Κοινωνικά γεγονότα που οδήγησαν σε αγώνες σημαδεύουν τις πρώτες μέρες των καινούργιων χρόνων στην πορεία του Ρεθύμνου.
Επεισοδιακά για παράδειγμα ανατέλλει ο 20ος αιώνας στο Ρέθυμνο.
Από τα θέματα που δεσπόζουν στην πρώτη σελίδα το πρόβλημα των δασκάλων που πέρασαν γιορτές με άδεια τσέπη.
Κι ο αρθογράφος δικαίως εξαπολύει μύδρους κατά παντός υπευθύνου, γιατί ενώ άλλοτε, όπως αναφέρει, ακόμα και οι ξένοι διοικούντες αν δεν είχαν δανείζονταν για να πληρώσουν δημοσίους υπαλλήλους και δασκάλους, επί χριστιανικής διοίκησης και με χρήματα που επαρκούν οι δάσκαλοι του Ρεθύμνου έμειναν απλήρωτοι.
Φαίνεται όμως πως η αρμόδια υπηρεσία θα πρέπει να λειτουργούσε εντελώς ανοργάνωτα, καθώς τον Οκτώβρη του 1899 έκανε τη μεγαλύτερη γκάφα από καταβολής δημοσίων υπηρεσιών. Αντί να στείλει τον φάκελο με τους διορισμούς των δασκάλων στον αρμόδιο επόπτη, τον παρέδωσε σε έναν επιβάτη που τον… ξέχασε στο ατμόπλοιο Χ. Δαούτ, που τον ταξίδεψε στην Αφρική. Μόλις έγινε γνωστή η περιπέτεια του φακέλου αναγκάστηκε η Διεύθυνση να εκδώσει νέους διορισμούς. Μέχρι να ενημερωθούν οι διορισθέντες πέρασαν οι μέρες και τα μαθήματα εκείνη τη χρονιά ξεκίνησαν δυο βδομάδες αργότερα.
Οι πρόκριτοι του Ατσιπόπουλου ωστόσο με επικεφαλής το δήμαρχό τους προτίμησαν να πάνε οι ίδιοι στα γραφεία της εφημερίδας και να διαμαρτυρηθούν κατά της Ανωτέρας Διεύθυνσης της Δημοτικής Εκπαίδευσης για το άλλο ανήκουστο που συνέβη στο Παρθεναγωγείο τους.
Αν και η κοινότητά τους ήταν από τις πιο εύρωστες σε πληθυσμό στο νομό, είχε τοποθετηθεί για διδασκαλία στις μικρότερες τάξεις άτομο μεγάλο σε ηλικία που δεν έκανε ούτε για επιστάτης, ενώ στη θέση διδασκαλίσσης που είχε μετατεθεί στο εξάμηνο πάνω, είχαν βάλει μια κοπέλα, η οποία ήταν απόφοιτος …δημοτικού.
Και μια κοινωνική είδηση με ιδιαίτερο ενδιαφέρον. Στο χωριό Κάτω Πόρος η σύζυγος του Στυλιανού Μαυρορασάκι έφερε στον κόσμο τρία κοριτσάκια. Τελικά έζησαν τα δύο.
Από τα γεγονότα του Ιανουαρίου 1900 δεν μπορεί να λείπει το πλέον ευφρόσυνο άγγελμα. Με ηγεμονικό διάταγμα αποφασίστηκε η κατασκευή του λιμένος Ρεθύμνου! Σύμφωνα με υπολογισμούς το έργο θα έπρεπε να ολοκληρωθεί μέχρι τον Ιούνιο. Η εφημερίδα σχολιάζοντας το γεγονός υπενθυμίζει τη συμβολή του Θεόδωρου Ντεχιοστάκ στην προώθηση του τόσο ζωτικού για την ανάπτυξη της πόλης αυτού έργου, τον οποίο και χαρακτηρίζει ευεργέτη.
Καθυστερεί πάντως η δημοσίευση του βακουφικού νόμου που περιμένουν όλοι με μεγάλη ανυπομονησία και κανένας δεν ξέρει που οφείλεται η αδικαιολόγητος αυτή καθυστέρηση.
Επίκειται πάντως η δημοσίευση του νόμου περί συντάξεως των αγωνιστών. Δικαιούχοι είναι οι γέροντες αγωνιστές, οι ανίκανοι προς εργασία λόγω τραυμάτων, οι χήρες και τα ορφανά των φονευθέντων αγωνιστών. Οι μηνιαίες συντάξεις θα κυμαίνονται από 10 έως 60 δραχμές!!!
Στο μεταξύ όσοι έχουν τη δυνατότητα μπορούν να απολαμβάνουν τα εκλεκτής ποιότητας τυριά και μυζήθρες στο κατάστημα των αδελφών Καλοτεράκη στην οδό Αγίας Βαρβάρας σε εξαιρετικές τιμές.
Στα τέλη του μήνα ανακοινώθηκε η παροχή δανείων σε πληγέντες καταστρεμμένων χωριών από την επανάσταση του 1897.
Ο Γενάρης του 1900 τελειώνει με μια είδηση καθόλου ευχάριστη για την τοπική κοινωνία. Όπως αναφέρει η «Αναγέννησις» διαλύεται το Τσάρειο Νοσοκομείο και κλείνει τις πόρτες στους ασθενείς, αφού δεν είχε πια τη δυνατότητα να προμηθευτεί ούτε κινίνη.
Ο ερχομός ενός νέου χρόνου στο Ρέθυμνο, δεν γιορταζόταν με την ένταση που γνωρίζαμε προ κορονοϊού.
Κάποια παραμονή του 1902, το πέρασμα μιας ομάδας μαθητών στην οδό Τσάρων, με σφυρίγματα και φωνές, έδωσε αφορμή σχολίου στον τοπικό τύπο. Είχε πάντως θετικό πρόσημο και σημειώθηκε σαν ένα γεγονός που πρόσθεσε ζωντάνια στην πόλη.
Δειλά χαμόγελα το 1930
Μετά την κατήφεια μιας εκοσαετίας από την ανατολή του περασμένου αιώνα, με τις επιδημίες να θερίζουν -όπως και σήμερα- με την ανατολή του 1930 αρχίζει το Ρέθυμνο να χαμογελάει με αισιοδοξία.
Κάτι φαίνεται πως πάει ν’ αλλάξει κι αυτή η αίσθηση δίνει μια νέα ώθηση στους τοπικούς παράγοντες για δράση.
Ιδρύθηκε ταμείο συντάξεως κληρικών που βρίσκονταν μέχρι τότε βέβαια στο έλεος της γενναιοδωρίας των ενοριτών τους. Έτσι τουλάχιστον εξασφάλιζαν τα γεράματά τους.
Ο Τιμόθεος Βενέρης, ο τότε Επίσκοπος Ρεθύμνου αποφάσισε να λειτουργήσει στην Ιερά Μονή Αρκαδίου μικρό μουσείο για την στέγαση των κειμηλίων της μονής, που σώθηκαν από το ολοκαύτωμα. Και εξέφραζε την πεποίθηση ότι θα υπήρχε κάθε οικονομική στήριξη για την επιτυχία του στόχου αυτού. Το ίδιο θέμα είχε τεθεί και στη διάρκεια σύσκεψης στη Νομαρχία για τον προγραμματισμό των 100 χρόνων από την εθνική παλιγγενεσία. Και είχε αποφασιστεί να τεθούν τα θεμέλια του Μουσείου πανηγυρικά στη διάρκεια αυτών των εκδηλώσεων.
Από πλευράς νομαρχίας υπήρχε πλούσιος απολογισμός σε κοινοτικά έργα. Αλλά το μεγαλύτερο επίτευγμα ήταν η καταπολέμηση της ακρίδας που ήταν η μεγάλη πληγή για τις καλλιέργειες.
Μεγάλη ήταν και η επιτυχία του Ρεθύμνου στη διεθνή έκθεση Θεσσαλονίκης, όπου αρκετές επιχειρήσεις που συμμετείχαν απέσπασαν διακρίσεις και βραβεία. Από τους βραβευθέντες φυσικά ήταν και η Μελπομένη Κοβάλσκυ το γένος Μουσούρου που είχε διακριθεί για τα έργα τέχνης που παρουσίασε, με ανάγλυφες παραστάσεις δικής της τεχνοτροπίας.
Ο δήμος Ρεθύμνου είχε επίσης αρκετά να αναφέρει που αποτελούσαν δώρα για έναν δήμο με τόσες ανάγκες. Μέσα στο 1930 λοιπόν είχε αποκτήσει καινούργιο «καταβρεχτήρα» με πυροσβεστική αντλία. Σπουδαίο απόκτημα για τις ανάγκες της εποχής. Έγιναν επίσης, διαβάζουμε, προεκτάσεις, διορθώσεις και άλλες παρεμβάσεις σε δίκτυα ύδρευσης και αποχέτευσης και «εσκυρροστρώθησαν αι πλατείαι Ηρώου και 4ων Μαρτύρων, καθώς και οι οδοί Γιαμπού και Π. Δαγκλή μετά των παρόδων των».
Η κατασκευή δημοτικών «αποχωρητηρίων» πάντως παρά το Τελωνείο σίγουρα θα ήταν μεγάλο γεγονός για την εποχή. Γι’ αυτό και αναφέρεται μετά μεγίστης υπερηφανείας.
Σημασία είχε ότι μπορεί να έπαυε το στενό κοντά στο σημερινό Ωδείο Ρεθύμνου να εξυπηρετεί τις ανάγκες των περαστικών που δεν μπορούσαν να …κρατηθούν μέχρι το σπίτι… Υποθέσεις κάνουμε βέβαια …Γιατί η συνήθεια αποτελεί ως γνωστόν δευτέρα φύση.
Ίδρυση 44ου Συντάγματος-Oίκος Παιδείας
Μεγάλης σημασίας ιστορική λεπτομέρεια είναι η ίδρυση του 44ου Τάγματος Πεζικού, του οποίου η δύναμη επιτελέσθη, όπως αναφέρει ο τύπος, από τους κληρωτούς της κλάσης 1929 γ.
Η δύναμη του τάγματος, που είχε διοικητή τον Αντισυνταγματάρχη Γεωργαντά, αποτελείτο από 21 αξιωματικούς και 557 οπλίτες.
Υπήρξε ενδιαφέρον και για τον Οίκο Παιδείας με κονδύλια ύψους 900.000 δραχμών από τα οποία, 400.000 δραχμές κάλυπταν την κατασκευή κουφωμάτων και οροφωμάτων. Οπότε θα ήταν εφικτή μέσα στο 1931 η στέγαση πάνω από 600 μαθητών γυμνασίου από τους οποίους οι 150 ήταν μαθήτριες.
Αδικημένο ωστόσο ήταν το Ανώτερο Παρθεναγωγείο καθώς είχε πολλά κενά διδακτικού δυναμικού με αποτέλεσμα οι μαθήτριες να αποκτούν περισσότερο πρακτική μόρφωση.
Από τις μεταρρυθμίσεις που έγιναν στη διάρκεια του 1930 στο Γυμνασιακό Παρθεναγωγείο είχαν εγγραφεί 55 μαθήτριες που αποτελούσαν και ιδιαίτερο τμήμα. Σημειωτέον ότι στις τρεις τάξεις του Παρθεναγωγείου φοιτούσαν συνολικά 80 μαθήτριες.
Γεγονός πάντως για τη Μέση Εκπαίδευση του Ρεθύμνου το 1930 ήταν η επιχορήγηση από το κράτος με το ποσόν των 200.000 δρχ. για την ίδρυση σύγχρονου σχολικού Γυμναστηρίου. Για το σκοπό αυτό παραχώρησε και ο δήμος ένα αμπέλι που γειτνίαζε με το παλαιό Γυμναστήριο, ώστε να γυμνάζονται οι μαθητές σε άνετο χώρο.
Η κατάσταση στη δημοτική εκπαίδευση ήταν τραγική, καθώς τα τμήματα στεγάζονταν σε εντελώς ακατάλληλα κτίρια. Είχε παραχωρηθεί από τον δήμο όμως έκταση και είχε διατεθεί από το κράτος το ποσόν των 900.000 δραχμών για την κατασκευή εξαταξίου δημοτικού σχολείου που θα έλυνε μερικώς έστω το πρόβλημα στέγασης.
Ενδιαφέρουσες πληροφορίες για κοινωνιολογικές μελέτες μας δίνει και ο απολογισμός της Χωροφυλακής που αναφέρει για το 1930, οκτώ φόνους, μια παιδοκτονία, μία άμβλωση, 37 τραυματισμούς εκ προμελέτης, 4 βιασμούς, έξι απαγωγές, 28 κλοπές, μια απάτη, 8 εμπρησμούς, μία αυτοδικία και μία δωροδοκία. Όσο για τις περιπτώσεις παράνομης οπλοφορίας είχαν βεβαιωθεί 124.
Την ίδια χρονιά απαλλάχτηκε ο τόπος και από τρεις περιώνυμους ληστές από τους οποίους ο πρώτος συνελήφθη, ο δεύτερος είχε δολοφονηθεί, και ο τρίτος είχε υποχρεωθεί να παραδοθεί. Θεωρήσαμε άσκοπο να αναφέρουμε ονόματα, καθώς μπορεί να δημιουργηθεί σύγχυση και να πικραθούν συνώνυμοι απόγονοι που δεν φταίνε σε τίποτα να στιγματισθούν.
Καινοτομίες στη γεωργία
Στον τομέα της γεωργίας έχουμε την οργάνωση 70 πρότυπων ιδιωτικών αγροκτημάτων, δυο μεταβατικών γεωργικών σχολείων ελαιοκλαδεύματος, και δύο εμβολιασμών, οκτώ πειραματικών καλλιεργειών συγκριτικής μελέτης ξενικών ποικιλιών σίτου. Το Κεντρικό Πρότυπο Αγρόκτημα του νομού εγκαταστάθηκε προσωρινά σε χώρο που διέθεσε ο δήμος, ενώ προχώρησαν οι μελέτες για τα παραρτήματά του. Ιδρύθηκαν κτηνοτροφικοί συνεταιρισμοί με σκοπό την ίδρυση τυροκομείου προκειμένου να γίνεται με επιστημονικό τρόπο η παρασκευή των προϊόντων του γάλακτος.
Ξεκίνησε και η συλλογή στοιχείων για τη σύνταξη μελέτης που θα βοηθούσε στην εξακρίβωση των πιστωτικών αναγκών των αγροτοκτηνοτρόφων του νομού.
Το 1930 φαίνεται να γύριζε σελίδα η τραγική κατάσταση της οικονομίας εξαιτίας σοβαρών προβλημάτων στην παραγωγή και υποτιμήσεις κίτρων και χαρουπιών που ήταν μεγάλη ευκαιρία για πηγή εσόδων. Ενώ παντού υπήρχαν προβλήματα στο Ρέθυμνο χάρις στο «καλό κουμάντο» των εμπόρων που ανάλογα με τις περιστάσεις άπλωναν τις δραστηριότητές τους κυριαρχούσε ένα κλίμα αισιοδοξίας για μια κάποια οικονομική ανάκαμψη.
Στα «ψιλά» τώρα περνούν πληροφορίες όπως η παραχώρηση του λόφου Ευληγιά στο δήμο από την επιτροπή αποκατάστασης προσφύγων.
Από τα μέσα του Γενάρη, εξάλλου, του 1930 άρχισαν να περιφέρονται στα σπίτια υπάλληλοι της εφορίας για τη συλλογή πληροφοριών που χρειάζονταν για την σύνταξη νέων φορολογικών καταλόγων οικοδομών.
Μια επίσης ενδιαφέρουσα είδηση που αναφέρεται στα πρώτα φύλλα του 1930 είναι η διάθεση ποσού 1.500.000 δρχ. για την ανοικοδόμηση του Ταχυδρομικού Μεγάρου Ρεθύμνης στο Τζαμί Χατζή Ταχμίση την αγορά του οποίου είχε ήδη ζητήσει η Κυβέρνηση από την Εθνική Τράπεζα ως μουσουλμανικού ανταλλαξίμου.
Ιδιαίτερος λόγος γίνεται στο φύλλο της 11 Ιανουαρίου 1930 της «Κρητικής Επιθεώρησης» για ένα Ρεθεμνιώτη καλλιτέχνη που έκανε με τη δράση του ιδιαίτερα περήφανο τον τόπο του.
Ήταν ο Λεωνίδας Κορώνης που έφυγε από το Ρέθυμνο το 1915 κυνηγώντας το όνειρό του να διαπρέψει στην όπερα και τα είχε καταφέρει να μεσουρανεί το 1930 και σε μουσικές σκηνές του εξωτερικού.
Είχαμε και άλλα καλλιτεχνικά γεγονότα. Όπως:
Παράσταση στο «Ιδαίον Άντρον» με το έργο «Η σκλάβα» από νέους της πόλης για την ενίσχυση του «Ατρόμητου».
Αυτή τη χρονιά, όπως αναφέρει και ο εκλεκτός ιστοριοδίφης φιλόλογος -θεολόγος κ. Κωστής Ηλ. Παπαδάκης μετονομάστηκε και η πλατεία Αγνώστου Στρατιώτη λόγω του ηρώου που τοποθετήθηκε στις 9 Νοεμβρίου 1930. Για την κατασκευή του μνημείου είχε συσταθεί ερανική επιτροπή με πρόεδρο τον Μάνο Τσάκωνα.
Τα επόμενα χρόνια της δεκαετίας του 30 δεν είχαν ελπιδοφόρο χρώμα αντίθετα έφεραν περισσότερα προβλήματα από το 1936 και με αποκορύφωμα τον πόλεμο του 40.
Άρχισαν έντονα και τα προβλήματα για τους αντίθετους με τα καθεστώτα, διώξεις, εξορίες και κάθε μέθοδος εκφοβισμού προκειμένου να υποταχτούν στους ορισμούς της μισαλλοδοξίας.
Συγκινητική και με μηνύματα φυσικά είναι μια ευχαριστήριος αναφορά του μεγάλου αντιστασιακού Γ. Γιακουμογιαννάκη δικηγόρου που ευχαριστεί όσους εκδηλώσανε μεγάλο ενδιαφέρον για την τύχη του όσο διάστημα τον κρατούσαν στην Ασφάλεια.
Ήταν οι πρώτες ενέργειες εναντίον του προκειμένου να τον περιορίσουν στα καθήκοντά του και μόνο. Εκείνος όμως ήπιε μέχρι ρανίδος το πικρό ποτήρι μένοντας πιστός στα ιδανικά του.
Η μεγάλη προσφορά της Περιηγητικής Λέσχης
Μετά τον πόλεμο η Πρωτοχρονιά συνέχιζε να εορτάζεται με τις καθιερωμένες εκδηλώσεις μέχρι που ήρθε η Περιηγητική Λέσχη.
Από τη δεκαετία του 60 η Παραμονή της Πρωτοχρονιάς είχε αποκτήσει άλλη σημασία στο Ρέθυμνο και τούτο χάρις στην Περιηγητική Λέσχη που φρόντιζε να κάνει και τη μέρα αυτή ξεχωριστή. Αυτές τις μοναδικές στιγμές που έζησα θα ήθελα να περιγράψω, για τους νεότερους, που το μόνο επίγειο Παράδεισο που γνωρίζουν είναι αυτός που προσφέρει η σύγχρονη τεχνολογία.
Όταν με κάλεσε ο Κώστας Καννάς, Δεκέμβρη μήνα του 1972, στη αίθουσα του Αγίου Φραγκίσκου να δω το άρμα του Αη Βασίλη, έμεινα εκστατική. Σαν μέλισσες δούλευαν τα μέλη του σωματείου για να κάνουν το άρμα όσο γίνεται πιο εντυπωσιακό. Αργότερα που θα παρακολουθούσα και την κατασκευή των αποκριάτικων αρμάτων θα καταλάβαινα από ποια εμπειρία είχαν αποκτήσει τόση δεξιοτεχνία όλοι αυτοί οι σπουδαίοι άνθρωποι που γνώρισα Κώστας Μανουράς, Όλγα Δασκαλάκη, Γιάννης Πρινιωτάκης και φυσικά ο Κώστας Καννάς. Το πάθος αυτού του ανθρώπου με είχε κατασυγκινήσει. Λάτρευε την Περιηγητική. Οι περισσότερες ιδέες, όπως καταλαβαίνω τώρα, ήταν δικές του. Ποτέ δεν μου μίλησε όμως γι’ αυτές. Ούτε φυσικά μου είπε ποτέ πως το άρμα του Αϊ Βασίλη ήταν κι αυτό δική του ιδέα.
Το άρμα ξεκινούσε από την αίθουσα του Αγίου Φραγκίσκου και έκανε το γύρο της πόλης. Θυμάμαι τις περισσότερες χρονιές τον Μανόλη Αγγελογιαννάκη από τα πιο «πολύτιμα» χέρια της Περιηγητικής να αναλαμβάνει το ρόλο του Αϊ Βασίλη. Σε όλη τη διαδρομή μοίραζε σοκολάτες και μικροπαιχνιδάκια στον κόσμο που δημιουργούσε το αδιαχώρητο. Εκείνος με σταθερό χέρι πετούσε με τη χούφτα τις σοκολάτες, ενώ δεκάδες χέρια υψώνονταν να πιάσουν ότι προλάβαιναν μέσα σε ένα πανδαιμόνιο χαράς. Μπορεί και το κόψιμο της πίτας της Περιηγητικής Λέσχης να ήταν ένα γεγονός με τα πλούσια δώρα για τα παιδιά και τις όμορφες στιγμές που χάριζε στους μεγάλους αλλά το μεγάλο γεγονός ήταν το άρμα του Αϊ Βασίλη.
Έτσι είχε μείνει η Πρωτοχρονιά να ταυτίζεται κι αυτή με την Περιηγητική Λέσχη που μας είχε πάντα σε μια γλυκιά αναμονή και μας έκανε παιδιά με το πέρασμα του άρματος.
Ο Κώστας Καννάς έσβησε Παραμονή Πρωτοχρονιάς του 2008. Πριν κλείσει όμως τα μάτια του ζήτησε να μάθει αν βγήκε το άρμα. Κι όταν του το βεβαίωσαν τότε πέταξε η ψυχή του αναπαυμένη. Ποτέ δεν θα ξεχαστεί αυτός ο άνθρωπος που ήξερε να δίνει χρώμα τις γιορτινές μέρες στο Ρέθυμνο μέσα από τις δράσεις της Περιηγητικής Λέσχης.
Είναι παρήγορο ότι η Περιηγητική Λέσχη επιστρέφει στην αναβίωση των παραδόσεων που την καθιέρωσαν στο πολιτιστικό γίγνεσθαι. Και αυτό αποτελεί σίγουρα το καλύτερο μνημόσυνο για τους πρωτεργάτες που ήξεραν να σκορπούν γιορταστικό χρώμα στην πόλη μέρες που είναι.