Πρωταγωνιστές στην κρητική ιστορία

Με την ευκαιρία της εορτής -στις 21 Μαΐου- των Αγίων ισαποστόλων Κωνσταντίνου και Ελένης όπου γιορτάζει το δεξιό κλίτος του Καθολικού της Ιερής Μονής Αρκαδίου, είναι καταλληλότερη στιγμή να γίνει μία αναφορά στους ηγούμενους της Μονής. Το σύστημα ανάδειξης των ηγούμενων δεν ήταν ενιαίο για όλα τα μοναστήρια (ως αυτοδιοικούμενοι εκκλησιαστικοί οργανισμοί, που εποπτεύονται από επίσκοπο), ούτε το ίδιο σε όλες τις περιόδους. Ο ηγούμενος/η, το σπουδαιότερο όργανο διοίκησης-εκπροσώπησης και διαχείρισης της μονής, επιλεγόταν σε πολλές περιπτώσεις, από ορισμένο κύκλο μοναχών, που είχε ορίσει ο ιδρυτής της μονής και αφιερωτής της αρχικής περιουσίας της και σε άλλες διοριζόταν από την εποπτεύουσα εκκλησιαστική αρχή ή εκλεγόταν από την αδελφότητα των μοναχών, όχι πάντα χωρίς εσωτερικές διαμάχες ή εξωτερικές επεμβάσεις. Άλλοτε δε ήταν ισόβιος κι άλλοτε αναδεικνυόταν μόνο για ορισμένο χρονικό διάστημα, ανεξάρτητα εάν η ηγουμενεία του/της δεν διαρκούσε πολλές φορές, όλο το προκαθορισμένο διάστημα.

 

Τον πρώτο κατάλογο των γνωστών ηγουμένων Αρκαδίου, μεθοδικό και τεκμηριωμένο, για την περίοδο από το 1572 που το Μοναστήρι έγινε κοινόβιο μέχρι της αρχές του 19^ου αιώνα, δημοσίευσε πριν από 45 περίπου χρόνια ο καθηγητής και ακαδημαϊκός Μανούσος Μανούσακας, στο άρθρο του: «Άγνωστα κεφάλαια της παλαιότερης ιστορίας του Αρκαδίου» [Νέα Εστία τ.944 (1/11/66) σελ. 1503-1518] και ο οποίος μεταξύ άλλων επεσήμανε την έλλειψη μέχρι τότε χρονολογικού καταλόγου των ηγουμένων, στο έργο: «Το Αρκάδι δια μέσου των αιώνων» (Αθήνα 1938) του Μητροπολίτη Κρήτης Τιμόθεου Βενέρη. Ακολούθησε η επίμονη και διεισδυτική έρευνα του πρώην δικηγόρου Αθηνών κ. Στέργιου Μιχ. Μανουρά που δημοσιεύτηκε στη Νέα Χριστιανική Κρήτη με τίτλο: «Οι Ηγούμενοι της Μονής Αρκαδίου, Κατάλογος 1572-1988». Στη συνέχεια «το έργο επεξειργάσθη και επλάτυνε» καθώς ο κ. Μανουράς συνέχισε την έρευνά του και τα αποτελέσματά της δημοσιεύτηκαν αργότερα στα Κρητολογικά Γράμματα με τίτλο: «Προσθήκες και διορθώσεις στον κατάλογο των ηγουμένων της Μονής Αρκαδίου». Ωστόσο θα υπάρχει πάντα περιθώριο να συμπληρωθούν κενά ή να διορθωθούν τυχόν λανθασμένα στοιχεία του καταλόγου, από τους ειδικούς επιστήμονες-ερευνητές σχετικά με το ένδοξο μοναστήρι της Κρήτης.

 

Πρώτος στον κατάλογο είναι ο Κλήμης Χορτάτσης: Ηγούμενος Αρκαδίου κατά τη μεταρρύθμισή του σε κοινόβιο τον Μάιο του 1572 και ανακαινιστής του καθολικού της Μονής. Ηγουμένευσε συνεχώς μέχρι το 1587 και πιθανώς λίγα χρόνια μετά από το έτος αυτό. Ο Κλήμης Χορτάτσης (ή Χορτάτζης) είναι ο πρώτος και μάλιστα ισόβιος, ηγούμενος του Αρκαδίου από τότε που έγινε κοινόβιο.// Μητροφάνης Τσυρίγος: Ιερομόναχος στο Αρκάδι από το 1572. Διαδέχθηκε στην ηγουμενεία τον Κλήμη, άγνωστο πότε ακριβώς. Διατέλεσε ηγούμενος μικρό χρονικό διάστημα (3-6 χρόνια) μεταξύ των ετών 1590 και 1596. // Νικηφόρος…: Ηγούμενος διετέλεσε στο χρονικό διάστημα λίγο πριν από το 1596 μέχρι σήμερα και μετά το 1600. // Γερμανός Μοσκιώτης: Διατελούσε ηγούμενος κατά τον Ιούνιο του 1637. // Συμεών Χαλκιόπουλος: Ιερομόναχος Αρκαδίου τουλάχιστον από το 1638. Διατελούσε ηγούμενος κατά το 1646, που κατέλαβαν οι Τούρκοι την περιοχή του Ρεθύμνου. Εγκατέλειψε τη Μονή λίγο πριν (ή κατά) το 1648 και κατέφυγε στην Κέρκυρα. // Γεράσιμος Βλαστός: Ηγούμενος αναδείχθηκε κατά το 1648 ή λίγο μετά. Διατελούσε πάντως ηγούμενος το 1651. Έκτοτε ηγουμένευσε συνεχώς μέχρι και τον Αύγουστο του 1673 τουλάχιστον. Κατά την ηγουμενεία του το Αρκάδι έγινε το 1654 (ή το ’55) πατριαρχικό-σταυροπήγιο μοναστήρι. // Παρθένιος Κιότζας: Ιερομόναχος ή μοναχός Αρκαδίου τουλάχιστον από το 1622, κατά την ηγουμενεία του Γεράσιμου Βλαστού. Διατελούσε ηγούμενος κατά το 1681. Δεν είναι απίθανο να διαδέχθηκε τον Βλαστό λίγα χρόνια μετά από το 1673 και είναι πιθανό να ηγουμένευσε μέχρι τα μέσα του 1685 που αναδείχθηκε ηγούμενος ο επόμενος. // Νεόφυτος Δροσάς: Ηγούμενος συνεχώς τριάντα δύο (32) χρόνια, από το 1685 μέχρι το 1717+. Επιτέλεσε αξιόλογο έργο κατά την ηγουμενεία του. Η δραστηριότητά του αναγνωρίστηκε από το Πατριαρχείο με την απονομή του οφικκίου του αρχιμανδρίτη το 1700 και την χορήγηση του προνομίου να προηγείται όλων των άλλων ηγουμένων στην Κρήτη, το οποίο προνόμιο διατηρείται μέχρι σήμερα. // Μεθόδιος…: Ηγούμενος αναδείχθηκε το 1717. Ήταν ανιψιός του Νεόφυτου Δροσά (γιος της αδερφής του) και είχε μορφωθεί στη Μονή του Σινά. Κατά το 1721 διατελούσε ηγούμενος. Αναδείχθηκε επίσκοπος Μαλεβιζίου (Κνωσού) πριν από το 1731 όπως αναφέρεται σε σχετικά τουρκικά έγγραφα. Είναι ο πρώτος γνωστός ηγούμενος Αρκαδίου που αναδείχθηκε επίσκοπος σε επαρχία της Μητροπόλεως Κρήτης κατά την τουρκοκρατία. // Γεδεών…: Διατελούσε ηγούμενος κατά το 1733. Το όνομά του αναφέρεται σε «εν αφιερωτήριον εις την Μ. Αρκαδίου» με ημερομηνία: 26 Ιουλίου του 1146 (έτος εγίρας) που αντιστοιχεί στα χριστιανικά έτη 1733/1734. // Φιλάρετος…: Διατελούσε ηγούμενος κατά το 1763. // Θεοφύλακτος: [-1785]. Η χρονολογία έναρξης της ηγουμενίας του δεν είναι γνωστή. Είναι βέβαιο ότι ήταν ηγούμενος Ακραδίου κατά την ανάδειξή του σε επίσκοπο Σητείας (διάδοχος του επισκόπου Κωνσταντίνου +1785). Μετατέθηκε το 1803 στην Επισκοπή Αρκαδίας. Καταγόταν από την περιοχή του Ρεθύμνου. Είναι ο δεύτερος από τους γνωστούς ηγούμενους της Μονής Αρκαδίου που αναδείχθηκε επίσκοπος σε επαρχία της Μητροπόλεως Κρήτης κατά την Τουρκοκρατία. // Μανασσής…: Τον Σεπτέμβριο του 1797 διατελούσε ηγούμενος και προτάθηκε στο Πατριαρχείο η ανανέωση της ηγουμενίας του από δεκαοχτώ ιερομόναχους και μοναχούς της Μονής. // Κοσμάς: [-1802-]. Το επώνυμο του δεν συνάγεται. Σύμφωνα με την προφορική παράδοση ήταν από το συνοικισμό Τζαννακιανά της περιφέρειας του χωριού Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Ιερομόναχος στο Αρκάδι κατά το 1794, όπως προκύπτει από την επιγραφή με τη χρονολογία αυτή σε Ιερό Σταυρό. Διατελούσε ηγούμενος κατά το 1802 όπως προκύπτει από δύο άλλες επιγραφές με ίδια ημερομηνία (4 Ιουλίου 1802): σε μια φορητή επάργυρη εικόνα της Μεταμορφώσεως του Σωτήρος και σε έναν άλλο επίχρυσο Σταυρό. Δολοφονήθηκε από κάτοικο του χωριού Σκουλούφια. // Μανασσής Γαβράς: Αναφέρεται ηγούμενος το διάστημα 1808-1815 χωρίς τεκμηρίωση. // Ματθαίος Βασιλάκης: Το επώνυμό του Βασάλος ή Βασιλάκης από τις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Διατελούσε ηγούμενος κατά την κήρυξη της Επαναστάσεως του 1821. Έλαβε ενεργό μέρος σε όλη τη διάρκεια του Αγώνα εντός και εκτός της Κρήτης. Τον Απρίλιο του 1824 κατέφυγε με άλλους Κρητικούς αγωνιστές στην Πελοπόννησο. Επανήλθε στην Κρήτη μετά από την κατάληψη της Γραμβούσας τον Αύγουστο του 1825 και συνέχισε τη δράση του. Τον Μάρτιο του 1826 αναδείχθηκε πληρεξούσιος της επαρχίας Σητείας για την Γ’ Εθνική Συνέλευση (Επίδαυρος 6-19/4/1826) αλλά δεν έγινε δεκτός ως μέλος της. Και κατά την Β’ Σύνοδο της Γ’ Εθνοσυνέλευσης (Τροιζήνα 19/3 – 5/5/1827) ξαναπήγε στην Πελοπόννησο αλλά και πάλι δεν έγινε δεκτός ως μέλος. Εξακολούθησε τη δράση του στην Κρήτη μέχρι τον Ιανουάριο του 1828 τουλάχιστον. // Ιωακείμ Μακρυμάλλης: [1831-1844]. Από το χωριό Μοναστηράκι Αμαρίου με το παρώνυμο Βακαλάρος και με το μοναχικό όνομα Μεγαλόσχημος Αθανάσιος. Αναδείχθηκε στην ηγουμενία πολύ πιθανόν την 1/5/1931 ή για λίγους μήνες ενωρίτερα. Υπάρχει επιγραφεί με την ημερομηνία αυτή σε εικόνα των Αγίων Κωνσταντίνου και Ελένης. Επίσης στη Δημόσια Βιβλιοθήκη Ζακύνθου βρίσκεται ένα έγγραφο της Ιστορικής Μονής Αρκαδίου, με ημερομηνία: «1832 Ιουνίου ’24, εν Χανίοις» που απευθύνεται: «Τω Πανευγενεστέρω και λίαν ημίν αγαπητώ Κ.Κ. Ιωάννη Καλούτζη. Ασπασίως. Εις Κύθηρα», το οποίο υπογράφεται ως εξής: «Ο +Καθηγούμενος του Αρκαδίου Ιοακήμ με τους συνεμή ιερομονάχους και μοναχούς αποφαινόμεθα. -Ο Κυδωνίας Αρτέμιος υποβεβαιοί». (ακολουθεί σύντομο κείμενο επτά σειρών στην ιταλική, για την «επικύρωση» των πιο πάνω υπογραφών, που υπογράφεται από τον P. Capogrosso, Πρόξενο της Βρετανίας στην Κρήτη/Χανιά, με ημερομηνία: Giugno 1832). Ο ηγούμενος Ιωακείμ πέθανε το 1862 σε ηλικία 103 ετών. // Γεράσιμος Τουρνάκης: [1844-1856]. Από το χωριό Μαργαρίτες γνωστός ως Τουρνοπατέρας. Πριν το 1844 είχε το οφφίκιο του «σκευοφύλακα». Αγωνιστής στην Επανάσταση του Χαιρέτη (1841) όπου «έδειξεν απαράμιλλον ηρωισμόν». Πέθανε το 1862 σε ηλικία 89 ετών. //Γαβριήλ Μαρινάκης: [1856-9 Νοεμβρίου 1866+]. Ο Ηρωικός Ηγούμενος της Μονής κατά την ένδοξη Ολοκαύτωση του Αρκαδίου. // Για τα επόμενα δυόμιση χρόνια, από τον Νοέμβριο του 1866 μέχρι το τέλος Απριλίου 1869, η Μονή έμεινε χωρίς Ηγούμενο. // Νικόδημος Κατσιβέλης: [1869-1871]. Και με το επώνυμο Κωνσταντινίδης, από το χωριό Πασαλίτες Μυλοποτάμου. Στο Αρκάδι πήγε ως δόκιμος το 1851. Ανέλαβε επισήμως την ηγουμενεία στις 10 Ιουλίου 1869. Παύθηκε στις 25/3/1871 και έφυγε από το Αρκάδι. Πέθανε στην Αθήνα στις 10/11/1899. // Σωφρόνιος Γαληνάκης: «Επιστάτης» από 25 Μαρτίου μέχρι 15 Ιουνίου 1871. // Νεόφυτος Αλεξανδράκης: [1871-1875]. Μοναχός, ιερομόναχος και επιστάτης στη Μονή Αρσανίου. Κατά μετάπεμψη αρχικώς (Ιούνιος 1871) επιστάτης στο Αρκάδι. Ενθρονίστηκε επισήμως Ηγούμενος της Μονής στις 21/5/1872. Παραιτήθηκε από την ηγουμενεία τέλη του 1875 και επέστρεψε στη Μονή Αρσανίου. // Γαβριήλ Μαναρής: [1876-80 και 1883-1902]. Με καταγωγή από το Καβούσι Ρεθύμνου και από πολύ εύπορη οικογένεια. Γνωστό ήταν τότε στο Καβούσι «του Μαναρή το δάσος». Χειροτονήθηκε ιερομόναχος στις 21/5/1872 και από Καλλίνικος μετονομάσθηκε Γαβριήλ. Επιστάτης της Μονής το διάστημα 1876-80. Ηγούμενος (εκλογή) 08/1883 έως 04/1902 ενώ, ήταν ο μόνος διπλωματούχος θεολόγος στη Μ. Αρκαδίου. Κατά τη δεύτερη περίοδο της ηγουμενίας του, ο Γαβριήλ Μαναρής απουσίασε περίπου για δύο χρόνια από τη Μονή. Τον Ιούλιο του 1894, μαζί με τον Ακάκιο Δαουνδάκη από το χωριό Μονής της επαρχίας Σελίνου, ταξίδευσαν στην ομόδοξη Ρωσία για να ζητήσουν βοήθεια για το κατεστραμμένο από το ’66 Αρκάδι. Επισκέφτηκαν την Οδησσό, την Μόσχα, την Πετρούπολη και επιστρέφοντας στα τέλη του 1896, έφεραν εκτός από ρούβλια και πολλά αντικείμενα. Ιερά σκεύη, εικόνες, Ευαγγέλια, καντήλια, θυμιατήρια, τα περισσότερα χρυσοποίκιλτα και διαμαντοστολισμένα, καθώς και βαρύτιμα άμφια και ράσα για τους καλογέρους. Η εκκλησία των Αγ. Κωνσταντίνου και Ελένης ήταν κυριολεκτικά κατάφορτη από τα λαμπερά αφιερώματα. Εντυπωσιακά ήσαν τα μεγάλα καντήλια που έμοιαζαν μικροί πολυέλαιοι. Το όλο εγχείρημα δεν ήταν άμοιρο σκοπιμοτήτων. Σε ηλικία 17 ετών (1889), πήγε στο Αρκάδι ο Διονύσιος Μαραγκουδάκης (κατά κόσμο Εμμανουήλ) γεννημένος το 1872 στις Μαργαρίτες Μυλοποτάμου. Εκάρη μοναχός το 1892. Φοίτησε στη Σχολή της Χάλκης και στη Θεολογική Ακαδημία της Μόσχας. Διατέλεσε καθηγητής στη Θεολογική Σχολή του Τιμίου Σταυρού των Ιεροσολύμων και σε γυμνάσια στο Ρέθυμνο και στην Αθήνα. Αναδείχθηκε Επίσκοπος Πέτρας στις 10/6/23 και στο διάστημα 1932 έως το 1935 διαποίμανε και την Επισκοπή Ιεράς και Σητείας ή Ιεροσητείας. Οι δύο Επισκοπές, από το 1932 έως το 1936 με το νόμο 5621/1932, συγχωνεύτηκαν σε μία με τον τίτλο «Επισκοπή Νεαπόλεως» μέχρι το ’36 που καταργήθηκε ο συγκεκριμένος νόμος. Πέθανε στις 10/2/53. // Χ” Συμεών Γυπαράκης: [1880-1881]. Προηγούμενος (1870-79) της Μονής Ασωμάτων. Κατά μετάπεμψη ηγούμενος της Μονής Αρκαδίου το διάστημα 1880-81 όταν και παραιτήθηκε για να επανέλθει στη Μονή Ασωμάτων. //Καλλίνικος Λουρωτός: [1881-1883]. Αρχικά μοναχός (ιεροδιάκονος 1858) και ιερομόναχος το 1861 της Μονής Αρσανίου, γνωστός και με το επώνυμο Σπυριδάκης. Μετατέθηκε στο Αρκάδι το 1869. Του απονεμήθηκε το οφφίκιο του Σκευοφύλακα της Μονής. Επιστάτης κατά το διάστημα 1881-83 και συνεπιστάτης με το μοναχό Δαμιανό Αποστολάκη ως το Νοέμβριο 1883. Μετατέθηκε στη Μονή των Ασωμάτων το Μάιο του 1884. //Δαμιανός Αποστολάκης: [1882-83 και 1894-96]. Μοναχός το 1873, σύμβουλος το 1880 και συνεπιστάτης το 1882-83. Επιστάτης με τον τιμητικό τίτλο: «Υφηγούμενος» κατά την περιοδεία του Ηγουμένου Γαβριήλ Μαναρή στη Ρωσία το διάστημα 07/1894-12/1896. // Ακάκιος Δαουνδάκης: Ηγούμενος από 1 Απριλίου 1902 μέχρι 1 Απριλίου 1906. Πέθανε το 1921 σε ηλικία 68 ετών. // Γαβριήλ Κανακάκης: Η ηγουμενία του διήρκησε από 1 Απριλίου 1906 μέχρι 1 Απριλίου 1914. Πέθανε στις 13/1/41 σε ηλικία 81 ετών. // Τίτος Σταυρακάκης: Από 23 Μαρτίου 1914 μέχρι 11 Απριλίου 1918. Πέθανε στις 25/5/29 σε ηλικία 53 ετών.// Αμβρόσιος Ζαχαράκης: [1918-26 και 1930-38]. Διατέλεσε ηγούμενος για δύο περιόδους μέχρι το Μάιο του 1938 (ανανέωση 16 Απριλίου 1934). Στις 14/11/30, κατά τον εορτασμό της 64ης επετείου του Ολοκαυτώματος υποδέχθηκε στη Μονή τον πρωθυπουργό Ελευθέριο Βενιζέλο. Πέθανε 13/6/42 σε ηλικία 54 ετών. // Διονύσιος Ψαρουδάκης: [1926-30 και 1946-50). Υπήρξε άξιος συνεχιστής της παράδοσης των ηρωικών Ηγουμένων του Αρκαδίου, κατά τη Μάχη της Κρήτης (Μάιος 1941) και την Εθνική Αντίσταση (1941-44). // Φώτιος Μανουσογιαννάκης: Ηγούμενος από 16 Μαΐου 1938 μέχρι 10 Ιουλίου 1946. // Θεόκλητος Βολανάκης: Διετέλεσε ηγούμενος από το έτος 1950 μέχρι 23 Απριλίου 1958. // Τίτος Μαρκίδης: Ηγούμενος από 23 Απριλίου 1958 μέχρι 1 Σεπτεμβρίου 1961. Διατέλεσε και ηγουμενοσύμβουλος. // Αμβρόσιος Λαδάκης: [1961-1978]. Επί ηγουμενίας του πραγματοποιήθηκαν εκδηλώσεις για τον εορτασμό της 100ετηρίδας από το ηρωικό Ολοκαύτωμα του Αρκαδίου. Στο πλαίσιο των εκδηλώσεων αυτών πραγματοποίησε επίσκεψη στις 8/11/66 ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος Γ’ για να συμμετάσχει στους εορτασμούς και να αποθέσει τον οφειλόμενο φόρο τιμής των Κυπρίων στη μνήμη των υπέρ της Ελευθερίας ηρωικών προγόνων μας. Συνοδευόταν από τα μέλη της Κυπριακής Κυβέρνησης: Σπ. Κυπριανού και Γ. Ρέντη, υπουργός και υφυπουργός Εξωτερικών αντίστοιχα και Προεδρίας Σ. Σταύρου. Την Ελληνική Κυβέρνηση εκπροσώπησαν οι τότε Κρήτες υπουργοί: Κων. Μητσοτάκης (Συντονισμού), Εμμ. Κοθρής (Εμπορίου) και Γ. Γουμενάκης (άνευ Χαρτοφυλακίου). // Άνθιμος Καλπάκης: Από το Άδελε. Ηγούμενος δύο περιόδους, από 1 Ιουλίου 1978 μέχρι 1 Ιουλίου 1981 και 1/7/90 μέχρι σήμερα. // Αθανάσιος Τζανιδάκης: Ηγούμενος επίσης για δύο (αλλά συνεχόμενες) περιόδους από 1 Ιουλίου 1981, [με ανανέωση 1 Ιουλίου 1985] και μέχρι 30/6/90, στο μεσοδιάστημα του προηγουμένου.

 

Αυτός είναι ολοκληρωμένος ο κατάλογος των Ηγουμένων της Μονής Αρκαδίου, της οποίας η επί αιώνων ιστορία της αποτελεί αναπόσπαστο κομμάτι της Ιστορίας της Ελλάδος, ολόκληρης της Κρήτης, της περιφέρειας (νομού) και της πόλης του Ρεθύμνου. Το καταγράφει με πολύ γλαφυρό τρόπο ένας μη κρητικός -ο ποιητής Άγγελος Σικελιανός- σε ένα ποίημα που έστειλε το 1939 στον Παντελή Πρεβελάκη και με αυτό αρχίζει το «Χρονικό μιας Πολιτείας»: Σαν ασκητής οπού κρατάει ολάργυρη χυμένη / του ξακουστού μοναστηριού που κάηκε τη θωριά / μια χωροπούλα ολάκερη στη φούχτα του στημένη, / με το καστρί, με τα κελλιά, με τα καμπαναριά…

Βιβλιογραφικές αναφορές:

Μανουράς, Σ. (1989), Οι Ηγούμενοι της Μονής Αρκαδίου, Κατάλογος 1572-1988. Νέα Χριστιανική Κρήτη [έτος Α. τευχ. 1, σελ. 93-100].

Μανουράς, Σ. (1996), Προσθήκες και διορθώσεις στον κατάλογο των ηγουμένων της Μονής Αρκαδίου.

Κρητολογικά Γράμματα [τομ. 12, σελ. 63-66].

Η ιστορία της Ιεράς Μητρόπολης Ιεραπύτνης και Σητείας. Ανακτήθηκε Ιανουάριος 11, 2014 από http://www.imis.gr

Ο Εθνάρχης Μακάριος και το προσκύνημα του Αρκαδίου. Εφημ. Κρητική Επιθεώρηση (1966). Ανακτήθηκε Ιούνιος 24, 2013 από http://www.porethymno.gr.

Η ζωή της Ι. Μ. Αρκαδίου περί το 1900. Εφημ. Ρεθεμνιώτικα Νέα (1994). Ανακτήθηκε Νοέμβριος 11, 2013 από http:www.porethymno.gr.