Περιήγηση στον μνημειακό, χλωριδικό και πανιδικό πλούτο της Φορτέτζας

Εισαγωγή. Ξεκίνησε σαν αστείο, όταν τα «Ρεθεμνιώτικα Νέα» πριν από ενάμισι μήνα, την περασμένη Πρωταπριλιά ανήγγειλαν ότι ο Σύλλογος Κατοίκων Παλιάς Πόλης διοργανώνει ξεναγήσεις στον χλωριδικό πλούτο των τειχών της Φορτέτζας. Την Κυριακή 22 Μαΐου, λοιπόν, στις 6.30 το απόγευμα θα αποδείξουμε ότι μερικές φορές η φαντασία είναι κατώτερη της πραγματικότητας, απολαμβάνοντας όχι μόνο τον πλούτο αυτό αλλά και τον πανιδικό που τον συνοδεύει και, βεβαίως, τον μνημειακό.

Εκκίνηση-Στάση πρώτη. Κεντρική Πύλη Φορτέτζας. Θα μαζευτούμε -καιρού επιτρέποντος- μπροστά από την κεντρική ανατολική πύλη του φρουρίου. Θα την παρατηρήσουμε και θα θυμηθούμε σε ποιες περιπτώσεις λειτούργησε ως πρότυπο (οδός Θεσσαλονίκης, Μαρουλάς κ.ά.). Θα αναφερθούμε στην Παναγία την Παλαιοκαστρινή, που είχε πάρει το όνομά της από την παλαιότερη και μη σωζόμενη σήμερα οχύρωση του λόφου, και στον θρύλο της, αλλά και στο αμυντικό οχύρωμα που κατασκευάστηκε στη θέση της από τους Οθωμανούς για την προστασία της πύλης.

Περπάτημα. Κορτίνα προς προμαχώνα Αγίου Νικολάου. Περπατώντας προς τον προμαχώνα του Αγίου Νικολάου θα αναφερθούμε σε στοιχεία του τείχους όπως οι πολεμίστρες και οι κανονιοθυρίδες, που διανοίγονταν στο παραπέτο πάνω από το περιμετρικό κορδόνι. Θα αναφερθούμε επίσης στην ανακατασκευή του υπεράνω της πύλης παραπέτου επί οθωμανικής κατοχής, που δημιούργησε ένα παρόμοιο με εκείνο που οικοδομήθηκε αργότερα πάνω από την πύλη Guora του περιμετρικού τείχους της πόλης. Θα προβληματιστούμε για το παρακείμενο πηγάδι-στέρνα και θα εντοπίσουμε μια πληθώρα φυτών πάνω και στη βάση του τείχους.

Στάση δεύτερη. Προμαχώνας Αγίου Νικολάου. Στη μύτη του προμαχώνα του Αγίου Νικολάου θα σταματήσουμε για δύο λόγους: για να δούμε το πώς αυτός υποστήριζε την κεντρική πύλη επί ενετικής κατοχής αλλά και για να παρατηρήσουμε από ψηλά τη σχέση της Φορτέτζας με το βενετσιάνικο λιμάνι και τη μεταξύ τους τοπογραφία. Εδώ θα αναφερθούμε σε μερικά από τα πιο γνωστά φυτά που αγωνίζονται και έχουν καταφέρει να φύονται και να αυξάνονται επάνω στο τείχος.

Περπάτημα. Κορτίνα προς αιχμή Αγίου Σώζοντος. Ανηφορίζοντας προς την αιχμή του Αγίου Σώζοντος θα αναφερθούμε στην ιδιαιτερότητα των τριών συνολικά αιχμών του τείχους. Θα κατέβουμε στη συνέχεια στον Περιφερειακό δρόμο για να προσέξουμε ότι αυτός υποστηρίζεται στο βόρειο τμήμα του από ένα δευτερεύον τείχος, που ένωνε το φρούριο με το λιμάνι. Από μακριά πια θα μιλήσουμε για τις πυριτιδαποθήκες του φρουρίου, που για λόγους ασφάλειας είχαν χωροθετηθεί πίσω ακριβώς από τις αιχμές του τείχους.

Περπάτημα. Κορτίνα προς αιχμή Αγίας Ιουστίνης. Θα επιστρέψουμε στο σημείο αυτό στη βάση του τείχους και, αφού αναφερθούμε σε μερικά ακόμα φυτά, θα εστιάσουμε στις ολογάλανες και ολάνθιστες την εποχή αυτή πετρομαρουλίδες (petromarula pinata). Πρόκειται για ένα ενδημικό φυτό της Κρήτης, το οποίο φύεται από βολβό, γεγονός που σημαίνει ότι τα κενά ανάμεσα στις καντονάδες του τείχους που περιηγούμαστε έχουν σημαντικές διαστάσεις, αν και μερικές φορές είναι αφανή. Θα σημειώσουμε επίσης ότι το φυτό αυτό λαχανεύεται με πάθος από τις νοικοκυρές.

Στάση τρίτη. Βόρεια πύλη φρουρίου. Θα σταθούμε στο σημείο αυτό για να δούμε από κοντά τη βόρεια βοηθητική πύλη της Φορτέτζας και να συζητήσουμε για τη χρησιμότητά της κατά την πολιορκία της (29 Σεπτεμβρίου-21 Οκτωβρίου 1646). Θα μιλήσουμε επίσης για τους ναούς της Μεταμόρφωσης του Σωτήρα και του Αγίου Λουκά, που βρίσκονταν αντίστοιχα αριστερά και δεξιά μας και που είχαν κατεδαφιστεί προληπτικά λίγο πριν από την πολιορκία.

Περπάτημα. Κορτίνα προς αιχμή Αγίου Πνεύματος και στροφή προς νότο. Περπατώντας στο πεζοδρόμιο του Περιφερειακού δρόμου και πάλι θα αναφερθούμε στην κατεδάφιση της βενετσιάνικης-οθωμανικής συνοικίας που είχε οικοδομηθεί στο εσωτερικό της Φορτέτζας στις αρχές της δεκαετίας του 1960, παρότι αυτή είχε κηρυχθεί διατηρητέα με Βασιλικό Διάταγμα. Θα αναφερθούμε επίσης στο νεκρικό μνημείο (τουρμπέ) του Σεχίτη της Φορτέτζας που βρισκόταν κάπου απέναντί μας. Ο Σεχίτης αυτός είχε σφαχτεί ύστερα από βασανισμούς από τους μισθοφόρους υπερασπιστές του φρουρίου όταν συνελήφθη να διενεργεί από το σημείο αυτό κατασκοπεία.

Στάση τέταρτη. Δυτική πύλη φρουρίου. Αφού παρακάμψουμε την αιχμή του Αγίου Πνεύματος και στραφούμε προς νότο, θα έρθουμε και πάλι κοντά στη βάση του τείχους και θα ανέβουμε το ένα μετά το άλλο τα λαξευμένα στο βράχο σκαλοπάτια προς τη βοηθητική δυτική πυλίδα. Δεν θα παραλείψουμε να αναφέρουμε ότι ανάμεσα στα διάσπαρτα παντού εδώ όστρακα αγγείων είχαν εντοπιστεί το έτος 1982 νεολιθικά και μινωικά, προερχόμενα προφανώς από τις εργασίες αποκομιδής των μπαζών του οικισμού του κάστρου, και τα οποία υποδεικνύουν μια διαρκή κατοίκηση 55 περίπου αιώνων στην ευρύτερη περιοχή της σημερινής πόλης.

Στάση πέμπτη. Σπηλαιώδης ναός Αγίου Σπυρίδωνα. Θα ανέβουμε τα σκαλιά για τον ναό αυτό, στο προαύλιο του οποίου θα μιλήσουμε για την ιστορία και τα μνημειακά τεκμήριά της με φόντο το μαγευτικό ηλιοβασίλεμα. Θα ξεκινήσουμε από τον ίδιο τον σπηλαιώδη ναό και την ιστορία του από τη βενετοκρατία (Ε. Μπουνιαλής) μέχρι σήμερα. Δεν θα παραλείψουμε να αναφερθούμε στους ελληνιστικούς νεώσοικους, αλλά και στο μεταγενέστερο ενετικό ναυπηγείο (Σκουέρο), όπως και στο βοηθητικό από εκεί τείχος της πόλης. Θα σταθούμε ιδιαίτερα στην πλούσια παρατείχια χλωρίδα, αυτοφυή και καλλιεργημένη, που καλύπτει μια ευρεία γκάμα από κάπαρες μέχρι κρίταμα και από πικραγκουριές μέχρι δέντρα (συκιές και βρωμόδεντρα).

Περπάτημα. Κορτίνα προς προμαχώνα Αγίου Λουκά. Στο σημείο αυτό είμαστε αναγκασμένοι από την τοπογραφία της περιοχής να ξανακατέβουμε στο επίπεδο του δρόμου, όπου περπατώντας θα αναφερθούμε στην υπονόμευση του τείχους (μίνα) που έγινε από κάπου εδώ το 1646 και η οποία υπήρξε η αφορμή της συνθηκολόγησης των υπερασπιστών του. Θα αναφερθούμε επίσης στην τρωτότητα της Φορτέτζας από τους απέναντι λόφους και στην εξ αυτής αναγκαιότητα της δημιουργίας στη νοτιοδυτική πλευρά του τείχους ενός επιπρομαχώνα πάνω στον προμαχώνα του Αγίου Λουκά. Ο επιπρομαχώνας αυτός ανοικοδομήθηκε την τελευταία δεκαετία στη μορφή ακριβώς που τον είχε φωτογραφήσει ο G. Gerola πριν από ένα αιώνα.

Περπάτημα. Διάσχιση συνοικίας «Χαράκια». Στρεφόμενοι στα ανατολικά και στη συνέχεια ανηφορίζοντας μέσω της οδού Χαιρωνείας προς τα «Αναφιώτικα του Ρεθύμνου», τη συνοικία δηλαδή «Χαράκια», θα μιλήσουμε για την Σπιανάδα της Φορτέτζας και τις περιπέτειές της μέχρι και σήμερα. Αντικρίζοντας μάλιστα μια από τις «Περβόλες» του Ρεθύμνου, θα αναφερθούμε στην προσπάθεια «νησοποίησης» του φρουρίου με την έναρξη διάνοιξης περιμετρικής τάφρου κατά τη βενετοκρατία αλλά και τα σχέδια δημιουργίας ενός νέου λιμανιού ακριβώς στην περιοχή αυτή.

Στάση έβδομη. Εικαστικός Παιδότοπος. Η περιήγησή μας θα έχει ένα παράπλευρο όφελος, αφού θα έχουμε την ευκαιρία να επισκεφθούμε τον -δυστυχώς εγκαταλελειμμένο σήμερα- Εικαστικό Παιδότοπο μεταξύ των προμαχώνων του Αγίου Λουκά και του Αγίου Ηλία. Ο σχεδιασμός του χώρου είχε γίνει από τον καθηγητή Τάσο Μπίρη, ο οποίος εργάστηκε κάνοντας πολύ μικρές επεμβάσεις στο φυσικό τοπίο, οι οποίες δεν έθιξαν τις ελληνιστικές λαξεύσεις στα βράχια, που θα εντοπίσουμε Εδώ θα συζητήσουμε με την ησυχία μας για την περίμετρο της Φορτέτζας, τις αποκλίσεις της από την κανονικότητα ενός φρουρίου της εποχής της, για τις αγγαρείες και τη διάρκεια κατασκευής της, και, αν είμαστε τυχεροί, θα θαυμάσουμε το μεγαλύτερο από τα ζώα της παρατείχιας περιοχής, ένα όμορφο νεαρό άλογο!

Περπατημα. Κορτίνα προς προμαχώνες Αγίου Ηλία και Αγίου Παύλου. Στο τελευταίο πια τμήμα της διαδρομής μας, περπατώντας στο ύψος της οδού Μελισσηνού θα συζητήσουμε για την αναγκαιότητα άμεσης συντήρησης των τειχών του φρουρίου, για την οποία θα έχουμε αποκτήσει ιδία γνώση με τη λήγουσα σε λίγο περιήγησή μας. Στη μύτη ακριβώς του προμαχώνα του Αγίου Παύλου θα χωριστούμε, ανανεώνοντας το ραντεβού μας για την επόμενη Κυριακή, οπότε και θα τρομάξουμε με την ψυχή μας παίρνοντας μέρος στην περιήγηση «Το Ρέθυμνο του τρόμου: ιστορική πραγματικότητα και αστικοί μύθοι».

Το πρόβλημα της διάβρωσης των τειχών

Από την οικοδόμησή του το τείχος της Φορτέτζας δεν έχει δεχτεί εργασίες συντήρησης, πέραν εκείνων της επισκευής των ρηγμάτων που δημιουργήθηκαν μετά την πολιορκία του έτους 1646, της τροποποίησης της ανωδομής (parapetto) επάνω από την κεντρική ανατολική πύλη επί Οθωμανικής κατοχής και της αποκατάστασης τμήματος του δυτικού τείχους που είχε ανατιναχθεί από τα αποχωρούντα γερμανικά στρατεύματα το 1944. Ήδη από την περίοδο της όψιμης οθωμανικής κατοχής τα τείχη είχαν αφεθεί στην τύχη τους, ώστε σε πρώιμες φωτογραφίες της περιόδου της Κρητικής Πολιτείας να εμφανίζονται επάνω τους ήδη κάποιες συστάδες βλάστησης. Αργότερα κατά περιόδους και με ελάχιστες πιστώσεις πραγματοποιούνταν περιορισμένες εργασίες αρμολόγησης με απλές τσιμεντοκονίες. Έτσι τα φυτά μπόρεσαν αρχικά να ριζώσουν στους μικροσκοπικούς αρμούς μεταξύ των ορθογώνιων δόμων, οι οποίοι γεμίζουν με το χώμα που μεταφέρουν οι πολύ συχνοί στο Ρέθυμνο νότιοι άνεμοι, και στη συνέχεια αναπτύχθηκαν, διαρρηγνύοντας την πέτρα. Σήμερα τα φυτά έχουν μεγαλώσει σημαντικά, παρουσιάζοντας κατά την αυξητική περίοδο του τέλους κάθε άνοιξης εικόνα μικροσκοπικών «δασών». Με τη σειρά τους οι ρίζες των φυτών έχουν αυξηθεί, διευρύνοντας σημαντικά τα κενά μεταξύ των δόμων. Σχετική μελέτη αποκατάστασης, χρηματοδοτημένη από τον Δήμο Ρεθύμνης και το Λιμενικό Ταμείο, έχει συνταχθεί από το έτος 2011 αλλά δεν έχει τύχει χρηματοδότησης και εφαρμογής. Η καθυστέρηση αυτή δημιουργεί κινδύνους διεύρυνσης των ρωγμών, οι οποίες δεν θα είναι πια επανορθώσιμες με απλές αρμολογήσεις αλλά θα απαιτούν την αντικατάσταση των ρηγματωμένων δόμων.

Δυστυχώς όμως δεν είναι μόνο τα φυτά που δημιουργούν προβλήματα διάβρωσης στα τείχη. Κατά την περιήγησή μας θα παρατηρήσουμε ότι πολλά από τα αγκωνάρια τους έχουν αποσαρθρωθεί από τον άνεμο και τη θάλασσα και σε μερικά σημεία τους έχουν δημιουργηθεί κενά και μικροσπηλαιώσεις. Προκύπτει λοιπόν η ανάγκη, παράλληλα με την αφαίρεση των φυτών να συνταχθεί άμεσα μια μελέτη αποτύπωσης του προβλήματος αυτού και θεραπείας του, πριν πάρει μεγαλύτερες και σοβαρότερες διαστάσεις.

Οι πρόγονοί μας μπόρεσαν και έκαναν μέσα σε μια δεκαπενταετία (1573-1588) με τις αγγαρείες τους το μεγαλύτερο έργο στην ιστορία της πόλης του Ρεθύμνου. Είναι υποχρέωσή μας ως απόγονοί τους να το διατηρούμε σήμερα τουλάχιστον στην κατάσταση που εκείνοι μας το παρέδωσαν.

Μερικά από τα φυτά που θα συναντήσουμε κατά την περιήγησή μας:

Αγκάραθος (Phlomis lanata)

Αγριομαϊντανός (Scaligeria napiformis)

Αγριομαργαρίτες (Chrysanthemum segetum)

Αστοιβή (Sarcopoterium spinosum)

Βρωμόδεντρα (Ailanthus altissima)

Γαιδουράγκαθα (Silybum marianum)

Γλαύκια (Glaucium flavum)

Ζοχοί (Sonchus asper)

Θρύμπη (Satureja hortensis)

Θυμάρι (Thymus vulgaris)

Κάπαρες (Capparis spinosa)