Ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι στο διάβα του χρόνου

Οι Ρεθεμνιώτες άνθρωποι με μπρίο κι έξω καρδιά εύρισκαν ευκαιρία τις Απόκριες να κλέβουν πολλές μέρες του χάρου.

Ο Θεμιστοκλής Βαλαρής μας ενημερώνει στο περίφημο βιβλίο του «Μια πόλη Αναμνήσεις», πως μετά το 1898 οι Ρεθεμνιώτες, ελεύθεροι πια από τον τουρκικό ζυγό, ξεφάντωσαν την πρώτη Απόκρια χωρίς δεσμά.

Ροσόλια και τραταρίσματα γεφύρωναν ανθρώπινες σχέσεις και η οδός Τσάρου (Αρκαδίου σήμερα) γέμιζε φασόλια. Ήταν το κομφετί της εποχής.

 

Η εφημερίδα «Αναγέννηση» μας πληροφορεί στο επίκαιρο φύλλο του 1900 ότι υπήρχε επιτροπή διοργάνωσης καρναβαλιού. Είχε αρχίσει επομένως ο θεσμός να επισημοποιείται.

Αργότερα ξεκινά η διοργάνωση των περίφημων χορών από το Σύλλογο Κυριών και το Λύκειο Ελληνίδων. Το «Ιδαίον Άντρον» αρχικά και η αίθουσα του Λυκείου αργότερα φιλοξενούν τα μεγάλα αυτά κοσμικά γεγονότα.

Οι προϋποθέσεις είναι αυστηρές για την ένδυση. Όποιος δεν είχε μεταμφιεσθεί έπρεπε να φέρει επίσημο ένδυμα Φράκο ή μαύρο κοστούμι οι κύριοι, τουαλέτες οι κυρίες. Και μάλιστα οι τουαλέτες είχαν γίνει παραγγελία στο Παρίσι.

Μας ξαφνιάζει το μουσικό πρόγραμμα που έφερνε τους Ρεθεμνιώτες στο «τσακίρ» κέφι.

 

Όπως μας πληροφορεί η εφημερίδα «Αγών» (Φεβρουάριος 1919) στο χορό του Λυκείου Ελληνίδων ξεφάντωσαν οι πάντες και οι πάσες με Βέρντι και Θεόφραστο Σακελλαρίδη. Πώς συνέβαινε τώρα να ξεσηκώνεται ο κόσμος με «Τροβατόρε» και να βγαίνει στα μεγάλα κέφια δεν είναι παρά ένα δείγμα της αισθητικής της εποχής που μας δείχνει πόσο μεγάλο είναι το πολιτιστικό τους επίπεδο.

 

Ο βάρδος του Ρεθύμνου Γιώργης Καλομενόπουλος με τον μοναδικό στίχο του μας μεταφέρει στις παλιές Απόκριες και μας δίνει ένα δείγμα κεφιού σημειώνοντας ότι σε κάποιες καντρίλιες βγήκαν οι χορευτές από την πόρτα του Ωδείου, έκαναν το γύρο του τετραγώνου και γύρισαν στην αίθουσα, ενώ χάραζε η αυγούλα.

Ο Μιχαήλ Μύρωνος Παπαδάκις μας δίνει μια μοναδική περιγραφή του πρώτου άρματος που έκανε το περίφημο κομιτάτο των Ρεθεμνιωτών. Εκείνο το καλαίσθητο μαντολίνο.

 

Ας θυμηθούμε ένα χαρακτηριστικό απόσπασμα από το σχετικό του ρεπορτάζ που είναι σήμερα μια πολύτιμη πηγή για την Ιστορία του Ρεθεμνιώτικου Καρναβαλιού:

 

Εκείνες τις Απόκριες του 1915 ο κόσμος είχε μεγάλη διάθεση να ξεφαντώσει. Κι ας έμεναν τα εμπορεύματα στα ράφια κι ας είχε προδώσει και η παραγωγή λαδιού τις τόσες προσδοκίες.

Πηγαίο και άφθονο ήταν το κέφι. Με το που έπεφτε το βράδυ γέμιζαν σπίτια και μαγαζιά από ανθρώπους που διψούσαν για γλέντι. Καλλιτέχνες κάθε επιπέδου είχαν την τιμητική τους. Οι περιζήτητοι βέβαια ήταν ο Νικήστρατος με το βιολί του και τις μαντινάδες του, ο Δαλέντζας με τη λύρα του και ο Αγιούτης με το μπουζούκι του.

 

Η γενική ευθυμία έδινε άφεση και στα παιδιά να ξεφύγουν από το μέτρο με δαιμονισμένο θόρυβο και ατέλειωτο παιχνίδι.

Για τους πρωτεργάτες του κεφιού αναφέρει ο Παπαδάκης τον Μανώλη τον γαλατά τον πατέρα του γλύπτη Ιω. Κανακάκη τους δασκάλους Σταυρακάκη και Ηλιακάκη που παίζανε βιολί, το Μανόλη (Χρύσανθο) Βιτζικουνάκη μαντολίνο, Αρτέμη Μπεμπισάκη, Μ. Ηλιακάκη, Κ. Βαρούχα, Π. Σκαντάλη, Ιω. Καμπουράκη, Ν. Γουναρίδη που ήταν καλοί τραγουδιστές.

Αναφέρει ακόμα τους καλλιτέχνες επιπλοποιούς, Νίκο και Βαγγέλη Μουντριανάκη, από τους οποίους ο πρώτος έπαιζε ωραία κιθάρα και τραγουδούσε περίφημα.

 

Αρκετά ευτράπελα καταγράφουν οι χρονογράφοι της εποχής. Κι ένα περιστατικό έκανε τόση εντύπωση που αξίζει να το αναφέρουμε.

 

Ο φαρμακοποιός Ιωάννης Κούνουπας είχε σημειωτέον πάθος με την τελειότητα.

Και δεν έκανε συμβιβασμό ούτε και με τις αποκριάτικες αμφιέσεις του γιατί ήταν από τους πρωτεργάτες του κεφιού στο Ρέθυμνο.

Εκείνο το βράδυ του Μαρτίου του 1935, ενώ οι κυρίες του Συλλόγου Κυριών είχαν συμβούλιο με αφορμή τα γεγονότα του Κινήματος στο σπίτι της Λέλας Κούνουπα, στο άλλο δωμάτιο ο άνδρας της Γιάννης, με την επικουρία ενός υπαλλήλου Αρμενικής καταγωγής, του Αλέκου, μεταμφιέστηκε ούτε λίγο ούτε πολύ σε… Ελευθέριο Βενιζέλο!

Ένα ολόκληρο απόγευμα ασχολήθηκε ο υπάλληλος με υπομονή αλλά κατάφερε να μεταμορφώσει τον Ιωάννη Κούνουπα σε ένα εκπληκτικής ομοιότητας, Ελευθέριο Βενιζέλο.

 

Μας αφηγείται ο γιος του κ. Μανόλης Κούνουπας εκλεκτός συγγραφέας.

«Ωστόσο, εντελώς αναπάντεχα και από μια ατυχή σύμπτωση παρά λίγο να ανατραπούν τα σχέδια. Τότε ήμουν πολύ μικρός. Πήγαινα στις πρώτες τάξεις του σχολείου. Μόλις είχα σχολάσει και ανέβαινα πηδηχτά τη σκάλα του σπιτιού. Ανήσυχος ο πατέρας από το άκουσμα του ποδοβολητού ξεχνώντας τη μεταμφίεσή του βγήκε ανήσυχος να δει τι συμβαίνει…».

«Όταν ο μικρός Μανολάκης είδε ξαφνικά μπροστά του το Βενιζέλο που θυμόταν από την επίσκεψη στη Χαλέπα έφυγε έντρομος και τρύπωσε στο σαλόνι που συνεδρίαζαν οι κυρίες.

«Και του χρόνου Γιάννη μου και του χρόνου».

 

Χρόνια αργότερα, δεκαετία του 60, μια ομάδα ανθρώπων με επικεφαλής τον Κώστα Μανουρά, τον Κώστα Καννά, τα Δασκαλάκια, το Πρινιωτάκη, τον Ηλιακάκη κι άλλους πολλούς, είχαν μεγάλες φούριες στο χώρο που μπορούσαν να δουλέψουν.

Ήταν η μεγάλη ώρα για την Περιηγητική.

Το πνεύμα συνεργασίας διάχυτο παντού.

Σ’ εκείνα τα πρώτα Καρναβάλια έδωσε το στίγμα του και ο συνθέτης μας Μπάμπης Πραματευτάκης αλλά από την πλευρά του αρχιτέκτονα. Ήταν πριν πάει στο Μόναχο για σπουδές.

Πετουσάκης και Αποστόλου όμως είχαν το γενικό πρόσταγμα, γιατί ό,τι έβλεπαν τα μάτια τους έφτιαχναν τα χέρια τους.

Από τα πιο γνωστά έργα που εμπνεύστηκε ο Μπάμπης Πραματευτάκης ήταν, το άρμα της χελώνας, που συμβόλιζε την πορεία του πολιτισμού στην χώρα αλλά και στην πόλη.

 

Λεπτομέρεια χαρακτηριστική, αντί για δόρυ ένα στυλό «μπικ» που μόλις είχε κυκλοφορήσει.

Και χορηγός του άρματος ο αξέχαστος συμπολίτης Γιώργης Δεληγιώργης που το μαγαζί του στην πλατεία Τεσσάρων Μαρτύρων, έμεινε ιστορικό, γιατί από το μπαλκόνι του που ήταν συνήθως και το βήμα στις κεντρικές προεκλογικές συγκεντρώσεις, γινόταν η προσφώνηση και αντιφώνηση του Καρνάβαλου.

Από τα πιο κομψά άρματα που εμπνεύστηκε ο Μπάμπης Πραματευτάκης ήταν μια γόνδολα που δεσπόζει στα φωτογραφικά φλας μπακ παλιών Καρναβαλιών και μια υδρόγειος σφαίρα.

 

Αυτή παρά λίγο να δημιουργήσει και μια παρεξήγηση. Παρίστανε την υδρόγειο και πάνω της τσακώνονταν δυο γαϊδούρια.

Αυτό προκάλεσε ανησυχία σε γνωστό συμπολίτη μήπως το θέμα προκαλέσει …αναμόχλευση παθών, καθώς δεν είχε σβήσει η κόντρα αριστερών – δεξιών. Κι έτσι ο Μπάμπης Πραματευτάκης για να μη δημιουργηθούν εντυπώσεις και χαλάσουν τη διάθεση των θεατών, έβαλε την επιγραφή «Δυο γάιδαροι μαλώνανε σε ξένο αχυρώνα» θέλοντας να δείξει τη ματαιότητα της αντιπαράθεσης, καθώς όλοι είναι περαστικοί από τον πλανήτη αυτό.

 

Κι ένας ακόμα συμπολίτης ήταν περιζήτητος στα συνεργεία που κατασκεύαζαν τα άρματα. Ο Βαγγέλης Στεφανάκης. Ήταν εξειδικευμένος στην κατασκευή των τεράστιων κεφαλών με χαρτοπολτό, μια διαδικασία καθόλου εύκολη που ήθελε μεγάλη επιδεξιότητα αλλά και μαθηματικό νου για να υπολογίζει τις διαστάσεις.

 

Είχαν κατασκευαστεί περίπου 17 κεφαλές που πλαισίωναν τις παρελάσεις του Καρναβαλιού για αρκετές διοργανώσεις. Δυστυχώς όμως καταστράφηκαν όταν κάηκε η αποθήκη της Περιηγητικής μαζί με αρκετό άλλο πολύτιμο, μουσειακό υλικό.

Εντυπωσιακή πάντα και η παρουσία του αξέχαστου Μάρκου Γιουμπάκη, που πάντα εύρισκε τρόπους να βγάζει γέλιο σε αποκριάτικες παρελάσεις.

 

Κανένας, που τα έζησε, δεν μπορεί να ξεχάσει το «δοχείο νυκτός» και τα «λουκάνικα». Κι ακόμα μάλιστα γελάει

Κι εδώ πρέπει να υπογραμμιστεί πως το κάθε τι θέλει τρόπο. Ακόμα και το πιο χυδαίο θέμα μπορεί να παρουσιαστεί χαριτωμένο και ξεκαρδιστικό αν ξέρεις να το δώσεις. Και ο αξέχαστος Μάρκος ήταν πρύτανης στην καλοπροαίρετη σάτιρα.

 

 

Ο Κώστας Καννάς ήταν μια ακόμα μεγάλη μορφή από την Περιηγητική Λέσχη που δούλευε άοκνα για την επιτυχία του Καρναβαλιού με πολύτιμους συνεργάτες και συνοδοιπόρους στην προσπάθεια το Θανάση Μαρκαντώνη, τον Ηλιάκη, το Σταύρο Κορωνάκη, τον Στέργιο και το Βασίλη Ψυχαράκη, τον Φώτη Μαρκουλάκη, το Στέλιο και το Μανόλη Τζιράκη, τον μοναδικό και αξέχαστο Κωστή Τζαγκαρούλη με τις υπέροχες ιδέες τον Αγγελογιαννάκη, το Μπιρίκο, το Θεοδοσόπουλο, το Νίκο Αγγελάκη, το Γιάννη Φωτόπουλο, το Σερλή, το Μανό Αστρινό και πολλούς άλλους. Από τις πρόθυμες και πάντα ακούραστες στη διοργάνωση και η Ελένη Τουρνοπετράκη που δεν σήκωνε κεφάλι από τη βελόνα για να προλάβει στολές. Βέβαια δεν μπορούμε να αναφερθούμε σε όλους τους ακούραστους εργάτες εκείνων των διοργανώσεων. Αυτό θα γίνει όμως όταν δημοσιευθεί ολοκληρωμένη η έρευνα μας για το Ρεθεμνιώτικο Καρναβάλι.

 

 

Πολύτιμη πηγή για τα πολιτιστικά στοιχεία κάθε εποχής ήταν οι προσφωνήσεις και αντιφωνήσεις του Καρνάβαλου. Σημειωτέον ότι από τους πιο χαρακτηριστικούς Βασιλείς Καρνάβαλους ήταν ο Λευτέρης Κορωνάκης.

Κείμενα έγραφαν εξαίρετοι λόγιοι. Από τους σύγχρονους αξίζει να αναφέρουμε εκλεκτούς όπως ο Αρκάδιος Πηγαίος και ο Στέλιος Κανταρτζής. Με την αναβίωση του εθίμου συμμετείχα δυο χρονιές στη διαδικασία αυτή με δικά μου κείμενα και ακολούθησε ο Γιώργης Καλογεράκης. Φέτος τη σκυτάλη πήρε ο Κωστής Καλλέργης (Κ.Ι.Γ.Κ.) μοναδικός και ανεπανάληπτος που κέρδισε τις εντυπώσεις.

 

 

Αξίζει να θυμηθούμε τη γραφή και τη σάτιρα του Στέλιου Κανταρτζή (Απόκριες 1981):

Καλώς μας ήρθες βασιλιά του γέλωτα και πάλι

το Ρέθεμνος είναι μικρό κι η πλήξη του μεγάλη

Καλώς μας ήρθες Άρχοντα. Η πόλις η καημένη,

για λίγη διασκέδαση εσένα περιμένει

Καλώς μας όρισες λοιπόν γενναίος όπως είσαι

και άκουσε το νάκλι μας εάν ευχαριστείσαι…

Είναι αλήθεια δυστυχώς κι ο κόσμος το κατέχει

Τόσο πολλά προβλήματα άλλος νομός δεν έχει

Εάν λοιπόν επιθυμείς να δεις την καταντιά μας,

κατέβα και περπάτησε στα πεζοδρόμιά μας.

Κι αν έχεις πόδια του λαγού και των αιγοπροβάτω

πρέπει να είσαι τυχερός για να μην πέσεις κάτω.

Αν προχωρήσεις πιο πολύ στην αμμουδιά θα φθάσεις

Εκεί μεγαλειότατε τη μύτη σου θα πιάσεις

Αν κατέβεις στην πόλη μας την πεπαλαιωμένη

αρχαία εγεννήθηκε κι αρχαία παραμένει,

εκεί θα βρεις πραγματικώς δυστυχισμένα όντα,

ανθρώπους που εχάσανε τα νομικά προσόντα

οικοδεσπότες δηλαδή, αστέγους και ατύχους

που κατοικούνε σε υγρούς και μουχλιασμένους τοίχους,

που ζούνε στα ερείπια με φόβο και λαχτάρα,

νομίζεις πως τους έπιασε προγονική κατάρα,

Έχομε και το Φρούριο, ένα σπουδαίο κτήμα

που αιωνίως πολεμά στον ήλιο και στο κύμα.

Κατά καιρούς οι βάρβαροι το έχουνε ρημάξει

όμως ακόμη μένουνε πολλά να μας διδάξει.

Τώρα εγκαταλείφθηκε, μέρα και νύχτα φθίνει,

και κάποτε λεγότανε καζίνο πως θα γίνει.

Αν πας να το επισκεφτείς κομμάρα θα σε πιάσει

όταν σκεφθείς ο τόπος μας αυτά που έχει χάσει…

Το θέμα της ζωοκλοπής ακόμη παραμένει,

και σου το παραθέτομε αρκούντως πικραμένοι.

Για το Νοσοκομείο μας την προσοχή σου δώσε

εκεί νοσηλευόμεθα πατείς μα και πατώ σε.

Και, θεωρείται τυχερός αυτός που θα μπορέσει

έστω και σε διάδρομο να καταλάβει θέση.

Χρόνια και χρόνια γίνεται το ίδιο ραβαΐσι

το ζήτημα των σκουπιδιών δεν βρήκαμε τη λύση.

Το θέμα είναι καυτερό και υποφέρομ’ όλοι

γιατί τα ξεφορτώνομε πολύ κοντά στη πόλη.

Και σαν φυσάει ο νοτιάς και δε βλογά να φύγει

η μυρουδιά και ο καπνός τους Ρεθεμνιώτες πνίγει.

Χωρίς καμιά επιλογή απ’ το σωρό παρμένα,

πολύπλοκα, οξύθυμα και πολυκαιρισμένα,

σου αναφέρομε αυτά, απ’ τα πολλά δεινά μας,

που θα τα βρούνε φαίνεται και τα δισέγγονά μας.

 

Φίλες μου Ρεθεμνιώτισσες και φίλοι Ρεθεμνιώτες

Στη Κρήτη ξεχωρίζετε οι πρώτοι και οι πρώτες.

Συγκίνηση αισθάνομαι για την υποδοχή σας.

Είμαι πολύ χαρούμενος που βρίσκομαι μαζί σας.

Σήμερα είναι αποκρές, χαρά και φαγοπότι

και λίγες μυζυθρόπιτες για κάθε Ρεθεμνιώτη

Εμπρός λοιπόν όλοι μαζί, στους δρόμους ξεχυθείτε

μασκαρευτείτε, παίξετε, γελάσετε, χαρείτε!

Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η ανασυγκρότηση του θεσμού μετά το 1990 που μας οδήγησε στο σημερινό αυτό αποτέλεσμα. Αποτελεί όμως ολόκληρο κεφάλαιο η αναφορά του που δεν μπορούμε να θίξουμε περιληπτικά για να μην αδικήσουμε τους πρωτεργάτες. Όταν ξαναδοθεί αφορμή θα επανέλθουμε με πληρέστερα στοιχεία από το αρχείο μας που εμπλουτίζουμε συνεχώς από τις πλέον έγκριτες πηγές.

 

Σημασία έχει ότι χάρις σ’ αυτούς το Ρέθυμνο απέκτησε τη φήμη μιας πόλης που οργανώνει μεγάλο και σπουδαίο Καρναβάλι και ανταγωνίζεται άλλες πόλεις με μεγάλη παράδοση στον τομέα αυτό. Και τους οφείλουμε ευγνωμοσύνη.

Καλές απόκριες σε όλους!