Μέρος Β’
Εκτός από τις 12 αναφερόμενες εκκλησίες, οι οποίες αποδεικνύουν τη μεγάλη θρησκευτικότητα και πίστη των Πατσωτών, από τα βυζαντινά χρόνια, αυτή που ξεχωρίζει ιδιαίτερα είναι της Παναγίας, του 11ου αιώνα.
Ναός Γέννησης της Παναγίας
Ο ναός της Γέννησης της Παναγίας, στον Πατσό Αμαρίου, είναι ένα από τα σημαντικότερα Μνημεία του Ρεθύμνου και σήμερα εντυπωσιάζει τον επισκέπτη με το μέγεθός του και τον πλούτο του γλυπτού αρχιτεκτονικού διακόσμου του.
Φαίνεται να κτίστηκε κατά τον 11ο-12ο αιώνα, όμως καταστράφηκε από το σεισμό του 1304, για να ξαναχτιστεί αργότερα και να αγιογραφηθεί από τον Παγωμένο Ιωάννη το 1323.
Ανακαινίστηκε ξανά το 1415, όμως ήρθε νέα καταστροφή το 1462 και επισκευάστηκε μετά από το μεγάλο σεισμό το 1613. Τότε ήρθε από τη Σητεία μαζί με καλογέρους ο ονομαστός μοναχός Καψάς, έφτιαξε κελιά και έκανε δώρο το τέμπλο, έργο του Χατζη-Μηνά. Ο Καψάς πέθανε το 1647 και τοποθέτησαν τα οστά του σε λάρνακα, στην τοποθεσία «Καψές».
Αναφέρεται ακόμη ότι η πρώην επισκοπή Αγρίου εγκαταστάθηκε στον Πυξό (Πατσό), στην εκκλησία της Παναγίας που είχε τέσσερα κλίτη, την οποία είχε έδρα ο επίσκοπος Μακάριος το 1357.
Όταν έφυγαν οι Τούρκοι αρχές του 20ου αιώνα, οι Χριστιανοί που ήρθαν τη βρήκαν ερειπωμένη, χωρίς να γνωρίζουν, πότε γιόρταζε.
Παρατήρησαν ένα φως που «φώτιζε» το ναό κατεβαίνοντας από τον ουρανό στις 7 Σεπτεμβρίου (παραμονή της Παναγίας). Έτσι κατέληξαν στο συμπέρασμα ότι γιορτάζει στις 8 Σεπτεμβρίου.
Ο ναός ήταν τρίκλιτος 14Χ14 μ. με 5-8 τρούλους πάνω σε τέσσερις κολόνες, ενώ ήταν κατάγραφος.
Το δάπεδο του ναού ήταν περίπου 50 εκ. χαμηλότερα από το υφιστάμενο. Τον τρούλο στήριζαν τέσσερις μεγάλοι πεσσοί από λαξευτό πωρόλιθο με τετράγωνη επεξεργασμένη βάση.
Σύμφωνα με μία μαρτυρία για την ύπαρξη μοναστηριού στον Πατσό, το 1362 ο Άγγλος Σουριάνο με αίτησή του προς τη Βενετική Γερουσία ζήτησε από το συμβούλιο και τις Αρχές της Κρήτης, να διεκδικήσει κάποιο βιλάνο (καλλιεργητή) στην περιοχή.
Για 58 χρόνια και με ετήσιο ενοίκιο σε δύο δόσεις των 391 υπερπύρων του παραχωρήθηκε το μοναστήρι στην Πατσό, το οποίο το παρέλαβε σε άσχημη κατάσταση.
Το μοναστήρι ανήκε στο βενετικό δημόσιο, όχι όμως στην καθολική εκκλησία, με αξιόλογη περιουσία.
Δεν υπάρχουν πληροφορίες για μοναχούς, ενώ η ιστορία του ναού συνδέθηκε με την οικογένεια Καλλέργη, που κατείχε εκτεταμένα φέουδα στη Δ. Κρήτη επί Βενετοκρατίας.
Μεγάλο μέρος του αποτοιχίστηκε κατά τη δεκαετία του 1970, και εκτίθετο στη Συλλογή της Αγίας Αικατερίνης στο Ηράκλειο έως το 2011, που τα αποτοιχισμένα σπαράγματα επέστρεψαν στο Ρέθυμνο, προκειμένου να συντηρηθούν. Το εικονογραφικό πρόγραμμα περιλάμβανε σκηνές από το Χριστολογικό και θεομητορικό κύκλο, τον βίο του Αγίου Νικολάου, καθώς και μεμονωμένες μορφές αγίων.
Στο πλαίσιο του έργου «Ευμάθιος Φιλοκάλης» πραγματοποιήθηκαν στο μνημείο εργασίες στερέωσης με γνώμονα τη διάσωση και διατήρηση των υπαρχόντων ερειπίων χωρίς εκτεταμένες ανακατασκευές, ειδικά τμημάτων που δε γνωρίζουμε επακριβώς τη μορφή τους. Έγινε άρση της ετοιμορροπίας των σωζόμενων τοίχων του ναού με λιθοσυρραφές ρωγμών, τμηματικές συμπληρώσεις, ενέματα, αρμολογήματα, καθαίρεση και αποκατάσταση σαθρών κονιαμάτων. Ακολούθησαν εκτεταμένοι καθαρισμοί και αποχωματώσεις στον περιβάλλοντα χώρο, προκειμένου να αποκατασταθούν τα αυθεντικά επίπεδα και να αναδειχθεί ο ναός. Παράλληλα κατασκευάστηκε αναλημματικός τοίχος στη νότια και χαμηλό πεζούλι στη βόρεια πλευρά, για την οριοθέτηση του περιβάλλοντα χώρου. Πραγματοποιήθηκε ανασκαφική έρευνα για τη διερεύνηση των παλαιότερων οικοδομικών φάσεων και εκπονήθηκε μελέτη για την κατασκευή στεγάστρου. Τέλος έγινε συντήρηση στις τοιχογραφίες του ναού, τόσο στις αποτοιχισμένες, όσο και σε αυτές που σώζονται κατά χώρα.
Σχολείο – Δάσκαλοι – μαθητές
Οι λιγοστοί μαθητές του χωριού από το 1905-1915 όταν ήρθαν και εγκαταστάθηκαν οι πρώτοι Χριστιανοί κάτοικοι από τα γύρω χωριά και έφυγαν οι Τούρκοι, φοιτούσαν στο σχολείο Παντάνασσας.
Το σχολείο Πατσού ιδρύθηκε το 1915 ως κοινοτικό και στεγαζόταν τα πρώτα χρόνια σε διάφορα σπίτια.
Το 1928 άρχισε η ανέγερση του διδακτηρίου και ολοκληρώθηκε το 1930, για να χτιστεί το 1962 νέο κτίριο 2θέσιο, που λειτούργησε για ένα διάστημα και στη συνέχεια 1θέσιο μέχρι το 1985 που συγχωνεύτηκε με το πολυθέσιο Αποστόλων. Από το σχολείο αποφοίτησαν μαθητές που πρόκοψαν στα γράμματα, ώστε κάθε οικογένεια να έχει και επιστήμονες.
Δάσκαλοι που δίδαξαν στον Πατσό πριν το 1940: παπα-Μανόλης Ανδρουλιδάκης (από Βολιώνες, που έκανε μάθημα στα σπίτια), Σοφία Νεονάκη, Ζουριδιανού. Από το 1940 και μετά Μαρία Προκοπάκη, Ελένη Σταυρακάκη-Κουμεντάκη (1942-63 έχοντας πάνω από 50 μαθητές), Κουμεντάκης Κώστας, Φουκαράκη Νίνα, Ι. Μηναδάκης, Γιάννης Κ. Κρυοβρυσανάκης (Λοχριά 1963-66) 2θέσιο με Αλεξανδράκη-Σαριδάκη Δέσποινα, Σαριδάκης Μανόλης (από Καμάρες – δίδαξε στο παλιό και νέο σχολείο), Παπαμιχελάκης Γρηγόρης (Αργυρούπολη), Αρετάκης Γιώργης, Κοζυράκης Γιώργης και τελευταίος ο Πατσώτης Προκόπης Προκοπάκης (1978/85).
Διθέσιο Δημοτικό Σχολείο Πατσού Αμαρίου έτους 1966-67
Διευθυντής Μανολης Σαριδάκης
Δασκάλα: Δέσποινα Σαριδάκη
Αναγνωρισθέντες μαθητές και μαθήτριες της φωτογραφίας (σε εκδρομή οι 42 από τους 70 συνολικά)
1. Τζουρμπάκη Ελένη
2. Σαββάκης Μανόλης
3.
4. Πιτσιδιανάκη Στέλλα
5. Σαββάκης Ι. Κώστας
5α. Ψυχαράκης Γιάννης
6. Σαριδάκης Γιάννης
7. Τζουρμπάκη Σοφία
8.
9. Θεοδωσουλάκη Ιωάννα
10. Ψυχαράκη Σωκρ. Ιωάννα
11.
12. Κουμεντάκη Μαρία
13. Γαβαλάκης Μανόλης
14. Σαββάκη Δέσποινα
15. Ακουμιανάκη Μαρία
16. Παττακός Μιχάλης
17. Ακουμιανάκης Φίλιππος
18. Ακουμιανάκης Βασίλης
19.
19α.
20. Κουρκουλός Μανούσος
21. Κουμεντάκης Χαράλαμπος
22. Κουμεντάκη Σούλα
23. Παττακός Σάββας
24. Ακουμιανάκης Δημήτρης
25. Τζουρμπάκης Αδάμ
26. Σουμπασάκης Μανόλης
27. Ακουμιανάκης Μανόλης
28. Κουμεντάκης Θεοχάρης
29. Χαροκόπος Φραγκιάς
30.
31. Σαββάκης Ν. Κώστας
32. Σαββάκη Ανθούλα
33. Βαβουράκη Χρυσούλα
34. Θεοδωσουλάκη Δέσποινα
35. Ψυχαράκης Αλέκος
36.
37. Παντινάκη Άννα
38. Ψυχαράκη Πόπη
39. Ακουμιανάκης Ιάκωβος
40.
41. Ψυχαράκης Βασίλης
42. Ψυχαράκη Αλεξάνδρα
Σπήλαια – Φαράγγια
Κραναίου Ερμή-Αγ. Αντωνίου
Βρίσκεται στη δεξιά όχθη του φαραγγιού που δημιουργεί ο μικρός ποταμός στον Πατσό, σε υψ. 570 μ., διαστάσεων 18Χ9Χ4,5 μ. Ήταν σπουδαίο λατρευτικό κέντρο από τα Υστερομινωικά (16ο αιώνα πΧ.) ως και τα ρωμαϊκά (4ος μ.Χ. αιώνα) χρόνια, όπου μετατράπηκε σε Χριστιανικό λατρευτικό χώρο.
Σε ανασκαφές που έγιναν βρέθηκαν αφιερωτική επιγραφή του 1ου αιώνα π.Χ., αλλά και πολλά αναθήματα (τάματα), πήλινα αγγεία, γλυπτά, καθώς και ένα ακέφαλο άγαλμα του θεού Πανός, που εκτίθενται στα Αρχαιολογικά Μουσεία Ρεθύμνου, Ηρακλείου και Οξφόρδης.
Όλα αυτά φανερώνουν ότι ήταν λατρευτικό κέντρο του Κραναίου Ερμή, σύμφωνα με την επιγραφή.
Το επίθετο Κρηναίος, αποδεικνύει την άμεση σχέση με τ’ άφθονα νερά (κράνα – κρήνη – πηγή), από τις πηγές που αναβλύζουν εκεί κοντά.
Ήταν γνωστή η συσχέτιση του Ερμή μέσου γονιμικής ιδιότητας με την ύπαιθρο, τα σπήλαια, τις Νύμφες και τον Πάνα, έτσι δεν ήταν έκπληξη η εύρεση του λίθινου αγάλματος του Πάνα.
Μάλιστα στην «Αμαρία Γη», εκτός από τον Κρητογενή Δία, λατρευόταν ακόμη και ο Θεός Πάνας (τραγοπόδαρος Θεός που ζούσε στα Πλατάνια, κοντά στα σπήλαια και τα κοπάδια), ο Κραναίος Ερμής (σε Πατσό) και η Θεά Ηώ(στον κάμπο πάνω από τον Γερακάρη).
«Τσ’ Ηούς ο Κάμπος στέκεται
πάνω στου Γερακάρη
και ο Κραναίος ο Ερμής
εις τον Πατσόν Καμάρι».
Φουρναρέ σε υψ. 590 μ., μέσα στο Πατσιώτικο φαράγγι και διαστάσεων 6Χ14Χ4μ.
Τρύπα στα Χάλαρα ΝΑ του χωριού, σε υψ. 570 μ. και διαστάσεων 16Χ7Χ1,5μ.
Σπηλιάρι, Χάλαρο, Μέλισσες, Χαλεπότρυπα.
Πολιτισμός – Τουρισμός
Ο Πατσός είναι ένας πολιτιστικό και τουριστικός χώρος, κυρίως εξαιτίας του φαραγγιού και του αρχαιολογικού και θρησκευτικού σπηλαίου (Αγ. Αντώνιος – Κραναίου Ερμή σπήλαιο).
Το φαράγγι είναι ένα από τα ωραιότερα μέρη φυσικού κάλλους, που προσελκύει όλο τον χρόνο αρκετούς επισκέπτες, αφού διαθέτει άριστη υποδομή.
Ο χώρος έχει διαμορφωθεί κατάλληλα από τη Διεύθυνση Δασών, έτσι ο επισκέπτης – προσκυνητής – πεζοπόρος απολαμβάνει τη δροσιά των υπεραιωνόβιων πλατανιών, το μικρό ποτάμι που διέρχεται και καταλήγει στο Φράγμα των Ποταμών.
Μπορεί ακόμη ν’ απολαύσει το φυσικό τοπίο, να γευματίσει κάτω από τα δέντρα και τις πηγές τρεχούμενου νερού, και τις υπέροχες ταβέρνες «Δρυμός», Ι. Γαβαλάκη, Μ. Ακουμιανάκη και Η. Ψυχαράκη.
Να προσκυνήσει στον Αγ. Αντώνιο, αλλά και ν’ ακολουθήσει το μονοπάτι που οδηγεί στο παρατηρητήριο πουλιών που υπάρχει δίπλα. Το φαράγγι είναι ένας μικρός βοτανικός κήπος με τα γιγάντια πλατάνια και μπορεί να το διαβεί με επιστροφή σε 2-3 ώρες, αφού είναι μια τέλεια διαδρομή.
Η μεγάλη τουριστική ανάπτυξη του χωριού οφείλεται κυρίως και στους πολιτιστικούς Συλλόγους Πατσωτών Αθήνας και του χωριού, που διοργανώνουν πολλές και ποικίλες εκδηλώσεις όλο τον χρόνο.
Ανάμεσα σ’ αυτές είναι η αναβίωση του παραδοσιακού κρητικού γάμου την Καθαρά Δευτέρα, με πρωταγωνιστές το γαμπρό-γυναίκα και τη νύφη-άντρα.
Μέσα στο τρελό κέφι, οι γαμηλιώτες απολαμβάνουν αντί του καθιερωμένου βραστού και γαμοπίλαφου, την παραδοσιακή φασολάδα και τις σαρακοστιανές λιχουδιές.
Επίσης ο Πολιτιστικός Σύλλογος Πατσού, παίρνει μέρος και στο καρναβάλι Ρεθύμνου με δική του ομάδα (το 2016 με τους «Τσαπατσούληδες»), αλλά και διοργανώνει και άλλες εκδηλώσεις, όπως «Κυνήγι χαμένου θησαυρού».
Το Δ.Σ. Πολιτιστικού Συλλόγου Πατσωτών Αθήνας 2015
Παττακός Δ. Γεώργιος, πρόεδρος.
Μυτιληνάκης Ε. Αντώνιος, Α’ αντιπρόεδρος.
Ακουμιανάκης Π. Δημοσθένης, Β’ αντιπρόεδρος.
Σαββάκης Ε. Ιωάννης, γενικός γραμματέας.
Χαροκόπος Γ. Ευθύμιος, ταμίας.
Ειδικά καθήκοντα και Επιτροπές:
Ψυχαράκη Ι . Αντιγόνη, ειδική γραμματέας.
Ακουμιανάκης Γ. Ιάκωβος, υπεύθυνος μουσικού και διδασκαλίας.
Αλεξάκης Δ . Νικόλαος, υπεύθυνος χορευτικού.
Παντινάκης Ε . Εμμανουήλ, υπεύθυνος μουσικοχορευτικών εκδηλώσεων.
Χαροκόπος Γ. Κωνσταντίνος, υπεύθυνος δημοσίων σχέσεων.
Μπακογιάννη Α . Μάρθα, νομική κάλυψη.
Εξελεγκτική Επιτροπή:
Παττακός Αιμ . Πολυχρόνης
Ακουμιανάκης K. Δημήτριος
Ακουμιανάκης Σ. Φίλιππος
Το Δ.Σ. Πολιτιστικού Συλλόγου Πατσού 2015-18
Ψυχαράκης Ευγένιος (πρόεδρος), Αλεξάκης Αντώνης (αντιπρόεδρος), Σαββάκης Μανόλης (Γενικός γραμματέας), Κουρκουλού Ζαχαρένια (ταμίας) και μέλη Σαββάκης Παύλος, Αλεξανδράκης Γιώργης, Κιτράκη Μαρία, Κουμεντάκης Λευτέρης, Ακουμιανάκης Νικόλαος.
Οικογένειες
Αγγελιδάκης, Ακουμιανάκης, Αλεξάκης, Αλεξανδράκης, Βαβουράκης, Γαβαλάκης, Θεοδωσουλάκης, Κουμεντάκης, Κουρκουλός, Μιχαλάκης, Μυτιληνάκης, Παλιεράκης, Πιτσιδιανάκης, Παττακός, Παντινάκης, Προκοπάκης, Σουμπασάκης, Σαββάκης, Τζουρμπάκης, Χαροκόπος, Ψυχαράκης.
Πηγές:
Ευαγγ. Παντινάκη «Περιοδικό Ορθόδοξο».
Λευτ. Κρυοβρυσανάκη «Κρητικός Πανδέκτης».
Μιχ. Τρούλη «Νομαρχία Ρεθύμνου».
Μαν. Παντινάκη «Νικητές στο απόσπασμα».
Χαρ. Στρατιδάκη «Σπήλαια Ρεθύμνου».
Πληροφορίες και στοιχεία από το αρχείο Κωστή Σαββάκη.
Για συμπληρωματικά στοιχεία στο τηλ. 6934178701 ή γραπτώς στην εφημερίδα για τον Λευτέρη Κρυοβρυσανάκη.
