* Του Χάρη Στρατιδάκη
Συνεχίζουμε και σήμερα την αναδρομή μας στην ιστορία της ρεθεμνιώτικης εκπαίδευσης. Στο βιβλίο μου «Η εκπαίδευση στο Ρέθυμνο (1795-1940), που μόλις κυκλοφόρησε, υπάρχουν αρκετά στοιχεία για τις προσωπικότητες που την καθόρισαν. Αυτές ήταν κατά βάση μορφές εκπαιδευτικών αλλά και άλλες, όπως επίσκοποι, σχολικοί επίτροποι και ευεργέτες, στο σύνολό τους όχι παραπάνω από 30 άνθρωποι. Σε δύο από τους σημαντικότερους, τον δάσκαλο Γεώργιο Βάο και τον σχολάρχη Ιωάννη Μεταξά, αναφερθήκαμε την προηγούμενη εβδομάδα. Με τη βοήθεια μελετών πολλών ερευνητών, όπως ο Νικόλαος Δρανδάκης, ο Μιχαήλ Πρεβελάκης, ο Γιώργος Εκκεκάκης και ο Χαράλαμπος Καμηλάκης, θα παραθέσουμε μερικά στοιχεία για την προσφορά τους.
Στην ίδια προεπαναστατική εποχή με τους παραπάνω εκπαιδευτικούς Βάο και Μεταξά ανήκει και ο Ζαχαρίας Τσιριγώτης Πρακτικίδης (1784-1845), που την επταετία 1802-1808 διετέλεσε σχολάρχης του Ρεθύμνου, ενώ αργότερα δίδαξε στο σχολείο της Θυμιανής Παναγίας στα Σφακιά και από το 1830 στα σχολεία της Σύρου και της Πάρου. Υπήρξε επίσης σημαντική πολιτική μορφή, διατελώντας γραμματέας της Καγκελαρίας Σφακίων και παραστάτης της Κρήτης στην Δεύτερη και στην Τρίτη Εθνοσυνέλευση (στην εικόνα το πιστοποιητικό αντιπροσώπευσής του στην Δεύτερη).
Μια άλλη σημαντική μορφή υπήρξε ο Αμαριώτης Εμμανουήλ Βυβιλάκης (1796-1880), που διετέλεσε δικηγόρος, δικαστής στη Σύρο και εκδότης της εφημερίδας «Ραδάμανθυς», μέσα από την οποία, αλλά και από την «Επιτροπή επί των Σχολείων της Κρήτης», προώθησε αποφασιστικά την επέκταση του σχολικού δικτύου της Κρήτης συνολικά και του Ρεθύμνου ειδικότερα και ιδιαίτερα. Πίστευε στις δυνατότητες της αλληλοδιδακτικής μεθόδου και συνέβαλε στη μετατροπή δεκάδων κοινών σχολείων σε αλληλοδιδακτικά.
Εξίσου αποφασιστικά συνέβαλε στην πρόοδο των σχολείων ο Επίσκοπος Λάμπης και Σφακίων Νικόδημος Σουμπασάκης, κατά την κρίσιμη για την εκπαίδευση περίοδο της θητείας του (1832-1845). Είχε σπουδάσει στην Κωνσταντινούπολη και αφιέρωσε μεγάλο μέρος των δυνάμεών του στην ίδρυση σχολείων στην επαρχία Αγίου Βασιλείου και στα Σφακιά, αλλά και στη μετατροπή της κατεστραμμένης από την επανάσταση του 1821 Μονής Αγίου Πνεύματος σε σχολαρχείο.
Σημαντική εκπαιδευτική μορφή της μετεπαναστατικής περιόδου υπήρξε και ο Ηρακλειώτης δάσκαλος Κωνσταντίνος Ψαρουδάκης (περίπου 1805-1884). Πέραν της ίδιας της διδασκαλίας του στο Ρέθυμνο (κατά τις περιόδους 1842-1844 και 1848-1851), συνέβαλε στην πρόοδο των σχολείων και με την εκπαίδευση στην αλληλοδιδακτική μέθοδο 24 μαθητών του, από τους οποίους πήραν σχετική άδεια διδασκαλίας και συνέχισαν ως δάσκαλοι οι 15. Υπήρξε επίσης συγγραφέας του σχολικού βιβλίου «Σύμμικτα» (εικόνα).
Ένας άλλος εξαιρετικά φιλόμουσος επίσκοπος υπήρξε ο σφακιανής καταγωγής Ευμένιος Ξηρουδάκης (π.1845-1920). Μορφώθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στη συνέχεια υπηρέτησε ως δάσκαλος στα Σφακιά και ως σχολάρχης στα Χανιά. Από το 1886 που εκλέχτηκε επίσκοπος Λάμπης και Σφακίων, μέχρι και το 1898 που εκλέχτηκε αρχιεπίσκοπος Κρήτης αφιερώθηκε στην ίδρυση σχολείων και στην πρότυπη λειτουργία της Σχολής του Αγίου Πνεύματος. Από το έτος εκείνο ήρθε σε σύγκρουση με τον Ελ. Βενιζέλο, ο οποίος και διέταξε το 1917 τη σύλληψη και τον εκτοπισμό του στη Χίο.
Ο Ευθύμιος Βερνάρδος (π.1845-1907) διετέλεσε διευθυντής του Ελληνικού Σχολείου του Ρεθύμνου κατά τη δεκαετία του 1880, στο οποίο και άφησε εποχή, όπως άλλωστε και στο ψαλτήρι του μητροπολιτικού ναού των Εισοδίων της Θεοτόκου, όντας μαθητής του εξαίρετου δασκάλου και ψάλτη Κωνσταντίνου Ψαρουδάκη. Ο αδελφός του Νικόλαος Βερνάρδος δίδαξε στο Αλληλοδιδακτικό Σχολείο της πόλης και λάμπρυνε κι εκείνος το ψαλτήρι της Μητρόπολης.
Ο σημαντικότερος ελληνοδιδάσκαλος του Ρεθύμνου κατά τον 19ο αιώνα υπήρξε αναμφισβήτητα ο μετέπειτα μητροπολίτης Σωζοαγαθουπόλεως και Δημητριάδος Δωρόθεος Σχολάριος (1812-1888). Στην πόλη μας δίδαξε την περίοδο 1844-1847, ενώ λίγα χρόνια αργότερα, το 1852, εξελέγη Διευθυντής της Μεγάλης του Γένους Σχολής. Η προσφορά του στο Ρέθυμνο υπήρξε σημαντική και για τον λόγο ότι εκπαίδευσε μια ολόκληρη σειρά ελληνοδιδασκάλων, όπως ο Στυλιανός Κορωνάκης, ο Νικόλαος Κούνουπας, ο Εμμανουήλ Λιαναντωνάκης κ.ά.
Ο Αλέξανδρος Ψαράκης ή Ψαρουδάκης (π.1835-1905), παρότι δεν ευδοκίμησε για πολύ στην εκπαίδευση, υπήρξε σημαντική εκπαιδευτική μορφή για τη δύσκολη εθνογραφικά περιοχή της Αμπαδιάς. Σπούδασε στη Σύρο, με τη βοήθεια του Εμμανουήλ Βυβιλάκη και δίδαξε στου Αποδούλου πριν από την επανάσταση του 1866. Αργότερα σταδιοδρόμησε ως έμπορος στη Μασσαλία. Στο βιβλίο μου «Τα πρώτα 150 χρόνια της νηπιακής εκπαίδευσης στο Ρέθυμνο (1861-1965)» έχω συγκεντρώσει αρκετές πληροφορίες για τον πρώτο αυτό νηπιοδιδάκτη της Κρήτης.
Ο Εμμανουήλ Γενεράλης (1860-1943) είναι ο πιο γνωστός από τους εκπαιδευτικούς του Ρεθύμνου, παρότι υπηρέτησε για λίγο την εκπαίδευσή του. Εργάστηκε για ένα χρόνο ως δάσκαλος στο Γερακάρι (1876-77), για ακόμα ένα (1881-82) ως ελληνοδιδάσκαλος στο Μοναστηράκι και για μια περίπου δεκαετία (1887-1896) στο Ρέθυμνο, ως φιλόλογος καθηγητής και διευθυντής στο ημιγυμνάσιο της πόλης. Υπήρξε επίσης συγγραφέας πολλών σχολικών βιβλίων. Η πολύτιμη για την ιστορία της ρεθεμνιώτικης εκπαίδευσης «Αυτοβιογραφία» του εκδόθηκε το 2013, με επιμέλεια του Θεόδωρου Πελαντάκη.
Ο Κωνσταντίνος Πετυχάκης (1853-1929) ήταν γιατρός στο επάγγελμα. Εκείνα όμως που τον καταξίωσαν στη ρεθεμνιώτικη συνείδηση ήταν περισσότερο η ίδρυση και προεδρία του στον Φιλεκπαιδευτικό Σύλλογο Ρεθύμνης και η επί σειρά ετών αμισθί διδασκαλία Γαλλικών στα σχολεία της πόλης. Η σύζυγός του Ιουλία Μουσούρου-Πετυχάκη (1861-1941), ιδρύτρια του Συλλόγου Κυριών (1911) και του Λυκείου των Ελληνίδων Ρεθύμνης (1917), είχε επίσης σημαντικές σπουδές, έχοντας φοιτήσει στην Αθήνα στο Παρθεναγωγείο της Αικατερίνης Λασκαρίδου.
Ο Άγγελος Ανδρουλιδάκης (;-1911), πατέρας των γνωστών ρεθεμνιωτών δημοσιογράφων Γεωργίου, Ευαγγέλου και Νικολάου, υπήρξε δάσκαλος και διευθυντής του Δημοτικού Σχολείου αρρένων του Ρεθύμνου και για ένα σύντομο χρονικό διάστημα (1899) νηπιοδιδάκτης. Ο Ανδρουλιδάκης ήταν ένας από τους λίγους Κρήτες εκπαιδευτικούς που πήραν μέρος στο πρώτο Ελληνικό Εκπαιδευτικό Συνέδριο που πραγματοποιήθηκε στην Αθήνα το έτος 1904.
Αμαλία Μανουσάκη
Η Αμαλία Μανουσάκη (1878-1947) παραμένει μέχρι σήμερα η πιο συμπαθής μορφή εκπαιδευτικού του Ρεθύμνου. Ήταν Αρσακειάδα και απόφοιτος του νηπιοδιδασκαλείου Λασκαρίδου, εκπαιδευμένη στη μέθοδο Fröebel. Ήταν επίσης ιδρύτρια ολιγόχρονου ιδιωτικού παρθεναγωγείου στην Αθήνα, δασκάλα του Παρθεναγωγείου του Ρεθύμνου το έτος 1896 και ιδρύτρια και δασκάλα του ιδιωτικού σχολείου «Αθηνά», που λειτούργησε στο Ρέθυμνο από το 1899 μέχρι το 1965, με μια μικρή διακοπή κατά την πρώτη του δεκαετία. Στο σχολείο αυτό δίδαξαν επίσης δεκάδες Ρεθεμνιώτισσες δασκάλες και νηπιαγωγοί.
Η Χρυσηίς Καλομενοπούλου-Πετρουλάκη υπήρξε πρωτοπόρα για την εποχή της δασκάλα, διδάσκοντας τα πρώτα χρόνια του 20ού αιώνα στα απομακρυσμένα Ανώγεια. Στη συνέχεια υπηρέτησε στο Ρέθυμνο και διετέλεσε για λίγο διευθύντρια του Ανώτερου Παρθεναγωγείου της πόλης. Η διδασκαλία της στα εργόχειρα, τα οποία αποτελούσαν τότε αντικείμενο του αναλυτικού προγράμματος των παρθεναγωγείων, άφησε εποχή.
Θα συνεχίσουμε όμως την επόμενη εβδομάδα με άλλες 15 μορφές εκπαιδευτικών, που λάμπρυναν κυριολεκτικά τις έδρες των σχολείων του Ρεθύμνου.
* Ο Χάρης Στρατιδάκης είναι Δρ Παιδαγωγικής-ιστορικός ερευνητής-συγγραφέας