Πατσός Αμαρίου

Βρίσκεται στους πρόποδες του βουνού Σωρός (1.186 μ.) κοντά στις όχθες του ποταμού Πυξός, 30 χλμ. ΝΑ από το Ρέθυμνο και σε υψόμετρο 490 μ. Είναι ένα από τα ομορφότερα και γραφικά χωριά του Αμαρίου και αποτελεί τοπική κοινότητα Δήμου Αμαρίου με 271 κατοίκους (το 2011).

 

Το 2001 αποτελούσε δημοτικό διαμέρισμα Δήμου Συβρίτου με 200 κατοίκους.

 

Το 2015 εγγεγραμμένοι ψηφοφόροι 298 και ψήφισαν οι 181.

 

 

 

Οφείλεται τ’ όνομά του στη βυζαντινή οικογένεια των Πατσών και στον πρώτο οικιστή με τ’ όνομα Πυξός-Πατσός, όπως αναφέρεται και σ’ έγγραφο του Δουκικού Αρχείου του Χάντακα τον 14ο αιώνα.

 

Η περιοχή είχε παραχωρηθεί, όπως και στον Μυλοπόταμο, Μαλεβίζι στην οικογένεια των Καλλεργών, με τον Αλέξιο Καλλέργη να κτίζει στα φέουδά του μεγάλους ναούς, που συνήθως έγιναν και επισκοπικοί (Αγ. Ιωάννης στην Επισκοπή Μυλοποτάμου, Γέννηση Θεοτόκου σε Πατσό) κ.α.

 

Σε συμβόλαιο του 1357 αναφέρεται:

 

«Η Αγνή, κόρη του Αλέξιου Καλλέργη, άφησε για την ψυχή της 20 υπέρπυρα στον επίσκοπο των Ελλήνων Μακάριο, ο οποίος βρισκόταν τότε στον Πατσό». Φαίνεται ο Μακάριος να ήταν περιφερόμενος επίσκοπος (δεν υπήρχε σταθερή επισκοπική έδρα), αφού οι Βενετοί τις είχαν καταργήσει.

 

Άλλη εκδοχή για το όνομα, φαίνεται να προέρχεται από την ενετική λέξη παξ που σημαίνει ειρήνη – ειρηνικός – ήρεμος τόπος.

Η περιοχή κατοικούνταν από τα πρώτα μινωικά χρόνια, όπως φανερώνουν τα διάφορα ευρήματα, που ανακαλύφτηκαν κοντά στο σπήλαιο Αγ. Αντωνίου.

 

Αναφέρεται Πατσός από το 1583 με 110 κατοίκους, αλλά και το 1630 με 773 οφειλόμενες αγγαρείες.

 

Το 1834 εξαιτίας της θέσης του και της ευφορίας ήταν αποκλειστικά Τουρκοχώρι με 20 οικογένειες Μωαμεθανών, ενώ υπήρχε και τζαμί δίπλα στο παλιό σχολείο.

 

Το 1881 ανήκει στον Δήμο Μέρωνα και γράφεται «Πατσώ» με 301 κατοίκους (από τους οποίους 287 Τούρκοι και μόλις 14 Χριστιανοί).

 

Το 1920 αναγράφεται ως Πατσός με 139 κατοίκους και ανήκει στην κοινότητα Παντάνασσος.

 

Το 1940 είναι έδρα ομώνυμης κοινότητας με 255 κατοίκους, ενώ το 1961 με 240 κατοίκους.

 

Το 1991 έχει 161 κατοίκους.

 

 

 

Το χωριό ήταν Τουρκοχώρι και μετά την αποχώρηση των Τούρκων το 1905 ήρθαν και εγκαταστάθηκαν εδώ οικογένειες από διάφορα χωριά (Κρύα Βρύση, Σπήλι, Άνω Μέρος, Γερακάρι, Παντάνασσα).

 

Έτσι η συμμετοχή των κατοίκων για τη λευτεριά της πατρίδας αρχίζει από τους Βαλκανικούς Πολέμους.

 

Ανάμεσα στους αγωνιστές ήταν και ο Κωνσταντίνος Εμμ. Σαββάκης (1889-1968), που ήρθε από το Σπήλι, στον Πατσό (απόφοιτος Σχολαρχείου) και παντρεύτηκε την Ευανθία Κουκλινού (από Ελένες).

 

Σαράντα μέρες μετά το γάμο του πήρε μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους, αλλά και στη Μ. Ασία ως επικεφαλής διμοιρίας (ανθυπολοχαγός).

 

Κατέλαβε το ύψωμα Εσκι-Σεχήρ με την ομάδα του και προτάθηκε για απονομή πολεμικού Σταυρού.

 

Κατά την οπισθοχώρηση συνελήφθη αιχμάλωτος για πέντε χρόνια στην Προύσα, με πολλά βασανιστήρια.

Θεωρήθηκε νεκρός, του έγινε μνημόσυνο και η γυναίκα του απελπισμένη επέστρεψε στο πατρικό της σπίτι.

 

Μετά από πέντε χρόνια επέστρεψε στον Πατσό, αποκτώντας πέντε παιδιά.

 

 

 

 

Όλα ξεκίνησαν όταν κάτοικοι από το χωριό Παντάνασσα (για βιοποριστικούς λόγους) πήγαν στην περιοχή των Ποταμών και έκλεψαν κατσίκες του Τούρκου Αγά Βοριά. Την ώρα εκείνη πέρναγε από τους Ποταμούς και ο έφηβος Χαροκόπος Ελευθέριος, από τον οποίο ζήτησαν βοήθεια. Έμαθε ο Αγάς Βοριάς για την κλοπή από κατοίκους της Παντάνασσας και ότι την έκανε μόνος του ο Χαροκόπος Ελευθέριος. Πήγε λοιπόν στην περιοχή Πλάτες, όπου έβοσκε τα πρόβατα του ο Χαροκόπος Ελευθέριος τον πήρε και τον πήγε στον Πατσό. Εκεί τον κράτησε τρεις ήμερες, τον κακοποίησε, τον σκότωσε  και στη συνέχεια τον επέστρεψε στις Πλάτες και τον άφησε πάνω σε μια πλάκα χιονισμένη. Το τσοπανόσκυλο του Ελευθέριου παρέμεινε δίπλα στο πτώμα του μέχρι που πείνασε και πήγε στο σπίτι του, στην Παντάνασσα.. Είδαν οι συγγενείς του Ελευθερίου το σκύλο μόνο του και ανησύχησαν. Αφού τον τάισαν τον ακολούθησαν και αυτός τους πήγε στον σκοτωμένο.

 

Τον σκοτωμένο εξέτασαν Τούρκοι και Έλληνες γιατροί. Ο γιατρός Αντέλης από το Βιζάρι στην ιατροδικαστική έκθεση που συνέταξε, ανάφερε ό,τι ακριβώς είδε και διαπίστωσε στο άψυχο σώμα του Χαροκόπου Ελευθέριου. Ο Αγάς από το Ρέθυμνο, που έμαθε για την έκθεση του γιατρού, τον προέτρεψε να την αλλάξει, με αντάλλαγμα αρκετά χρήματα, αλλά αυτός αρνήθηκε και την πήγε στο Γαλλικό προξενείο. Μαθεύτηκε στην Γαλλία το γεγονός και έγινε μεγάλη διαμαρτυρία και διαδήλωση για την θηριωδία των Τούρκων. Η Ιατροδικαστική έκθεση ήταν και αυτή ένα λιθαράκι για τον ξεσηκωμό και την απελευθέρωση της Κρήτης. Αργότερα ο Ελευθέριος Βενιζέλος έκανε βουλευτή Ρεθύμνου τον γιατρό Αντέλη, ανταμείβοντάς τον για την προσφορά του.

 

Παράλληλα στην Παντάνασσα συγκεντρώθηκαν οι συγγενείς του αδικοχαμένου, για να δουν πως θα χειριζόταν την κατάσταση. Αποφάσισαν λοιπόν και οργάνωσαν την δολοφονία του Τούρκου Αγά Βοριά. Ο Τούρκος Αγάς Βοριάς, για να ελέγχει οπτικά το χωριό της Πατσού είχε σαν παρατηρητήριο ένα μεγάλο βράχο (χαράκι), στην περιοχή Τούρνα, πάνω από το χωριό όπου του παρείχε απεριόριστη ορατότητα και παράλληλα κάλυψη, μια  εσοχή που είχε ο βράχος στην κορυφή του.

 

Τη συγκεκριμένη ημέρα της δολοφονίας του Αγά Βοριά, ο Σιμησακός με τον Κωνσταντίνο Χαροκόπο (Πατατάς), πρώτα ξαδέλφια του Χαροκόπου Ελευθερίου, έστησαν καρτέρι στον βράχο – παρατηρητήριο και ταμπουρώθηκαν. Για να εμφανιστεί ο Αγάς Βοριάς από τον βράχο, έστησαν εικονική ζωοκλοπή μερικά σπίτια ποιο κάτω, στα πρόβατα που είχε ο τούρκος στο σπίτι του σημερινού Κουρκουλού Πολιού. Ακούγοντας ο Αγάς βοριάς την όλη εικονική φασαρία της ζωοκλοπής ξεπρόβαλε από τον βράχο και τον  πυροβόλησαν (άριστοι και οι δυο στο σημάδι). Κάτοικοι του χωριού μαρτύρησαν τους δυο εμπλεκομένους και οι Τούρκοι τους έπιασαν. Στην δίκη που ακολούθησε βρέθηκαν άτομα που ανάφεραν ότι, ο Κωνσταντίνος Χαροκόπος την συγκεκριμένη ημέρα ήταν στο θέρος και όχι στον Πατσό. Ο  Σιμησακός από την Λαμπηνή Αγ. Βασιλείου ομολόγησε την πράξη του και αρνήθηκε ότι ήταν μαζί του ο Κωνσταντίνος Χαροκόπος. Το δικαστήριο αποφάσισε την 25ετη φυλάκισή του και μεταφέρθηκε στις φυλακές του Γεντί Κουλέ στην Θεσσαλονίκη. Εκεί έμεινε για 17 χρόνια ο Σιμησακός, μέχρι που ο Τούρκος επικεφαλής των φυλακών τον συμπάθησε και σε συνεργασία με τον φύλακα της φυλακής άφησαν την πόρτα ανοικτή και αυτός έφυγε. Μετά από μεγάλη ταλαιπωρία έφτασε στην Κρήτη και στο χωριό του.

 

Την παραπάνω δολοφονία διηγηθήκαν στον Γιάννη Ε. Σαββάκη γεροντότεροι κάτοικοι του χωριού,  ο Σαββάκης Εμμανουήλ του Ιωάννου, ο Παττακός Γεώργιος και άλλοι. Ο συγκεκριμένος βράχος και η ιστορία του, είχε αναφερθεί σε εκδήλωση του Πολιτιστικού Συλλόγου του χωριού, «κυνήγι του θησαυρού», για να μαθαίνουν οι νεότεροι.

 

 

 

Η συμμετοχή των κατοίκων στους αγώνες για τη λευτεριά της πατρίδας ήταν σημαντική, ιδιαίτερα όμως στην Αντίσταση κατά των Γερμανών.

 

Οι Πατσιώτες πήραν μέρος σε διάφορες Αντιστασιακές ομάδες, ενώ περιέθαλπαν με μεγάλο κίνδυνο τους Εγγλέζους.

 

Επιτάσσονταν συχνά στα έργα του αεροδρομίου Τυμπακίου, στους Αρμένους και σ’ άλλες αγγαρείες και πλήρωσαν ακριβά τις επιδρομές και αρπαγές τροφίμων από τους Γερμανούς.

 

Στην ΕΟΚ (Εθνική Οργάνωση Κρήτης), είχαν ενταχθεί από τον Πατσό οι: Χαροκόπος Ευθύμης, Αγγελάκης Ευθύμης (δικηγόρος), Χαροκόπος Λευτέρης, Χαροκόπος Γιώργης (δάσκαλος), Παττακός Δημήτρης, Μιχαλάκης Μανόλης, Παττακός Γιώργης, Κουμεντάκης Γιώργης, Ακουμιανάκης Γιώργης, Αλεξάκης Λευτέρης και Δαγκλής.

 

Πρωταγωνιστής στην απαγωγή του Κράιπε ήταν ο δάσκαλος Χαροκόπος Γεώργιος, ένας δραστήριος και ριψοκίνδυνος πατριώτης.

Από τις Γερμανικές δυνάμεις θεωρείτο ως ο πλέον επικίνδυνος πράκτορας των Συμμάχων, υπηρετώντας στη Βρετανική Υπηρεσία (1942-44).

 

Από 7-9 Μαΐου 1944 οι απαγωγείς και Κράιπε διέμεναν με ευθύνη του στη θέση Πλάτες Πατσού.

 

Στη συνέχεια με το μουλάρι του Πατσώτη Πολιού Κουρκουλού και με οδηγό τον Γιώργη Παττακό πέρασαν από του Φωτεινού (εκεί έπεσε ο Κράιπε και έσπασε τον ώμο του).

 

Ο Χαροκόπος αναχώρησε με το ίδιο σκάφος που μετέφερε τον Κράιπε στην Αίγυπτο, υπηρετώντας τις ελληνικές Δυνάμεις της Μ. Ανατολής.

 

Για την πολυσχιδή και αντιστασιακή του δράση τιμήθηκε με πολλά παράσημα και σταυρούς.

 

Έγραψε τα βιβλία «Το Φρούριον Κρήτη 1941-44» και «Η Απαγωγή του Κράιπε».

 

Στη Μάχη της Κρήτης σκοτώθηκε στο Ρέθυμνο ο Στέλιος Παττακός στις 28 Μαΐου 1941, ενώ είχε πάρει μέρος στους Βαλκανικούς πολέμους.

 

Ο έφεδρος ανθυπολοχαγός Γιώργης Κουμεντάκης από τους πρωταγωνιστές της Αντίστασης, έφυγε αργότερα για να σπουδάσει στην Αθήνα.

 

Οι Γερμανοί τον παρακολούθησαν και ένα αυτοκίνητο τον χτύπησε πάνω στο πεζοδρόμιο σκοτώνοντάς τον, σε ηλικία 28 ετών στις 5-8-1944.

 

 

 

Αγ. Γεώργιος, ενοριακός ναός, ξωκλήσι της Ι. Μονής Παναγίας, που ήταν μικρός και επεκτάθηκε το 1974 με νάρθηκα.

Αγιογραφήθηκε από τον Μανόλη Σηφάκη, ενώ στο ναό φυλάσσεται τεμάχιο ιερού λειψάνου του Αγ. Γεωργίου από το 2005.

 

Αγ. Αντώνιος, σπηλαιώδης ναός, πιθανότατα ξωκλήσι της Ι. Μ. Παναγίας, που βρίσκεται στο πανέμορφο φαράγγι, από το 13ο αιώνα. Αναφέρεται στα αρχαία συγγράμματα ως σπήλαιο Κραναίου Ερμή (βλέπε παρακάτω Σπήλαια – Φαράγγια).

 

Ο ναός πήρε τη σημερινή μορφή από την εκπλήρωση του τάματος που είχε ο Ιωάννης Γ. Κουμεντάκης, τον οποίο θεράπευσε ο άγιος το 1900-1905.

 

Σήμερα αποτελεί ένα σημαντικό και αξιόλογο ιερό προσκύνημα για τους χριστιανούς, ενώ επιβεβαιώνεται από τα θαύματα του αγίου, από τα πολλά τάματα και τις προσφορές. Σύμφωνα με μια δοξασία οι επιθυμίες των πιστών, αποτυπωμένες σε χάρτινα σημειώματα και σφηνωμένες στα ανοίγματα των βράχων, ικανοποιούνται από τον Άγιο, που θεωρείται θαυματουργός των κάτω άκρων.

 

Αγ. Παρασκευή, χτίστηκε στη θέση παλιού ναού, από την οικογένεια Εμμ. Σαββάκη και εγκαινιάστηκε το 2003.

 

Αγ. Βασίλειος, παλιό εξωκκλήσι ερειπωμένο.

 

Αγ. Γεώργιος, στην άκρη του φαραγγιού ερειπωμένος.

 

Αγ. Ειρήνη, στη θέση Κεφάλα, ερειπωμένος ναός του 16ου αιώνα, ήταν μικρό μοναστήρι.

 

Ευαγγελισμός Θεοτόκου, νεόδμητος αγιογραφημένος ναός του 2000, που παραχωρήθηκε στην ενορία από την οικογένεια Γεωργ. Παντινάκη.

 

Αγ. Ευθύμιος, νεκροταφειακός ναός του 2000.

 

Αγ. Ιωάννης ο Πρόδρομος (29/8), χτίστηκε από τα παιδιά του Σταύρου Σαββάκη, πάνω στα ερείπια παλαιού το 2007.

 

Αγ. Κωνσταντίνος και Αγ. Ελένη, νεόδμητος που χτίστηκε, κοντά σε παλαιότερο από την οικογένεια Ελευθερίας Παττακού το 1996.

 

Αρχάγγελος Μιχαήλ, ερειπωμένος στην είσοδο του φαραγγιού.

 

Αγ. Ιωάννης ο Θεολόγος, (8/5) χτίστηκε το 1947 από τον Ι. Γ. Κουμεντάκη, στα ερείπια παλαιού ναού και τελευταία ανακαινίστηκε από τον εγγονό του Γιάννη. Ο Ι. Κουμεντάκης και ο Κ. Σαββάκης ήταν αιχμάλωτοι στην Προύσσα Μ. Ασίας και ύστερα από όραμα και σε συνεργασία με τους κατοίκους έκτισαν το ναό του Αγ. Πνεύματος το 1965, που αποπερατώθηκε το 1995, αλλά παραχωρήθηκε στην ενορία Παντάνασσας.

 

 

 

Νικόλαος Γενεράλης (1900 από Γερακάρη), Εμμανουήλ Ανδρουλάκης, Κωνσταντίνος Αγγελάκης (Γερακάρη), Ιωάννης Λαγουδάκης (από Καρήνες), Νικόλαος Σαββάκης (από Πατσό 1958-1998), Εμμανουήλ Βαμιεδάκης (Μέρωνας), Μιχαήλ Λίτινας, Ευάγγελος Παντινάκης (από Πατσό 1999 σήμερα).