Στην ψυχολογία της προσωπικότητας υπάρχει η έννοια του κέντρου ελέγχου (locus of control). Αναφέρεται στην υποκειμενική κρίση του ατόμου για τον βαθμό παρέμβασης στα γεγονότα ζωής που το αφορούν. Σύμφωνα λοιπόν με αυτή, τα άτομα με εσωτερική αίσθηση ελέγχου (internal locus of control) αναλαμβάνουν προσωπική ευθύνη για τις επιτυχίες ή τις αποτυχίες τους, δηλαδή θεωρούν ότι με τις στάσεις και τις αποφάσεις τους σε ένα μεγάλο βαθμό επηρεάζουν τις εξελίξεις της ζωής τους. Αντίθετα, άτομα που αναπτύσσουν εξωτερική αίσθηση ελέγχου (external locus of control), τις αποδίδουν σε παράγοντες έξω από τον έλεγχό τους, όπως η τύχη ή σε άλλους εξωτερικούς παράγοντες (και άτομα).
Έτσι, για παράδειγμα, την αποτυχία στις πανελλαδικές εξετάσεις υποψήφιος/α με εσωτερικό κέντρο ελέγχου θα την απέδιδε σε μη επαρκή οργάνωση της μελέτης, σε λανθασμένη εκτίμηση του χρόνου προετοιμασίας, κλπ. Αντίθετα, άλλος υποψήφιος θα μπορούσε την ίδια αποτυχία να την αποδώσει στα πολύ δύσκολα θέματα! Το κέντρο ελέγχου ως χαρακτηριστικό της προσωπικότητας δεν είναι κάτι που ορίζεται a priori από γενετικούς παράγοντες, αλλά, όπως και η προσωπικότητα κάθε ατόμου γενικότερα, αποτελεί ένα συγκερασμό βιολογικών και κοινωνικών στοιχείων. Ως εκ τούτου, είναι ένα χαρακτηριστικό που μπορεί να καλλιεργηθεί. Φαίνεται δε, άτομα με εσωτερικό κέντρο ελέγχου να είναι γενικά πιο επιτυχημένα και γι’ αυτό δίνεται ιδιαίτερη έμφαση της έννοιας σε τομείς όπως η συμβουλευτική γονέων και η εκπαίδευση εκπαιδευτικών.
Τις τελευταίες δεκαετίες, με αποκορύφωση τα χρόνια της κρίσης, η απόδοση ευθυνών για τα οικονομικά, πολιτικά και κοινωνικά προβλήματα που αντιμετωπίζει η χώρα προσδιορίζεται κυρίως εξωτερικά. Δεν αναφέρομαι φυσικά στις φωνές αρκετών ανθρώπων του πνεύματος, που για πολλά χρόνια κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου χωρίς όμως να έχουν μαζική απήχηση, αλλά, κυρίως, στις φωνές των πολιτικών μας εκπροσώπων (εδώ θα συμπεριλάβω και τους συνδικαλιστές), οι οποίοι με τον πλέον ανεύθυνο τρόπο, συστηματικά, κατηγορούν, λοιδορούν και αποδίδουν τις αποτυχίες σε εξωτερικά κέντρα, την ίδια στιγμή που, σύμφωνα με τα πολιτικά μας ήθη πάντα, η ανάληψη ευθύνης θεωρείται έκφραση αποτυχίας κι όχι ωριμότητας. Έτσι, υπαίτιοι των μυρίων δεινών της χώρας είναι συνήθως κάποιοι άλλοι. Φταίνε κατά καιρούς είτε μεμονωμένα πρόσωπα, ας πούμε: ο Σόιμπλε, η Μέρκελ, ο Στουμπ, ή προσφάτως ο Βαρουφάκης, είτε συλλογικά λαοί όπως: οι Φιλανδοί, οι Γερμανοί, οι Ευρωπαίοι! Με τέτοια όμως ρητορική λύσεις δεν έρχονται, αντίθετα εγκλωβιζόμαστε όλο και περισσότερο σε μια ατέρμονη αναζήτηση «κακών».
Την ώρα που η χώρα αντιμετωπίζει τη μεγαλύτερη μεταπολιτευτική, οικονομική και πολιτική κρίση είναι άμεση ανάγκη να δώσουμε βήμα σε πολιτικές φωνές που δεν λαϊκίζουν, που δε θα χαϊδέψουν τα αυτιά του «περιούσιου λαού», αλλά θα χρησιμοποιήσουν λόγο συγκροτημένο και ρεαλιστικά επιχειρήματα για να υποστηρίζουν τα μεταρρυθμιστικά σχέδια που θα μάς βγάλουν από την κρίση. Όσο συχνότερα ακούγονται αυτές οι φωνές στο ελληνικό κοινοβούλιο, τόσο μετατοπίζεται το κέντρο ελέγχου καθώς, εν τέλει, η ευθύνη των πολιτών καλλιεργείται διά μέσου της ευθύνης των πολιτικών τους.
*Η Δρ. Μαργαρίτα Γερούκη είναι σχολική σύμβουλος και μέλος της επιτροπής εμπειρογνωμόνων για τα θέματα Παιδείας στο «Ποτάμι»
