια για την επόμενη προγραμματική περίοδο θα ευνοήσουν τέτοιου είδους μετακινήσεις. Θα διευκολύνουν δηλαδή τους πολίτες, στο να πάρουν την απόφαση να επιστρέψουν. Για παράδειγμα επεξεργαζόμαστε προτάσεις για μία διευκόλυνση της επιχειρηματικότητας, μία εναλλακτική μορφή τουρισμού, η βιολογική καλλιέργεια και πολλές άλλες μορφές επαγγελματισμού, όπως για παράδειγμα οι οδηγοί βουνού. Οι δράσεις θα χρηματοδοτηθούν από την Περιφέρεια Κρήτης».
Σημαντικός ο ρόλος των εγκαταλελειμμένων κτιρίων
Σημαντικό ρόλο σε αυτή την προσπάθεια της αναγέννησης της υπαίθρου θα διαδραματίσουν τα εγκαταλελειμμένα κτίρια, όπως επισημαίνει στα «Ρ.Ν.» ο κ. Σκουτέλης. Η αξιοποίηση τους είτε αυτή αφορά δημόσια ή ιδιωτικά αποτελεί μεγάλο στοίχημα γι’ αυτό και εξετάζονται τρόποι για τη χρηματοδότηση τους: «Το ζήτημα των ανενεργών κτιρίων, ιδιωτικών και μη από την πλευρά μας, καθώς είμαστε σχολή αρχιτεκτόνων που αναλάβαμε αυτού του είδους την καθοδήγηση, θα διαδραματίσει σημαντικό ρόλο στο πως θα προχωρήσουμε. Τα εγκαταλελειμμένα κτίρια θα γίνει μία προσπάθεια προκειμένου να διαμορφώσουμε συνθήκες τέτοιες, ώστε να υπάρχει ενδιαφέρον προς αυτά. Θέλουμε η ύπαιθρος να προκόψει. Δεν πρόκειται μόνο επιστροφή αλλά μεταφορά. Δεν αναφερόμαστε δηλαδή μόνο στα εγγόνια αυτών που έφυγαν, για να επιστρέψουν».
Μελέτη για το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 της Κρήτης
Όπως ανέφερε ο κ. Σκουτέλης το πολυτεχνείο Κρήτης ολοκληρώνει μια πιλοτική μελέτης για τον δήμο Οροπεδίου Λασιθίου, η οποία θα αποτελέσει το παράδειγμα και τον οδηγό του Παρατηρητηρίου υπαίθρου για τον τρόπο προσέγγισης και άλλων περιοχών της Κρήτης.
Παράλληλα ως «οριζόντια δράση που αγκαλιάζει όλη την Κρήτη» ξεκινά άμεσα η έρευνα καταγραφή -αξιολόγηση-ιεράρχηση οικισμών με συνάφεια με το ευρωπαϊκό μονοπάτι Ε4 της Κρήτης- με φορέα εκπόνησης το πολυτεχνείο Κρήτης.
Βασική στόχευση της ενέργειας αυτής είναι η επεξεργασία και διαμόρφωση εξειδικευμένων μοντέλων για την αναγέννηση των οικισμών μέσα από την οργάνωση τοπικών συστημάτων με τη συμμετοχή των τοπικών κοινωνιών και των τοπικών αυτοδιοικήσεων και φορέων, την ανάδειξη των δυνατοτήτων ανάπτυξης της μικρό-επιχειρηματικότητας και γενικότερα την στήριξη της ευρύτερης τοπικής ανάπτυξης.
Σε αυτό το πλαίσιο το πολυτεχνείο Κρήτης και ο «Πλοηγός εκπαιδευτική – αναπτυξιακή» έχουν ξεκινήσει (από τα Χανιά) και συνεχίζουν τις συναντήσεις με τους δημάρχους της περιφερειακής ενότητας Ρεθύμνου για την πληρέστερη ενημέρωσή τους καθώς και την ανταλλαγή απόψεων σχετικά με το περιεχόμενο και τους ευρύτερους στόχους της εν λόγω μελέτης-έρευνας.
Την περασμένη Τρίτη πραγματοποιήθηκε στην αίθουσα του Χαρουπόμυλου Πανόρμου σχετική εκδήλωση στο πλαίσιο της επεξεργασίας προτάσεων και κατευθύνσεων για τους φορείς της Κρήτης, στην οποία παραβρέθηκαν εκπρόσωποι των δήμων και των πολιτιστικών συλλόγων. Τον δήμο Ρεθύμνης εκπροσώπησε ο αντιδήμαρχος Ρεθύμνου Θωμάς Κρεβετζάκης. Στη συνάντηση ομιλητές ήταν ο πρόεδρος της «ΠΛΟΗΓΟΣ Εκπαιδευτική – Αναπτυξιακή» κ. Χάρης Ροδιτάκης, ο διευθυντής κ. Γεώργιος Ζερβός, ο επιστημονικά υπεύθυνος του Π.Υ.Κ. καθηγητής του Πολυτεχνείου Κρήτης κ. Νίκος Σκουτέλης με την ομάδα του και η υπεύθυνη συντονίστρια του προγράμματος κα Χρύσα Παγκάλου.
Αναφερόμενος στη σημασία του ευρωπαϊκού μονοπατιού για την Κρήτη ο κ. Σκουτέλης σημείωσε: «Το ευρωπαϊκό μονοπάτι του Ε4. Εδώ και δύο δεκαετίες το χωροταξικό Κρήτης επιμένει στο πάγωμα της υπερανάπτυξης του βόρειου τμήματος της Κρήτης. Από την άλλη όμως με τέτοια κριτήρια βρίσκουμε ότι η ήπια τουριστική ανάπτυξη της ενδοχώρας σε ένα αλλιώτικο ποιοτικό πλαίσιο, είναι συνδεδεμένη και με αυτού του είδους την ανάπτυξη, η οποία ούτως ή άλλως παραμένει. Εμάς μας ενδιαφέρει, με την ιδιότητά μας ως εκπαιδευτικό ίδρυμα, να διευκρινίσουμε και να δώσουμε στοιχεία που χαρακτηρίζουν την καρδιά και την ψυχή της Κρήτης και αυτή να προσπαθήσουμε να μην τη σπιλώσουμε, όπως έχουμε σπιλώσει τη βόρεια ακτή. Θα προσπαθήσουμε όχι η οικονομία να προσπαθήσει να απομυζήσει ό,τι έχουμε, αλλά μέσα από τα ποιοτικά χαρακτηριστικά να βελτιώσουμε την εικόνα. Μέσα από αυτό το μονοπάτι να διαμορφωθούν και κάθετες άλλες διαδρομές, προκειμένου να διαμορφώσουν κόμβους αγροτουρισμού σε όλη την Κρήτη, με τον ίδιο τρόπο που αυτήν τη στιγμή έχουν διαμορφωθεί αυτή τη στιγμή οι Αρχάνες και οι Μαργαρίτες».
