Στις 4 παλαιό ημερολόγιο/17 νέο ημερολόγιο Ιουνίου 1900, στην Κρήτη, που διήγε τις προ της Ενώσεως με την Ελλάδα ημέρες της Κρητικής Πολιτείας υπό την αρμοστεία του Πρίγκιπα Γεωργίου Γλύξμπουργκ, υιού του βασιλέα των Ελλήνων, Γεωργίου του Α’, πραγματοποιείται απογραφή του πληθυσμού.
Η Κρήτη μέχρι το 1898, θυμίζουμε, ήταν επαρχία της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας. Κυρίαρχη θρησκεία στους κόλπους της Αυτοκρατορίας ήταν ο Μουσουλμανισμός. Στο νησί, ο πληθυσμός ήταν στην πλειοψηφία του χριστιανικός, και μάλιστα ορθόδοξος. Υπήρχαν, όμως, και στις πόλεις και στις πολίχνες και πάρα πολλοί μουσουλμάνοι, οι οποίοι είναι οι πολιτικοί (και όχι μόνο) κύριοι της μεγαλονήσου. Στην παρούσα έρευνα ψάξαμε σε όλους τους νομούς και τους δήμους της Κρήτης εάν υπήρχαν τυχόν χωριά και κωμοπόλεις («πόλεις και κώμαι»), που, σύμφωνα με την απογραφή του 1900, έφεραν από παλαιότερα έτη χριστιανικά ονόματα (Αγίων, Παναγίας π.χ.) παρά την προηγούμενη πολυετή μουσουλμανική κατοχή του νησιού. Η ύπαρξή τους θα μαρτυρούσε, κατά τη γνώμη μας, και το έντονο θρησκευτικό συναίσθημα των Χριστιανών κατοίκων της Κρήτης που δεν εξαλείφθηκε από τους κατακτητές, αλλά παρέμεινε θαλερό στους δύσκολους χρόνους.
Στο νησί του 1900, λοιπόν, βρήκαμε, λαβαίνοντας υπόψη τα κατάστιχα της προαναφερθείσης απογραφής, πως κατοικούν άντρες και γυναίκες Χριστιανοί, Μουσουλμάνοι και Εβραίοι, κατανεμημένοι στους δήμους ανά νομό της Κρητικής Πολιτείας. Θα μας διευκολύνει σημαντικά να θυμόμαστε ότι οι νομοί της Κρήτης στις αρχές του 20ου αι. ήσαν 5, με όρια τα σημερινά τους πάνω – κάτω: Χανίων, Σφακίων, Ρεθύμνης, Ηρακλείου και Λασιθίου.
Έτσι, πρώτα – πρώτα, λοιπόν, ας σταθούμε στο ότι ο συνολικός πληθυσμός της Κρήτης το 1900 εγγίζει τους 303.543 κατοίκους, ήτοι 24.378 περισσότερους από το 1881, την περασμένη απογραφή. Χριστιανοί από τους Κρητικούς το 1900 είναι 269.319 έναντι 205.284 το 1881. Από αυτούς, 846 είναι μη ορθόδοξοι, δηλαδή: 751 (542 στο Ν. Χανίων, 8 στο Ν. Σφακίων, 20 στο Ν. Ρεθύμνου, 168 στο Ν. Ηρακλείου και 13 στο Ν. Λασιθίου) Καθολικοί, 35 (22 στα Χανιά, 13 στο Ηράκλειο) Διαμαρτυρόμενοι και 60 Αρμένιοι (οι οποίοι κατανέμονται ανά νομό ως εξής: 1 στο Λασίθι, 40 στο Ηράκλειο, 16 στα Χανιά και 3 στο Ρέθυμνο). Σε όλη τη Μεγαλόνησο, η απογραφή του 1900 «βρήκε» 53 χριστιανικά μοναστήρια, 3 από τα οποία είναι γυναικεία. 18 μονές υπήρχαν στο Νομό Λασιθίου, 13 στο Ν. Ηρακλείου, 12 στο Ν. Ρεθύμνου και 10 στο Νομό Χανίων. 1237 άτομα απεγράφησαν σε όλες αυτές τις μονές, εξ αυτών 391 μοναχοί, 78 μοναχές και 768 κοσμικοί (196 γυναίκες και 572 άντρες).
Την ίδια στιγμή, οι Μουσουλμάνοι της Κρήτης στα 1881 ήσαν 73.234. Το 1900, όμως, ο πληθυσμός τους «πέφτει» στους 33.496.
Κατόπιν τούτων, ας ιδούμε ανά δήμο κάθε νομού της Κρήτης στο χάραμα του 20ου αιώνα ποιες είναι οι πόλεις και οι κώμες που έφεραν ονόματα Χριστιανών αγίων ενώ ας ελέγξουμε ταυτόχρονα και τον αριθμό των κατοίκων των εν λόγω οικισμών, δίνοντας ιδιαίτερη προσοχή και στην αναλογία Χριστιανών και Μουσουλμάνων.
Έτσι, παρατηρήσαμε ότι τοπωνύμια με συγκεκριμένα ονόματα αγίων απαντούν σε περισσότερους του ενός νομούς, σε ορισμένες περιπτώσεις και περισσότερες της μιας φοράς εντός του ίδιου νομού (π.χ. Άγιος Γεώργιος τόσο στο δήμο Κεραμιών, όσο και στο δήμο Μεσογείων στα Χανιά, αλλά και στο Λασίθι). Οι πιο πολλές περιπτώσεις οικισμών με ονόματα αγίων αφορούν οικισμούς (πόλεις και χωριά) που κατοικούνται από αμιγείς ή στη συντριπτικότατη πλειοψηφία των κατοίκων χριστιανικούς πληθυσμούς, ενώ αξιοπερίεργες σίγουρα είναι οι περιπτώσεις αφενός της Αγίας Σεμνής στο δήμο Αρκαλοχωρίου Ηρακλείου που κατοικείται από 18 Μουσουλμάνους και 1 μόλις χριστιανό και αφετέρου του Αγίου Βλάση και του Αγίου Σύλλα στο δήμο Αρχανών Ηρακλείου όπου υπερτερούν οι μουσουλμάνοι (135 μουσουλμάνοι και 4 χριστιανοί στο Αγ. Βλάση και 11 χριστιανοί – 93 στον Αγ. Σύλλα).
Ας αναφερθούν, λοιπόν, κάποια ενδεικτικά ευρήματα της έρευνας – εργασίας μας. Συνολικά, βρήκαμε 75 τοπωνύμια με ονόματα Αγίων ανά την Κρήτη του 1900. Συγκεκριμένα, 16 στα Χανιά, 4 στα Σφακιά, 20 στο Ρέθυμνο, 23 στο Ηράκλειο και 12 στο Λασίθι. Πέραν τούτων, έχουμε και ονόματα δήμων από αγίους: ειδικότερα, τους δήμους Αγ. Νικολάου και Αγ. Βασιλείου στο Λασίθι, του Αγ. Πνεύματος στο Ρέθυμνο, του Αγ. Ιωάννου στα Σφακιά, του Αγ. Μύρωνος, της Παναγιάς και των Αγ. Παρασκιών στο Ηράκλειο.
Κανένα, όμως, όνομα Αγίου ή της Θεοτόκου δεν απαντά σε όλους τους νομούς. Τα ονόματα που συναντούμε τις περισσότερες φορές σε πόλεις ή κώμες είναι του Αγίου Γεωργίου (7) και του Αγίου Ιωάννου (6), ενώ το όνομα της Παναγίας φέρουν 5 κώμες (εκ των οποίων οι 4 στο Ηράκλειο). Έχουμε και τοπωνύμια από νεομάρτυρες (π.χ. Αγ. Δέκα) και από τους μαθητές του Χριστού (π.χ. Απόστολοι, Αγ. Θωμάς) και από κήρυκες του χριστιανισμού (Αγ. Παύλος, Σύλλας) και από θύματα των διωγμών των ρωμαϊκών ετών (Αγ. Γεώργιος, Δημήτριος κλπ) και από σημαντικές φυσιογνωμίες των πρωτοχριστιανικών αιώνων (π.χ. Νικόλαος, Βασίλειος) ενώ τα τοπωνύμια του Αγ. Ιωάννη δεν διακρίνεται εύκολα παρά μόνο από την αυτοψία εάν σχετίζονται με τον Πρόδρομο ή τον Ευαγγελιστή (πλην ενός που δηλοί από μόνο του ότι αφορά τον Πρόδρομο) και επίσης στο όνομα του Σταυρού του Ιησού έχουμε και το Σταυρό Χανίων και ίσως και τα Σταυράκια στο Ηράκλειο.
Πέρα από τα «ατομικά» ονόματα αγίων, έχουμε και κάποια «ομαδικά» τοπωνύμια: Άγιοι Δέκα (στο Ηράκλειο), Απόστολοι (σε Ηράκλειο και Ρέθυμνο), Αγ. Παρασκιές (Ηράκλειο). Από τα ονόματα αγίων που βρήκαμε 48 είναι ανδρικά.
Από τα «ασυνήθιστα» για αγίους ονόματα, τέλος, είναι τα ακόλουθα που απαντώνται σε διάφορα μέρη του νησιού: Άι κυρ Γιάννης (στα Χανιά), Αγία Ρουμέλη (στα Σφακιά), Άγιος Γαλήνης και Άγιος Αντρές (στο Ρέθυμνο), Αγία Φωτιά (στο Λασίθι) και Αγία Σεμνή (στο Ηράκλειο).
* O Γεώργιος Η. Ορφανός είναι φιλόλογος
