Διεθνής Ημέρα Γυναικών και Κοριτσιών στην Επιστήμη η σημερινή και εμείς οφείλουμε να μνημονεύσουμε Ρεθεμνιώτισσες με λαμπρή επιστημονική καριέρα διεθνούς ακτινοβολίας.
Θα πρέπει μάλιστα να βάλουμε αρχή από την Άννα Αποστολάκη (1881-1958) πρωτοπόρα μορφή της ελληνικής επιστήμης: μια από τις πρώτες φοιτήτριες του Πανεπιστημίου Αθηνών, από τις πρώτες γυναίκες μέλος πολλών επιστημονικών φορέων και η πρώτη γυναίκα διευθύντρια μουσείου στην Ελλάδα. Η σταδιοδρομία της έχει έναν παραδειγματικό χαρακτήρα: αντικατοπτρίζει όλες τις δυσκολίες και αγκυλώσεις που κλήθηκαν να αντιμετωπίσουν οι γυναίκες της εποχής της στην προσπάθειά τους να σταδιοδρομήσουν και να αναλάβουν έναν πιο ενεργό ρόλο στην κοινωνία και στην επιστήμη.
Σαν τόπο καταγωγής ο συγγενής της αείμνηστος γιατρός και αγωνιστής Γιώργος Αγγελιδάκης, προσδιόριζε την Αρχαία Ελεύθερνα, γενέτειρα του πατέρα της.
Σε μια πληρέστερη αναφορά στη ζωή και στο έργο της που υπογράφει ο Μιχάλης Τρούλης και δημοσιεύτηκε σε τοπική εφημερίδα, τόπος γέννησης αναφέρονται οι Μαργαρίτες, όπου η Άννα είδε το πρώτο φως της ζωής το 1885.
Όπως κάθε κοπέλα οικογενείας με παράδοση ακολούθησε σπουδές στο Αρσάκειο και υπηρέτησε την πρωτοβάθμια εκπαίδευση. Είχε όμως μια ακόρεστη δίψα για μάθηση. Και συνέχισε σπουδές στη Φιλοσοφική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, κάτι ιδιαίτερα πρωτοποριακό για την εποχή της, όταν το πτυχίο της δασκάλας ήταν και η ανώτατη βαθμίδα εκπαίδευσης, που θα μπορούσε να κατακτήσει μια κοπέλα. Ούτε και αυτή η κατάκτηση ικανοποίησε την Άννα, που έκανε άλματα εξέλιξης για τον καιρό της. Ασχολήθηκε με ζήλο στην εκπόνηση διδακτορικής διατριβής, που της χάρισε και τον τίτλο της διδάκτορος το 1906. Ήταν η πρώτη Ελληνίδα που απέκτησε αυτό τον τίτλο.
Η Καλλιρρόη Παρρέν επίσης δεν άργησε να αναγνωρίσει τις σπουδαίες ικανότητες της συμπατριώτισσάς της και φρόντισε να την έχει πλάι της στο Λύκειο Ελληνίδων Αθηνών, σαν μέλος του Δ.Σ. και σαν γνωμοδοτική σύμβουλο του Τμήματος Ιματιοθήκης Εθνικών Ενδυμασιών και υπεύθυνη διατήρησης και διάδοσης των Εθνικών Εθίμων και Παραδόσεων.
Και στους δύο τομείς δράσης η Άννα Αποστολάκη έδωσε τον καλύτερο εαυτό της εργαζόμενη ακούραστα με ιδιαίτερο μεράκι και αφοσίωση.
Η προσφορά της αυτή την έφερε κοντά σε δυο επίσης μεγάλες προσωπικότητες. Ήταν ο ποιητής Γεώργιος Δροσίνης και ο αρχαιολόγος Γεώργιος Κουρουνιώτης, ιδρυτές του Πρώτου Λαογραφικού Μουσείου της Ελλάδας, που έφερε την επωνυμία Μουσείο Ελληνικών Χειροτεχνημάτων. Ήταν μια πρώτη κιβωτός για τη διάσωση του λαϊκού μας πολιτισμού.
Ενθουσιασμένος από τη γνωριμία της ο Δροσίνης και διαπιστώνοντας το πάθος της για το αντικείμενο και της δικής του προσπάθειας, προσέλαβε την Άννα ως επιμελήτρια.
Η Άννα Αποστολάκη, ανταποκρίθηκε με όλη τη θέρμη της και στα καθήκοντα αυτά.
Ήταν φυσικό να εκτιμηθεί η προσφορά της και να της ανατεθεί η διεύθυνση του Μουσείου, που υπηρέτησε επί 21 χρόνια και του έδωσε κύρος και ευρωπαϊκή λάμψη.
Η Άννα Αποστολάκη γνώριζε βαθιά και τον Κρητικό Πολιτισμό. Σημαντικές εργασίες της αναφέρονται στην κεντητική και υφαντική τέχνη της Κρήτης.Για τη βαθύτατη γνώση της επιστήμης και της τέχνης που υπηρετούσε, την κλασική παιδεία που αποτέλεσε το βασικό καμβά που αποτύπωσε το πολυσήμαντο έργο που λάβαμε ως πολύτιμη κληρονομιά, η Ακαδημία Αθηνών της απένειμε το Αργυρούν Μετάλλιο, στις 30 Δεκεμβρίου 1954.Μια διάκριση σε γυναίκα της Κρήτης ξεχωριστή, αλλά επάξια ανταμοιβή έργου ζωής.
Μέχρι το τέλος της ζωής της η Άννα Αποστολάκη εργαζόταν στο αντικείμενο που έκανε έργο δια βίου με ξεχωριστή αφοσίωση. Έφυγε το καλοκαίρι του 1958 έχοντας διαγράψει μια λαμπρή πορεία και επάξια κατακτήσει μια θέση στο πάνθεον των προσωπικοτήτων που τίμησαν τον τόπο τους διεθνώς.
Μαρία Παπαδάκη – Χουρδάκη
Ήταν μια σημαντική γυναίκα η Μαρία Χουρδάκη, που ο ερευνητής δεν ξέρει από ποιο σημείο ν’ αναδείξει την προσωπικότητά της. Πρωτοπόρος σε προσπάθειες, με επίκεντρο τον άνθρωπο, που εξελίχθηκαν σε θεσμό, ταγός σε παιδαγωγικές μεθόδους που άνοιξαν νέους δρόμους στην εκπαιδευτική κοινότητα, υπέρμαχος της ειρήνης, η εκλεκτή Ρεθεμνιώτισσα διέγραψε μια λαμπρή τροχιά στην επίγεια πορεία της που ξεπέρασε τα ελληνικά σύνορα. Ήταν από τις πρώτες ψυχολόγους στην Ελλάδα κι εκείνη που πρωτοστάτησε στην οργάνωση του πρώτου αυτόνομου τμήματος ψυχολογίας, το 1987, που έγινε στο Πανεπιστήμιο Κρήτης στο Ρέθυμνο.
Γεννήθηκε στο Ρέθυμνο το 1918, από μια οικογένεια που συντηρούσε όλες τις παραδοσιακές αξίες και είχε σαν αρχή το σεβασμό στον συνάνθρωπο και την προσφορά χείρας βοηθείας σε κάθε του ανάγκη.
Άνθρωπος της δράσης η Μαρία δεν μπορούσε να υποταχθεί στους κανόνες της θεωρίας και του βασικού στοχασμού, χωρίς να τους μετουσιώνει σε έργο.
Ο γάμος της με τον Δημήτρη Χουρδάκη, μαθηματικό με σπουδές Αρχιτεκτονικής είχε καρμική επίδραση στη ζωή της. Ανοικτό μυαλό και αυτός, πρωτοπόρος για την εποχή του, διέγνωσε έγκαιρα τον ανήσυχο χαρακτήρα της και τη δίψα της για το υπέρτατο και της πρότεινε να φύγουν μαζί στο εξωτερικό για περαιτέρω σπουδές στο αντικείμενο της επιστήμης του καθένας. Η Μαρία συνέχισε τις σπουδές της στη Γενεύη, στο Ινστιτούτο J. J. Rousseau σε θέματα Ψυχολογίας και Παιδαγωγικής. Ευτύχησε να κάνει πρακτική πλάι στον επιφανή καθηγητή Dubosson ως ψυχολόγος σε τμήμα παιδιών με ειδικές ανάγκες. Οι σπουδές στη Γενεύη της έδωσαν πολλά σ’ ό,τι αφορά την τεχνική και μεθοδολογία της τότε νέας επιστήμης, της Ψυχολογίας. Ωστόσο, δεν αρκέστηκε σε αυτές. Συνέχισε τις σπουδές της στο Παρίσι, που την εποχή εκείνη αποτελούσε το θερμοκήπιο, το σταυροδρόμι των θεωρητικών επιστημών: Φιλοσοφία, Ψυχολογία, Κοινωνιολογία. Στο Παρίσι, φοιτά στο Ινστιτούτο Ψυχολογίας της Σορβόννης. Παράλληλα, φοιτά στο Ινστιτούτο Επαγγελματικού Προσανατολισμού (Institut de l’ Orientation Professionnelle), ενώ είχε ήδη γράψει σχετικό βιβλίο (το οποίο είχε βραβευτεί). Πέρα από τις σπουδές της, στο Παρίσι παρακολούθησε τις ανεπανάληπτες συζητήσεις των διανοούμενων της εποχής που γίνονταν στα μεγάλα βιβλιοπωλεία. Εκεί γινόταν η συνάντηση των Sartres, Simone de Bouvoir, Louis Aragon, Henri Wallon, Joliot Curie κ.ά. Αυτοί και πολλοί άλλοι έρχονταν τακτικά στο Πανεπιστήμιο, δημιουργώντας αφόρμηση για έναν πλούσιο διάλογο, που έγινε τελικά το καλύτερο Πανεπιστήμιό της.
Με όλες αυτές τις σκέψεις, τους προβληματισμούς και τη βαθιά ψυχική ανάγκη να προσφέρει έρχεται στην Αθήνα το 1960 και αρχίζει αμέσως τη δράση της με διαλέξεις γύρω από τη νέα επιστήμη της Ψυχολογίας και την αξία της ψυχικής υγείας. Θέλοντας να τονίσει το ρόλο της οικογένειας ως προς τη διαμόρφωση της ψυχικής υγείας του παιδιού, στράφηκε προς την ίδρυση των Σχολών Γονέων.
Το 1964 προσκλήθηκε στο Παρίσι από τον Andre Isambert, Πρόεδρο των Σχολών Γονέων της Γαλλίας και υπέγραψε ως εκπρόσωπος της Ελλάδας την ιδρυτική πράξη της FIEP (International Federation for Parents’ Education – Διεθνής Ομοσπονδία για την Εκπαίδευση των Γονέων).
Η Μαρία Χουρδάκη μισούσε τον αυταρχισμό, όπου τον διέκρινε και κυρίως στο χώρο της εκπαίδευσης. Πίστευε ότι ένας ελεύθερος άνθρωπος σκέπτεται υγιέστερα και γίνεται καλύτερος πολίτης.
Απόρροια της πεποίθησης αυτής ήταν το πρώτο «αντιαυταρχικό σχολείο» που δημιούργησε με την παρότρυνση μελών των σχολών Γονέων.
Τα αποτελέσματα αυτά της άνοιξαν τον δρόμο να μελετήσει και να οργανώσει το μέγα θέμα της πρόληψης των ναρκωτικών. Η Μαρία Χουρδάκη έφτασε τελικά στην άποψη που διατυπώνει στα βιβλία της, ότι αν το υπουργείο Παιδείας οργάνωνε με πληρότητα το σύστημα του σχολείου, τα παιδιά φεύγοντας από το σχολείο αυτό δεν θα έπαιρναν ποτέ τον δρόμο προς το υπουργείο Υγείας. Όλα αυτά την οδήγησαν στην οργάνωση δικού της συστήματος Πρόληψης των Ναρκωτικών, που καθώς ενημέρωσε την FIEP, UNESCO κ.ά., πήρε την ονομασία «Hourd System».
Κι όπως είχε πάντα ανοικτά τα μάτια της ψυχής της στον άνθρωπο και στα προβλήματά του διαπίστωσε κάποια στιγμή ότι η εκλογή του κατάλληλου επαγγέλματος αποτελεί οπωσδήποτε στοιχείο ψυχικής υγείας. Η διαπίστωση αυτή έστρεψε τη Μαρία Χουρδάκη προς τη μελέτη και την ανάπτυξη του Επαγγελματικού Προσανατολισμού, άγνωστου κι αυτού, ως τότε, στη χώρα μας. Πέρα από το βιβλίο της και τις ειδικές σπουδές της στο θέμα του Επαγγελματικού Προσανατολισμού, ιδρύει το «Κέντρο Επαγγελματικού Προσανατολισμού», σε συνεργασία με την ψυχολόγο Μελίνα Σταύρου. Οργάνωσε σεμινάρια, έκανε πολλές διαλέξεις στο θέμα αυτό και συνέχισε με πολλούς συναδέλφους τη μελέτη του θέματος, την έρευνα και τη συμβουλευτική εφήβων. Κατά καιρούς, υπέβαλλε ειδικές προτάσεις για την εφαρμογή του Επαγγελματικού Προσανατολισμού στο σχολείο, στους υπουργούς Παιδείας.
Η Μαρία Χουρδάκη είχε συγγράψει πολλά βιβλία.
Αμέτρητα και τα άρθρα της που δημοσιεύτηκαν σε περιοδικά και εφημερίδες.
Αξίζει επίσης να αναφέρουμε τις πολυάριθμες διαλέξεις που πραγματοποίησε σε ολόκληρη την Ελλάδα, για τη διάδοση της επιστήμης της Ψυχολογίας. Πήρε μέρος και οργάνωσε αρκετά συνέδρια, Πανελλήνια και Διεθνή.
Από τα μεγάλα της όνειρα ήταν να δημιουργηθεί Πανεπιστημιακό Τμήμα Ψυχολογίας στο Ρέθυμνο. Όπως γινόταν με κάθε της στόχο είδε το όνειρό της να πραγματοποιείται ύστερα από δεκαετείς προσπάθειες (1976-1986) με το υπουργείο Παιδείας και τους αρμόδιους υπουργούς. Το τμήμα αυτό ήταν και το πρώτο που ιδρύθηκε στην Ελλάδα κι εκείνη υπήρξε πρώτος Πρόεδρος. Το 1995 της απονεμήθηκε ο τίτλος της Επίτιμης Προέδρου του Τμήματος.
Η Μαρία Χουρδάκη τιμήθηκε πολλές φορές για το έργο της. Από την Ακαδημία Αθηνών, τον Ερυθρό Σταυρό (Χρυσούς Σταυρός), από τη Διεθνή FIEP, από τα Πανεπιστήμια, από το Σύλλογο Ελλήνων Ψυχολόγων, από σωματεία, από Δήμους, από Κοινότητες και το σπουδαιότερο, όπως συνήθιζε να λέει, από την Αγάπη του Ανθρώπου.
Ελπινίκη Σταματάκη
Όταν η Παιδαγωγική δεν βασιζόταν σε καθαρά επιστημονικά πλαίσια υπήρξαν μορφές που άνοιξαν δρόμους για μια σχολική ζωή χωρίς τραυματικές εμπειρίες.
Μία από αυτές και η Ελπινίκη Σταματάκη που αφιέρωσε τη ζωή της στο παιδί και στην αρμονική προσαρμογή του σε μια κοινωνία με κανόνες και ηθικές αξίες.
Η Ελπινίκη κόρη του Μιχαήλ Σταματάκη και της Μαρίας Χριστουλάκη γεννήθηκε το 1915 στο Ρέθυμνο. Ο πατέρας της, αν και λόγω θέσης, ήταν αυστηρός, είχε όμως ανοικτούς πνευματικούς ορίζοντες, ώστε να ενθαρρύνει το πάθος της κόρης του για γνώση.
Δύσκολες εποχές αλλά εκείνος δεν θέλησε να στερήσει από το παιδί του το δικαίωμα να κάνει τις σπουδές που ονειρευόταν όσο κι αν έπρεπε ισότιμα να φροντίσει τις ανάγκες και των άλλων του παιδιών.
Με αυτά τα εφόδια η Ελπινίκη κατάφερε να συνεχίσει στην Παιδαγωγική Ακαδημία Ηρακλείου απ’ όπου αποφοίτησε το 1937. Η επαφή με τις μικρές κοινωνίες στα χωριά που υπηρέτησε μέχρι το 1949 της έδωσαν την ευκαιρία να αναδείξει τις ικανότητές της στην εφαρμογή νέων τρόπων παιδαγωγικής που έφερναν άριστο αποτέλεσμα.
Το 1955 άρχισε την μετεκπαίδευσή της και το 1957 απέκτησε Μάστερ του Πανεπιστημίου του Σικάγου. Επίσης, ήταν κάτοχος 2 πιστοποιητικών σπουδών του Πανεπιστημίου του Λονδίνου, Πιστοποιητικού του East Βourne Training College και Πιστοποιητικού Σπουδών Education in England.
Έλαβε υποτροφίες για την μετεκπαίδευσή της στην Αμερική και στην Αγγλία από το Ίδρυμα Κρατικών Υποτροφιών (Ι.Κ.Υ.) και το Βρετανικό Συμβούλιο.
Κατά τη διάρκεια της μετεκπαιδεύσεώς της, ίδρυσε το 1956, με τη βοήθεια Ομογενών, ένα Ελληνικό Δημοτικό Σχολείο στο Σικάγο, το οποίο οργάνωσε και δίδαξε σε αυτό. Επίσης, κλήθηκε σε ομιλίες από τις Ηνωμένες Ελληνικές Ορθόδοξες Εκκλησίες του Σικάγου περί Ελληνικών Γραμμάτων και διοργάνωσε Ελληνικό φεστιβάλ για την προβολή της χώρας μας στο International House του Πανεπιστημίου του Σικάγου σε συνεργασία με τον φοιτητή Νίκο Πετρίδη, τους Ομογενείς του Σικάγου, την Ελληνική Πρεσβεία της Ουάσιγκτον και το Ελληνικό Προξενείο στο Σικάγο.
Μετά την μετεκπαίδευσή της διετέλεσε καθηγήτρια Παιδαγωγικών στις Ακαδημίες Ιωαννίνων, Ρόδου, Ραλλείου Ακαδημίας και Ηρακλείου.
Επίσης διετέλεσε και γενικός διευθυντής της Σχολής Νηπιαγωγών Καρδίτσας και της Ραλλείου Παιδαγωγικής Ακαδημίας.
Τιμήθηκε για τη σχολική και εξωσχολική της δράση με:
- Έπαινο και τιμητική διάκριση «μετά πεντηκονταχιλιοδράχμου γέρατος για την εξαιρετικόν ευδόκιμον υπηρεσία»
- «Άκρα Ευαρέσκεια»
- «Εύφημος Μνεία»
- Έπαινο Στρατού από το 606 Τάγμα.
Είχε μεγάλη συγγραφική δράση, αφού προχώρησε στην έκδοση 12 βιβλίων από το 1957 έως το 1995, ενώ παράλληλα αρθρογραφούσε σε περιοδικά όπως «Σχολείο και Ζωή», «Παιδαγωγική και Ψυχολογική Επιθεώρηση», «Ελληνοχριστιανική αγωγή» κ.ά., αλλά και σε πολλές εφημερίδες, όπου ασχολούνταν με παιδαγωγικά, ψυχολογικά και κοινωνικά ζητήματα.
Σπουδαίο συγγραφικό έργο
Η Ελπινίκη Σταματάκη μας άφησε σπουδαίο συγγραφικό έργο. Παραθέτουμε τους τίτλους των βιβλίων της:
- Recent trends in arithmetic instruction in elementary school, 1957 το οποίο εξέδωσε το 1960 και στα ελληνικά
- Το παραστρατημένο παιδί, προσπάθεια διασώσεώς του, 1959
- Η λαϊκή επιμόρφωση, 1960
- Νέες μέθοδοι διδασκαλίας των μαθημάτων του Δημοτικού Σχολείου, 1964
- Στοιχεία Ιστορίας της Αγωγής, 1969
- Γνώρισε το παιδί σου, 1970
- Προσχολική αγωγή, 1971
- Η επιμόρφωση των Ενηλίκων, 1973
- Πεσταλότσι και Κοραής: Συγκριτική Παιδαγωγική Έρευνα, 1989
- Παιδαγωγική Εμπειρία, 1989
- Μια ζωή δοσμένη στο παιδί, 1995, το οποίο αποτελεί μια αποτίμηση της 35χρονης εκπαιδευτικής της δράσης και εμπειρίας.
Η Ελπινίκη Σταματάκη έκρυβε μεγάλο απόθεμα αγάπης μέσα της και για τους ηλικιωμένους.
Με τη δημιουργία των ΚΑΠΗ βρήκε τη μεγάλη ευκαιρία να οργανώνει διαλέξεις με ευχάριστο περιεχόμενο.
Από τις μεγάλες της επιτυχίες η μάθηση αριθμητικής στα παιδιά της Α’ Δημοτικού που έγινε δεκτό με θερμά σχόλια από την εκπαιδευτική κοινότητα.
Με το συγγραφικό της έργο κατάφερε να γεφυρώσει το παλαιό στην εκπαίδευση που δινόταν έμφαση στο θέμα και στο νέο που έδινε βάρος στο μαθητή.
Η Ελπινίκη Σταματάκη στάθηκε ο καλός άγγελος του μαθητή. Μένοντας πάντα ένα μεγάλο παιδί αλλά με ζηλευτή σοφία ήθελε να μεταλαμπαδεύει τη γνώση με ό,τι μπορούσε να ενδιαφέρει μια τόσο τρυφερή ηλικία. Έτσι κατάφερε με εικόνες και παιχνίδια να κάνει τα μαθήματα πιο ελκυστικά και να την ευγνωμονούν μαθητές και δάσκαλοι.
Αξέχαστες μένουν και οι διαλέξεις της στην αίθουσα του Λυκείου των Ελληνίδων και από πλευράς θεματικής αλλά και από πλευράς παρουσίασης. Ιδιαίτερα όταν αναφερόταν σε θέματα παιδαγωγικής έλαμπε ολόκληρη.
Αναφέρει σε ένα σημείωμα ο αξέχαστος παπα-Μιχάλης Σταυριανάκης:
«Μιλά και ιερουργεί στην ψυχή του παιδιού το οποίο χαρακτηρίζει λουλούδι του ορίζοντα και ιερά ύπαρξη της ζωής. Πατά με δέος τα πλήκτρα της παιδικής ψυχής και παρουσιάζει στο ταμπλό του ακροατηρίου το ψυχικό μεγαλείο της …».
Η Ελπινίκη Σταματάκη δοσμένη κυριολεκτικά στην επιστήμη της δεν θέλησε να κάνει δική της οικογένεια. Δεν την συγκίνησαν προτάσεις γάμου από μεγάλες προσωπικότητες της εποχής. Ένας μάλιστα κυριαρχούσε στο πολιτικό στερέωμα.
Η σπάνια αυτή γυναίκα που σε κέρδιζε με την ευγένεια και την καλοσύνη της ένοιωθε πανευτυχής κοντά στα αδέλφια και στ’ ανίψια της που λάτρευε.
Έφυγε για την γειτονιά των Αγγέλων το 2002.
Οι τρεις αυτές θαυμάσιες γυναίκες που προαναφέραμε δεν είναι βέβαια οι μοναδικές Ρεθεμνιώτισσες που διακρίθηκαν στο χώρο της επιστήμης. Η επιλογή έγινε τυχαία και δοθείσης ευκαιρίας θα αναφερθούμε και στις άλλες που κατά καιρούς έχουμε αναστήσει στη μνήμη με εκτενή αφιερώματα.